Biologia szkoła ponadgimnazjalna/Ochrona in situ i ex situ

Ochrona in situ i ex situ

Sposoby ochrony zagrożonych gatunków

Zniszczony ekosystem może być odtworzony w wyniku wtórnej sukcesji ekologicznej. Nie opisano dotychczas udanej próby odtworzenia wymarłego gatunku. Liczba gatunków zagrożonych zwiesza się zarówno w skali świata, jak i w Polsce. Konieczne staje się stosowanie wielu metod ochrony. Zagrożone gatunki mogą być chronione w ekosystemach objętych jedną z prawnych form ochrony przyrody. Jeśli w ekosystemach występują liczne zagrożone gatunki, teren ten może zostać uznany za park narodowy. Gdy niewielki obszar jest miejscem życia zagrożonego gatunku możliwe jest stworzenie rezerwatu. Ochrona gatunków w miejscu ich występowania z łaciny określana jest jako ochrona in situ (łac. w miejscu). Jeśli siedlisko zostanie wzięte pod ochronę, osobniki zagrożonego gatunku mają większe szanse na znalezienie pokarmu, rozmnożenie się, wychowanie potomstwa.

Ochrona in situ może polegać na ochronie biernej często nazywanej konserwatorską lub ochronie czynnej. Ochrona bierna zagrożonych gatunków polegać może na utworzeniu rezerwatu ścisłego lub innej obszarowej formy ochrony przyrody. W niektórych przypadkach, w momencie stwierdzenia wyjątkowo niskiej liczebności danego gatunku, warunki środowiska mogą być niewłaściwe dla zanikającej populacji. Możliwe jest wtedy poprawienie warunków środowiska przez dokonanie w nim celowych zmian. Zmiany takie mogą polegać na zwiększeniu ilości zbiorników wodnych, sadzeniu drzew lub krzewów, osuszaniu terenu, wycinaniu drzew lub krzewów. Nie ma uniwersalnych rozwiązań, warunki muszą być dostosowane do potrzeb zagrożonego gatunku. Same podane przykłady działań ochronnych wskazują, że ochrona czynna może polegać na eliminowaniu lub zmniejszaniu liczebności innych gatunków. Działania takie muszą być dobrze zaplanowane, często poprzedzone są wieloletnimi badaniami naukowymi. Nieumiejętne próby pomocy zagrożonemu gatunkowi mogą doprowadzić do jego wyginięcia. Zawsze aktywne działania ochronne powinny prowadzić do sytuacji, gdy chroniony gatunek będzie sam radził sobie w środowisku. Do aktywnej ochrony nie można zaliczyć dokarmiania zwierząt przez turystów w górach lub innych ekosystemach. Dokarmianie dzikich zwierząt może zmniejsza ich lęk przed człowiekiem, co może być niebezpieczne i dla zwierząt, gdy będą zagrożone przez kłusownika, i dla ludzi, u których dzikie zwierze może szukać pokarmu. Ochrona czynna stosowane jest tylko wtedy, gdy jest to konieczne.

Ochrona czynna dopuszczalna jest w rezerwatach częściowych i innych obszarowych formach ochrony przyrody. Jeśli gatunek jest skrajnie zagrożony, i nie można poprawić jego warunków lub usunąć zagrożenia w miejscu jego bytowania stosuje się ochronę ex situ (łac. poza miejscem), polegającą na zebraniu osobników z naturalnego miejsca występowania i opiece nad nimi w warunkach sztucznych. Ochrona ex situ jest formą ochrony czynnej podejmowaną w wyjątkowych przypadkach.

Działania w ramach ochrony ex situ

Działania zwiększające szanse na przetrwanie zagrożonego gatunku mogą polegać na przeniesieniu występujących w naturze osobników i opiece nad nimi, realizowanej przez ludzi. Najczęściej jako ochronę ex situ stosuje się uprawę zagrożonych roślin w ogrodach botanicznych i hodowlę zagrożonych zwierząt w ogrodach zoologicznych.

Ogród botaniczny w Krakowie

Sadzonka wolemii szlachetnej

Ogrody botaniczne zakładane były już w starożytności. Pełniły różne funkcje, gromadzono w nich rośliny ozdobne, rośliny użytkowe. W kolejnych wiekach w wielu ogrodach pojawiły się rośliny egzotyczne pochodzące z kolonii i innych odległych krajów. Ważnym etapem rozwoju ogrodów botanicznych było gromadzenie w nich roślin o właściwościach leczniczych. Gromadzenie leczniczych roślin oraz badania nad ich właściwościami nadały ogrodom botanicznym bardziej naukowy charakter. Niektóre z gatunków uprawianych w ogrodach, były wyjątkowo trudne do pozyskania w naturze. W XX wieku funkcja ogrodów botanicznych została rozszerzona o ochronę zagrożonych gatunków. W wielu istniejących na świecie ogrodach botanicznych utrzymuje się kolekcje zagrożonych gatunków roślin. Prowadzone są badania nad ich biologią, rośliny są rozmnażane, a zwiedzający mają szansę zapoznać się z rzadkimi gatunkami. Wiedza o roślinach, uzyskana podczas uprawy w warunkach sztucznych, pozwala na podejmowanie działań ochronnych także w naturalnych ekosystemach. Ważna jest również funkcja edukacyjna ogrodów. Poznanie gatunków chronionych przez zwiedzających zmniejsza szansę zniszczenia rzadkich roślin w ich naturalnych warunkach. Rozmnażane w ogrodach rośliny mogą być również sprzedawane. W ten sposób każdy, kupując i uprawiając zagrożone rośliny, przyczynia się do zachowania różnorodności biologicznej. Wolemia szlachetna to gatunek drzewa, które do 1994 roku znane byłe naukowcom jedynie ze skamieniałości i uznawane za wymarłe. David Noble odnalazł żywy okaz drzewa, w jednym z parków narodowych Australii. Zebrane nasiona zostały wysiane w ogrodach botanicznych. Po uzyskaniu znacznej liczby sadzonek roślina udostępniona została kolekcjonerom. Uprawa i rozmnażanie w ogrodach botanicznych pozwoliły poznać biologię i ekologię gatunku. Planowane jest założenie plantacji wolemii w celu pozyskiwania drewna.

Ogród botaniczny w Australii

Ogród zoologiczny w São Paulo. Brazylia

Zagrożone gatunki zwierząt są badane i rozmnażane w ogrodach zoologicznych. Początkowo ogrody zoologiczne tworzone były głównie do celów edukacyjnych oraz rekreacyjnych. Warunki w jakich znajdowały się zwierzęta nie zawsze były odpowiednie. Ciasne klatki i niewielkie wybiegi pozwalały obserwować zwierzęta zwiedzającym, jednak wielu gatunków nie chciało rozmnażać się w niewoli, do czasu zmiany podejścia. Zapewnienie odpowiedniej przestrzeni, miejsc gdzie zwierzęta mogły ukryć się przed zwiedzającymi i troskliwa opieka, doprowadziły do zmiany funkcji ogrodów zoologicznych. Stały się one ważnymi placówkami badawczymi. Sukcesy w rozmnażaniu gatunków zagrożonych pozwoliły traktować Zoo jako miejsce ochrony zagrożonych gatunków. Współpraca między ogrodami zoologicznymi, znajdującymi się w różnych miejscach świata, pozwoliła zrezygnować z odławiania zwierząt dzikich. Dzięki takiej współpracy udało się zachować i przywrócić naturze żubra.

Zachowanie różnorodności biologicznej poprzez ochronę ex situ stosuje się przez tworzenie banków nasion. Nasiona, przechowywane w odpowiednich warunkach, mogą zachować żywotność przez dziesiątki lat. Zbierane i gromadzone są nasiona gatunków zagrożonych wyginięciem oraz odmian roślin uprawnych. Co jakiś czas nasiona są wysiewane i powtórnie pozyskiwane z wyrosłych roślin. W ten sposób zachowana jest ich żywotność. Przechowywane nasiona mogą być przydatne jeśli naturalne siedlisko zagrożonego gatunku zostanie zniszczone w wyniku klęski żywiołowej. Co raz większą wagę przywiązuje się do zachowania porzucanych odmian gatunków uprawnych. Spadek różnorodności genetycznej zwiększa ryzyko wyniszczenia gatunku uprawnego przez choroby. Przydatność cech roślin uprawnych zmienia się w zależności od potrzeb. Zachowanie odmian o niskiej przydatności w czasach współczesnych, może pozwolić poprawić odporność na nowe pojawiające się choroby i inne zagrożenia oraz wrócić do cech, jeśli okażą się przydatne w przyszłości.

Przechowywane przez dłuższy czas mogą być również, sperma, komórki jajowe oraz zarodki zwierząt. Materiał zwierzęcy jest zamrażany w temperaturze -196 stopni Celsjusza. Ośrodki, które gromadzą materiał zwierzęcy, nazywane są zamrożonymi zoo. Jednym z realizowanych projektów jest Zamrożona Arka. Towarzystwo Zoologiczne w Londynie, Muzeum Historii Ziemi oraz Uniwersytet w Nottingham, gromadzą materiał pobrany od zwierząt z ogrodów zoologicznych i innych gatunków zagrożonych wyginięciem z założeniem, że dzięki zamrożonym próbkom możliwe będzie odtworzenie wymarłych gatunków w przyszłości.

Pamiętaj

1. Ochrona zagrożonych gatunków może polegać na pozostawieniu w stanie niezmienionym ich siedliska. Jest to ochrona in situ, w miejscu występowania.
2. Ochrona in situ może również polegać na podjęciu działań w miejscu występowania zagrożonego gatunku, ochronie czynnej.
3. Gdy siedlisko zostanie zniszczone lub liczba osobników nie gwarantuje ciągłości istnienia gatunku, podejmowane są działania określane jako ochrona ex situ.
4. Ochrona ex situ prowadzona jest w ogrodach botanicznych, ogrodach zoologicznych, bankach nasion i ośrodkach zamrażających materiał zwierzęcy.

Zadania

1. Często ogrody zoologiczne traktowane są jak miejsce, gdzie zwierzęta się męczone. Wyraź swoją opinię, czy należy zlikwidować ogrody zoologiczne i wypuścić zwierzęta w nich trzymane na wolność?
2. Która z technik inżynierii genetycznej, może być w przyszłości wykorzystana do odtworzenia wymarłego gatunku, jeśli materiał genetyczny zostanie zachowany w zamrożonej próbce?
3. Co oznacza stosowane niekiedy określenie zamrożone zoo? Wyszukaj informacje w mediach i Internecie.