Łacina/Gramatyka/Rzeczowniki

Rzeczowniki (nomina substantiva)

edytuj

Rzeczowniki łacińskie, podobnie jak polskie, mogą występować w trzech rodzajach (genera), męskim (masculinum), żeńskim (femininum), oraz nijakim (neutrum). W dwóch liczbach (numeri): pojedynczej (singularis) i mnogiej (pluralis). Odmieniają się przez sześć przypadków (casi): mianownik (nominativus), dopełniacz (genetivus), celownik (dativus), biernik (accusativus), narzędnik (ablativus), wołacz (vocativus).

Deklinacje

edytuj

Język łaciński jest, podobnie jak język polski, językiem fleksyjnym, to znaczy, że słowa w nim odmieniają się, czyli zmieniają funkcję nie zmieniając swojego znaczenia, poprzez wymianę ich końcówek. Poniżej przedstawiono tabelę z łacińską odmianą rzeczowników i przymiotników. Nazwy przypadków i ich pytania podane są w łacinie, warto je tak zapamiętać. Ich polskie odpowiedniki to:

Nominativus - Mianownik (kto? co?)
Genetivus - Dopełniacz (kogo? czego?)
Dativus - Celownik (komu? czemu?)
Accusativus - Biernik (kogo? co?)
Ablativus - Narzędnik (kim? czym?)
Vocativus - Wołacz (nie ma pytania, służy do bezpośrednich zwrotów do kogoś/czegoś)

Deklinacja I

edytuj

Do deklinacji I należą głównie rzeczowniki rodzaju żeńskiego zakończone w Nom Sg na -a. Końcówki fleksyjne deklinacji I to:

Przypadek - Casus Liczba pojedyncza - Singularis Liczba mnoga - Pluralis
Nominativus ros – a ros – ae
Genetivus ros – ae ros – arum
Dativus ros – ae ros – is
Accusativus ros – am ros – as
Ablativus ros – a ros – is
Vocativus ros – a ros – ae

Bardzo łatwo zauważyć związki między poszczególnymi przypadkami. Na przykład:

Nom Sg/Pl = Voc Sg/Pl
Gen Sg = Nom Pl
Gen Sg = Dat Sg
Dat Pl = Abl Pl

Znajomość tych związków ułatwi bardzo naukę poszczególnych deklinacji, jednak należy mieć na uwadze, że reguły te zmieniają się nieco w każdej z deklinacji, powyższe dotyczą deklinacji I, przy pozostałych deklinacjach podane będą ich reguły.

Deklinacji nie ulegają jedynie rzeczowniki, lecz także przymiotniki. Każdy przymiotnik dostosowuje się jednak do rzeczownika w rodzaju, przypadku i liczbie, jest to jedna ze złotych zasad łaciny, tzw zgodność przymiotników. W większości przypadków przymiotnik przyjmie taką samą końcówkę jak rzeczownik (aqua clara, feminae bonae, mensarum alteaurm), jednak są przymiotniki, które mają własną deklinacje, lub, w deklinacji III, większość przymiotników przyjmuje rodzajowe końcówki przypadków (tj z deklinacji I i II), podczas gdy rzeczownik odmienia się wg zasad deklinacji III (magna legio, iustis legibus). Ale o tym później.

Przykładowa odmiana rzeczownika deklinacji I wraz z przymiotnikiem:

Sg
Nom  puella parva
Gen  puellae parvae
Dat  puellae parvae
Acc  puellam parvam
Abl  puellā parvā
Voc  puella parva

Pl
Nom  puellae parvae
Gen  puellarum parvarum
Dat  puellis parvis
Acc  puellas parvas
Abl  puellis parvis
Voc  puellae parvae

Wyjątki w I deklinacji

edytuj

Jak już wspomniano wcześniej, w pierwszej deklinacji jest parę wyjątków. Są to rzeczowniki rodzaju męskiego zakończone w Nom Sg na a. Rzeczowników tych jest niewiele. Najczęściej spotykane to nazwy zawodów (poeta, agricola, nauta) lub narodowości (persa). Odmieniają się jak rzeczowniki rodzaju żeńskiego, pierwszej deklinacji, jednak gdy połączone są z przymiotnikami, przymiotniki te odmieniają się według deklinacji II.

Deklinacja II

edytuj

Deklinacja II składa się głównie z rzeczowników rodzaju męskiego (zakończonych na us lub er) oraz nijakiego (zakończonych na um).

Przykład odmiany w deklinacji II rzeczowników zakończonych na -us

Przypadek - Casus Liczba pojedyncza - Singularis Liczba mnoga - Pluralis
Nominativus domin – us domin – i
Genetivus domin – i domin – orum
Dativus domin – o domin – is
Accusativus domin – um domin – os
Ablativus domin – o domin – is
Vocativus domin – e domin – i

-zakonczone na -um

Przypadek – Casus Liczba pojedyncza – Singularis Liczba mnoga – Pluralis
Nominativus verb – um verb – a
Genetivus verb – i verb – orum
Dativus verb – o verb – is
Accusativus verb – um verb – a
Ablativus verb – o verb – is
Vocativus verb – um verb – a

Rzeczowniki rodzaju męskiego II deklinacji zakończone na -er lub -ir zachowują się tak, jakby kończyły się na -us, z tym że nie usuwamy ich końcówki. Niekiedy w przypadkach poza Nom. i Voc. sg. -er może zostać zredukowane do -r (np. Nom. "magister", Acc. "magistrum").

Przypadek - Casus Liczba pojedyncza - Singularis Liczba mnoga - Pluralis
Nominativus vir – brak vir – i
Genetivus vir – i vir – orum
Dativus vir – o vir – is
Accusativus vir – um vir – os
Ablativus vir – o vir – is
Vocativus vir – brak / vir – e vir – i


Deklinacja III

edytuj

W tej deklinacji są 3 typy odmian: I Typ spółgłoskowy (rzeczownikowy)

Według typu spółgłoskowego III deklinacji odmieniają się rzeczowniki nierównozgłoskowe z dokładnie jedną spółgłoską przed zakończeniem G.S., np. homo, hominis (m.)- człowiek; caput, caputis (n.)- głowa.
Wg typu I odmieniają się także rzeczowniki równozgłoskowe stanowiące tematycznie tzw. rodzinę z psem.
przypadek Singularis Pluralis
Nom. homo homin-es
Gen. homin-is homin-um
Dat. homin-i homin-ibus
Acc. homin-em homin-es
Abl. homin-e homin-ibus
Voc. homo homin-es

/do uzupełnienia typ samogłoskowy i mieszany/

Deklinacja IV

edytuj
Przypadek l. pojedyncza l.mnoga
Nominativus fruct - us fruct - us
Genetivus fruct - us fruct - uum
Dativus fruct - ui fruct - ibus
Accusativus fruct - um fruct - us
Ablativus fruct - u fruct - ibus
Vocativus fruct - us fruct - us

Deklinacja V

edytuj
Przypadek l. pojedyncza l.mnoga
Nominativus di – es di – es
Genetivus di – ei die – rum
Dativus di – ei die – bus
Accusativus di – em di – es
Ablativus di – e die – bus
Vocativus di – es di – es