Litewski/czasownik

Czasownik

W tej lekcji poznasz czasownik litewski.

Czasownik w języku litewskim

Postaram się tu wszystko uprościć mówiąc, że są trzy koniugacje czasowników w czasie teraźniejszym i dwie w czasie przeszłym. Nawet tak i jest, ale jeśli pomyślimy, że każdy czasownik odmienia się i w czasie teraźniejszym i w przeszłym, będziemy mieli pewną liczbę kombinacji, nawet większą niż normalny wynik arytmetyczny mógłby wskazywać. Najlepiej jest więc uczyć się czasowników wraz z końcówką czasu teraźniejszego i przeszłego.

Czasowniki litewskie odmieniają się przez cztery czasy - teraźniejszy, przeszły prosty, przeszły wielokrotny i przyszły. Poza tym są oczywiście trzy tryby: oznajmujący, przypuszczający i rozkazujący, do tego dochodzi jeszcze masa imiesłowów.

Cechą charakterystyczną języka litewskiego jest to, że w każdym czasie i trybie forma 3 os. liczby pojedynczej jest równa formie 3 os. liczby mnogiej.

Podobnie, jak w języku polskim, słownictwo czasownikowe można wzbogacać za pomocą przedrostków, np. mokėti - įmokėti - išmokėti - užmokėti - permokėti - primokėti (płacić - wpłacić - wypłacić - zapłacić - przepłacić - dopłacić).

Bezokolicznik

Bezokolicznik litewski kończy się zawsze na -ti. Jednak głoska stojąca przed tą końcówką też ma kolosalne znaczenie, np. galėti (móc), valgyti (jeść), gerti (pić). Na końcówkę -ti akcent nigdy nie pada.

Czas teraźniejszy

Oto wszystkie 3 odmiany (koniugacje):

	1 odm.	1 odm.	2 odm.	3 odm.
	suprasti (rozumieć)	laukti (czekać)	girdėti (słyszeć)	valgyti (jeść)
aš (ja)	suprantu	laukiu	girdžiu	valgau
tu (ty)	supranti	lauki	girdi	valgai
jis / ji (on/ona)	supranta	laukia	girdi	valgo
mes (my)	suprantame	laukiame	girdime	valgome
jūs (wy)	suprantate	laukiate	girdite	valgote
jie/jos (oni/one)	supranta	laukia	girdi	valgo

Uwagi:

• Czasownik suprasti reprezentuje typ twardy pierwszej odmiany, a czasownik laukti typ miękki.

• Przy odmianie czasowników również trzeba przestrzegać reguły transformacji spółgłosek t i d na č i dž przed i niezgłoskotwórczym. Doskonałym przykładem jest czasownik girdėti.

• Widząc formę 3 os. liczby pojedynczej / mnogiej można wydedukować pozostałe formy czasownika.

• Jedynym czasownikiem nieregularnym jest būti (być), który odmienia się tak: aš esu, tu esi, jis/ji yra, mes esame, jūs esate, jie/jos yra. W czasie teraźniejszym jest on jednak najczęściej pomijany (np. jis turtingas - on jest bogaty).
• Akcent może padać jedynie na końcówki 1 i 2 os. liczby pojedynczej.

Czas przeszły

W czasie przeszłym wyróżniamy dwie odmiany. Podobnie, jak w czasie teraźniejszym, akcent może padać na końcówki 1 i 2 osoby liczby pojedynczej.

	1 odm.	2 odm.
	suprasti (rozumieć)	valgyti (jeść)
aš (ja)	supratau	valgiau
tu (ty)	supratai	valgei
jis / ji (on/ona)	suprato	valge
mes (my)	supratome	valgeme
jūs (wy)	supratote	valgete
jie/jos (oni/one)	suprato	valge

Jak widzimy na przykładzie czasownika suprasti, oprócz końcówek odmiany (-au, -ai itp.), widoczne są jeszcze inne modyfikacje: z bezokolicznika odpada -s, w czasie teraźniejszym pojawia się -nt (suprantu, supranti...), w czasie przeszłym znów -t (supratau, supratai). Dlatego też najlepiej jest zawsze uczyć się czasowników zapamiętując ich formę bezokolicznika, 3 os. czasu teraźniejszego i 3 os. czasu przeszłego, np. suprasti (supranta, suprato). Z reguły jednak najczęściej spotykane są następujące typy odmiany (schematy te zwykle się sprawdzają, jednak nie zawsze):

• -yti (-o, -e), np. valgyti (jeść), dažyti (malować), sakyti (mówić), ale nie ginčyti (zaprzeczać, kwestionować - ginčija, ginčijo)

• -inti (-ina, -ino), np. garbinti (czcić), didinti (powiększać), aiškinti (objaśniać)

• -ėti (-ėja, -ėjo), np. įsakinėti (rozkazywać), mažėti (maleć), ale nie galėti (móc - gali, galėjo), kalbėti (mówić - kalba, kalbėjo), sėdėti (siedzieć - sėdi, sėdėjo), stebėti (obserwować - stebi, stebėjo).

• -oti (-oja, -ojo), np. dovanoti (darować), vaikščioti (chodzić), ale nie ieškoti (szukać - ieško, ieškojo), žinoti (wiedzieć - žino, žinojo)

• -auti (-auja, -avo), np. atostogauti (wypoczywać), keliauti (podróżować), ale nie auti (ubierać buty - auna, avė), gauti (dostać, otrzymać - gauna, gavo)

• -uoti (-uoja, -avo), np. kritikuoti (krytykować), rezervuoti (rezerwować)

Czas przeszły wielokrotny

Czasu tego używa się, jak sama nazwa wskazuje do wyrażenia czynności powtarzającej się w przeszłości. Forma ta odpowiada w przybliżeniu polskiemu zwykłem / zwykłam, np. Jaunystėje dažnai eidavau prie upės. - W młodości często chodziłem (zwykłem chodzić) nad rzekę.

Formą wyjściową jest tu bezokolicznik, do którego dodaje się końcówkę -davo odmienianą jak w 1 koniugacji czasu przeszłego (np. kalbėti - mówić: kalbėdavau, kalbėdavai, kalbėdavo itd., czyli mawiałem, mawiałeś, mawiał itd.)

Czas przyszły

W czasie przyszłym końcówki dodawane są do tematu bezokolicznika, czyli odmieniane są zawsze regularnie:

	1 odm.	2 odm.	3 odm.
	kalbėti (mówić)	suprasti (rozumieć)	grįžti (wrócić)
aš (ja)	kalbėsiu	suprasiu	grįšiu
tu (ty)	kalbėsi	suprasi	grįši
jis / ji (on/ona)	kalbės	supras	grįš
mes (my)	kalbėsime	suprasime	grįšime
jūs (wy)	kalbėsite	suprasite	grįšite
jie/jos (oni/one)	kalbės	supras	grįš

Uwagi:

• Przedstawione powyżej różnice wynikają z tego, że ostatnia spółgłoska tematu może się zlewać z końcówką, co sprawia że -s i -z zlewają się w -s, a -š i -ž - w -š.

• Niekiedy w czasie przyszłym samogłoska rdzenna czasownika traci swą długość, np. būti (być) - busiu, busi, bus itp., lyti (padać - o deszczu) - lis (będzie padać).

• Akcent nigdy nie pada na końcówki - pada on na tę samą sylabę co w bezokoliczniku

Tryb rozkazujący

W trybie rozkazującym dodaje się końcówki (-k, -kime, -kite) do tematu bezokolicznika (przykład: kalbėti - mówić):

• kalbėk - mów

• kalbėkime - mówmy

• kalbėkite - mówcie (niech Pan mówi itp...)

Tu akcent również pada na tę samą sylabę, co w bezokoliczniku.

Spółgłoski k i g zlewają się oczywiście z końcówką, np. bėgti (biegać) - bėk (biegnij).

Odpowiednikiem polskiego niech są słowa te, tegul. Podobnie, jak z reguły w języku polskim, po tych słowach należy użyć czasu teraźniejszego, np. Tegul jis tai padaro. (Niech on to zrobi.)

Tryb przypuszczający

Tryb przypuszczający tworzy się również z tematu bezokolicznika:

	1 odm.	2 odm.
	suprasti (rozumieć)	kalbėti (mówić)
aš (ja)	suprasčiau	kalbėčiau
tu (ty)	suprastum (suprastumei)	kalbėtum (kalbėtumei)
jis / ji (on/ona)	suprastų	kalbėtų
mes (my)	suprastume (suprastumėme)	kalbėtume (kalbėtumėme)
jūs (wy)	suprastute (suprastumėte)	kalbėtute (kalbėtumėte)
jie/jos (oni/one)	suprastų	kalbėtų

Ten typ odmiany obowiązuje wszystkie czasowniki. Obydwie formy 1 i 2 os. liczby mnogiej są stosowane równolegle. Długa forma 2 os. liczby pojedynczej jest używana stosunkowo rzadko.

Zaprzeczenia

Zaprzeczenie odbywa się za pomocą partykuły ne- stawianej przed czasownikiem. Partykuła ta, w przeciwieństwie do języka polskiego, pisana jest łącznie z czasownikiem, np. noriu - nenoriu (chcę - nie chcę).