Łacina/Gramatyka/Rzeczowniki

Rzeczowniki (nomina substantiva)

Rzeczowniki łacińskie, podobnie jak polskie, mogą występować w trzech rodzajach (genera), męskim (masculinum), żeńskim (femininum), oraz nijakim (neutrum). W dwóch liczbach (numeri): pojedynczej (singularis) i mnogiej (pluralis). Odmieniają się przez sześć przypadków (casi): mianownik (nominativus), dopełniacz (genetivus), celownik (dativus), biernik (accusativus), narzędnik (ablativus), wołacz (vocativus).

Deklinacje

Język łaciński jest, podobnie jak język polski, językiem fleksyjnym, to znaczy, że słowa w nim odmieniają się, czyli zmieniają funkcję nie zmieniając swojego znaczenia, poprzez wymianę ich końcówek. Poniżej przedstawiono tabelę z łacińską odmianą rzeczowników i przymiotników. Nazwy przypadków i ich pytania podane są w łacinie, warto je tak zapamiętać. Ich polskie odpowiedniki to:

Nominativus - Mianownik (kto? co?)
Genetivus - Dopełniacz (kogo? czego?)
Dativus - Celownik (komu? czemu?)
Accusativus - Biernik (kogo? co?)
Ablativus - Narzędnik (kim? czym?)
Vocativus - Wołacz (nie ma pytania, służy do bezpośrednich zwrotów do kogoś/czegoś)

Deklinacja I

Do deklinacji I należą głównie rzeczowniki rodzaju żeńskiego zakończone w Nom Sg na -a. Końcówki fleksyjne deklinacji I to:

Przypadek - Casus	Liczba pojedyncza - Singularis	Liczba mnoga - Pluralis
Nominativus	ros – a	ros – ae
Genetivus	ros – ae	ros – arum
Dativus	ros – ae	ros – is
Accusativus	ros – am	ros – as
Ablativus	ros – a	ros – is
Vocativus	ros – a	ros – ae

Bardzo łatwo zauważyć związki między poszczególnymi przypadkami. Na przykład:

Nom Sg/Pl = Voc Sg/Pl
Gen Sg = Nom Pl
Gen Sg = Dat Sg
Dat Pl = Abl Pl

Znajomość tych związków ułatwi bardzo naukę poszczególnych deklinacji, jednak należy mieć na uwadze, że reguły te zmieniają się nieco w każdej z deklinacji, powyższe dotyczą deklinacji I, przy pozostałych deklinacjach podane będą ich reguły.

Deklinacji nie ulegają jedynie rzeczowniki, lecz także przymiotniki. Każdy przymiotnik dostosowuje się jednak do rzeczownika w rodzaju, przypadku i liczbie, jest to jedna ze złotych zasad łaciny, tzw zgodność przymiotników. W większości przypadków przymiotnik przyjmie taką samą końcówkę jak rzeczownik (aqua clara, feminae bonae, mensarum alteaurm), jednak są przymiotniki, które mają własną deklinacje, lub, w deklinacji III, większość przymiotników przyjmuje rodzajowe końcówki przypadków (tj z deklinacji I i II), podczas gdy rzeczownik odmienia się wg zasad deklinacji III (magna legio, iustis legibus). Ale o tym później.

Przykładowa odmiana rzeczownika deklinacji I wraz z przymiotnikiem:

Sg
Nom  puella parva
Gen  puellae parvae
Dat  puellae parvae
Acc  puellam parvam
Abl  puellā parvā
Voc  puella parva

Pl
Nom  puellae parvae
Gen  puellarum parvarum
Dat  puellis parvis
Acc  puellas parvas
Abl  puellis parvis
Voc  puellae parvae

Wyjątki w I deklinacji

Jak już wspomniano wcześniej, w pierwszej deklinacji jest parę wyjątków. Są to rzeczowniki rodzaju męskiego zakończone w Nom Sg na a. Rzeczowników tych jest niewiele. Najczęściej spotykane to nazwy zawodów (poeta, agricola, nauta) lub narodowości (persa). Odmieniają się jak rzeczowniki rodzaju żeńskiego, pierwszej deklinacji, jednak gdy połączone są z przymiotnikami, przymiotniki te odmieniają się według deklinacji II.

Deklinacja II

Deklinacja II składa się głównie z rzeczowników rodzaju męskiego (zakończonych na us lub er) oraz nijakiego (zakończonych na um).

Przykład odmiany w deklinacji II rzeczowników zakończonych na -us

Przypadek - Casus	Liczba pojedyncza - Singularis	Liczba mnoga - Pluralis
Nominativus	domin – us	domin – i
Genetivus	domin – i	domin – orum
Dativus	domin – o	domin – is
Accusativus	domin – um	domin – os
Ablativus	domin – o	domin – is
Vocativus	domin – e	domin – i

-zakonczone na -um

Przypadek – Casus	Liczba pojedyncza – Singularis	Liczba mnoga – Pluralis
Nominativus	verb – um	verb – a
Genetivus	verb – i	verb – orum
Dativus	verb – o	verb – is
Accusativus	verb – um	verb – a
Ablativus	verb – o	verb – is
Vocativus	verb – um	verb – a

Rzeczowniki rodzaju męskiego II deklinacji zakończone na -er lub -ir zachowują się tak, jakby kończyły się na -us, z tym że nie usuwamy ich końcówki. Niekiedy w przypadkach poza Nom. i Voc. sg. -er może zostać zredukowane do -r (np. Nom. "magister", Acc. "magistrum").

Przypadek - Casus	Liczba pojedyncza - Singularis	Liczba mnoga - Pluralis
Nominativus	vir – brak	vir – i
Genetivus	vir – i	vir – orum
Dativus	vir – o	vir – is
Accusativus	vir – um	vir – os
Ablativus	vir – o	vir – is
Vocativus	vir – brak / vir – e	vir – i

Deklinacja III

W tej deklinacji są 3 typy odmian: I Typ spółgłoskowy (rzeczownikowy)

Według typu spółgłoskowego III deklinacji odmieniają się rzeczowniki nierównozgłoskowe z dokładnie jedną spółgłoską przed zakończeniem G.S., np. homo, hominis (m.)- człowiek; caput, caputis (n.)- głowa.

Wg typu I odmieniają się także rzeczowniki równozgłoskowe stanowiące tematycznie tzw. rodzinę z psem.

przypadek	Singularis	Pluralis
Nom.	homo	homin-es
Gen.	homin-is	homin-um
Dat.	homin-i	homin-ibus
Acc.	homin-em	homin-es
Abl.	homin-e	homin-ibus
Voc.	homo	homin-es

/do uzupełnienia typ samogłoskowy i mieszany/

Deklinacja IV

Przypadek	l. pojedyncza	l.mnoga
Nominativus	fruct - us	fruct - us
Genetivus	fruct - us	fruct - uum
Dativus	fruct - ui	fruct - ibus
Accusativus	fruct - um	fruct - us
Ablativus	fruct - u	fruct - ibus
Vocativus	fruct - us	fruct - us

Deklinacja V

Przypadek	l. pojedyncza	l.mnoga
Nominativus	di – es	di – es
Genetivus	di – ei	die – rum
Dativus	di – ei	die – bus
Accusativus	di – em	di – es
Ablativus	di – e	die – bus
Vocativus	di – es	di – es