Gramatyka języka słowackiego/Czasownik

Czasownik

Czasownik słowacki składa się trzech części pokazanych na poniższym przykładzie:

chyt-a-ť

• Pierwszy człon to temat, określa znaczenie czasownika
• Drugi człon to przyrostek tematyczny. Formalnie jest częścią tematu, ponieważ również od niego może zależeć znaczenie wyrazu (patrz: stať sa i stáť), ale jednocześnie podlega skomplikowanej odmianie i może decydować o funkcji gramatycznej wyrazu.
• Ostatni człon to końcówka. Określa ona wyłącznie funkcję gramatyczną (osoba, liczba itd.)

Przyrostek tematyczny

System odmiany przyrostka tematycznego podzielono na VIII klas i 14 wzorów koniugacyjnych (Pauliny, 1981). Przyrostek posiada zawsze trzy formy: bezokolicznikową, czasu teraźniejszego oraz 3 os. lm. czasu teraźniejszego.

Klasa	Nr wzoru	Przyrostek			Wzór
		Bezok.	Cz. ter	3os lm.
I	1	a	á	aj	chyt-a-ť, chyt-á, chyt-aj-ú
II	2	ie	ie	ej	rozum-ie-ť, rozum-ie, rozum-ej-ú
III	3	-	ie	-	nes-ť, nes-ie, nes-ú
	4	ú	ie	-	min-ú-ť, min-ie, min-ú
	5	-	ie	-	trie-ť, tr-ie, tr-ú
	6	a	ie	-	br-a-ť, ber-ie, ber-ú
IV	7	a	e	-	čes-a-ť, češ-e, češ-ú
	8	-	e	-	ža-ť, žn-e, žn-ú
V	9	nú	ne	n	chud-nú-ť, chud-ne, chud-n-ú
VI	10	-	je	j	žu-ť, žu-je, žu-j-ú
	11	ova	uj	uj	prac-ova-ť, prac-uj-e, prac-uj-ú
VII	12	i	í	-	rob-i-ť, rob-í, rob-ia
	13	ie	í	-	´vid-ie-ť, vid-í, vid-ia
	14	a	í	-	krič-a-ť, krič-í, krič-ia

Można również spotkać się z podziałem na V klas (Mistrík, 1983).

Czasy

Czas teraźniejszy

Czas teraźniejszy jest wykorzystywany analogicznie, jak w języku polskim. Wyraża czynności dziejące się obecnie, cyklicznie, nasze przyzwyczajenia oraz zaplanowane czynności przyszłe. Odmiana w tym czasie jest fleksyjna i regularna. Do przyrostka tematycznego należy dodać odpowiednią końcówkę w zależności od liczby oraz osoby:

	Liczba pojedyncza	Liczba mnoga
1 os.	-m	-me
2 os.	-š	-te
3 os.	-	-ú, -ia

Daną formę uzyskuje się poprzez dodanie do tematu odpowiedniej końcówki z powyższej tabelki. 3 os. lm. wymaga II formy przyrostka tematycznego, a pozostałe - formy I:

rob-i-ť: rob-í-m, rob-í-š, rob-í, rob-í-me, rob-í-te, rob-ia

Forma czasu przeszłego

Forma czasu przeszłego służy do tworzenia niemal wszystkich pozostałych czasów w języku słowackim. Tworzona jest poprzez dodanie do tematu bezokolicznika końcówki:

• -l rodz. męski, lp.
• -la rodz. żeński, lp.
• -lo rodz. nijaki, lp.
• -li lm.

Przykłady:

kričať: kriča-l, kriča-la, kriča-lo, kriča-li

robiť: robi-l, robi-la, robi-lo, robi-li

Temat czasownika ulega oczywiście pewnym zmianom:

• Pojawia się wstawne -o-, jeśli temat kończy się na spółgłoskę: pad-ol, nies-ol
• Długie spółgłoski tematyczne ulegają następującym alternacjom: ú/u, ie/e, ia/a: minúť - minul, rozumieť - rozumel.
• Znika przyrostek tematyczny -nú-: chudnúť - chud-ol

Czas przeszły

Czas przeszły tworzymy poprzez dodanie do podstawowej formy czasu przeszłego odpowiedniej formy czasownika byť, za wyjątkiem 3 os., gdzie wystarczy sama forma podstawowa:

• volal som
• volal si
• volal
• volali sme
• volali ste
• volali

Oba czasowniki można zamieniać ze sobą miejscami, np. sme volali i jest to bardzo powszechne postępowanie w języku słowackim.

Czas zaprzeszły

Czas zaprzeszły powstaje w podobny sposób, co czas przeszły. Jedyna różnica polega na dodaniu formy czasu przeszłego od czasownika byť:

• volal som bol
• volal si bol
• volal bol
• volali sme boli
• volali ste boli
• volali boli

Wszystkie człony można niemal dowolnie zamieniać ze sobą kolejnością.

Czas zaprzeszły jest rzadko używany we współczesnym języku słowackim.

Tryb przypuszczający

Tryb przypuszczający powstaje w podobny sposób, co czas zaprzeszły. Jedyna różnica polega na dodaniu partykuły by:

• volal by som
• volal by si
• volal by
• volali by sme
• volali by ste
• volali by

Wszystkie człony można niemal dowolnie zamieniać ze sobą kolejnością, np. som by volal.

Odmiana nieregularna

Dwadzieścia jeden czasowników słowackich odmienia się w sposób nieregularny:

Bezokolicznik	Czas teraźniejszy *	Forma czasu przeszłego	Imiesłowy **	Rozkaźnik	Rzeczownik odsłowny
byť	som, si, je, sme, ste, sú	bol	súc, -, -	buď	bytie
brať	beriem, berieš, berie, berieme, beriete, berú	bral	berúc, xbravší, braný	ber	branie
chcieť	chcem, chceš, chce, chceme, chcete, chcú	chcel	chcejúc, xchcevší, chcený	chci	chcenie
chytať	chytám, chytáš, chytá, chytáme, chytáte, chytajú	chytal	chytajúc, xchytavší, chytaný	chytaj	chytanie
hynúť	hyniem, hynieš, hynie, hynieme, hyniete, hynú	hynul	hynúc, xhynuvší, xhynutý	xhyň	hynutie
ísť	idem, ideš, ide, ideme, idete, idú	(i)šiel	idúc, -, xidený	iď, choď	xidenie
jesť	jem, ješ, je, jeme, jete, jedia	jedol	jediac, -, jedený	jedz	jedenie
niesť	nesiem, nesieš, nesie, nesieme, nesiete, nesú	niesol	nesúc, -, nesený	nes	nesenie
rozumieť	rozumiem, rozumieš, rozumie, rozumieme, rozumiete, rozumejú	rozumel	rozumejúc, xrozumevší, xrozumený	rozumej	xrozumenie
trieť	triem, trieš, trie, trieme, triete, trú	trel	trúc, xtrevší, trený	tri	trenie
vedieť	viem, vieš, vie, vieme, viete, vedia	vedel	vediac, xvedevší, vedený	vedz	vedenie
vidieť	vidím, vidíš, vidí, vidíme, vidíte, vidia	videl	vidiac, xvidevší, videný	viď	videnie
stáť	stojím, stojíš, stojí, stojíme, stojíte, stoja	stál	stojac, xstávší ***, xstány	stoj	státie
stať sa	stanem sa, staneš sa, stane sa, staneme sa, stanete sa, stanú sa	stal sa	stanúc sa, xstavší sa, -	staň sa	-

x - wymaga dodatkowego przedrostka

- - brak danej formy

Ad. * - Podawane kolejno: lp. os. 1,2,3; lm. os. 1,2,3;

Ad. ** - Podawane kolejno: im. przysłówkowy, im. przymiotnikowy czynny przeszły, im. przymiotnikowy bierny.

Ad. *** - wyjątek od prawa rytmicznego