Polszczyzna/Grzeczność językowa

Zwracanie się

To absolutna podstawa przy nawiązywaniu każdej rozmowy. Wymienimy tutaj regułki do zapamiętania — jeśli je znasz, to możesz pominąć tę sekcję.

Na "ty" zwracamy się do:

• Dzieci/młodzieży - orientacyjne, zwykle od klasy średniej aż do matury. Przed nią grzecznie jest mówić po imieniu.
• Dorosłych - zwykle do tych, których znamy od bardzo dawna lub wypiliśmy z nimi bruderszaft.

Na "ty" nie zwracamy się do:

• Rodziny - najczęściej używana forma to: "tato, pomóż mi przy pracy domowej" gdzie występuje nazwa członka rodziny. W polskiej kulturze bezpośrednie zwracanie się po imieniu uważa się za niegrzeczne a nawet niedopuszczalne. Za starodawne określenie uważa się: "Ciociu, czy ciocia do nas przyjedzie", w którym ten zwrot się bardziej podkreśla. Przestarzała obecnie forma wyrazu to "Dziadku, odpoczęliście sobie?" - jest to forma w drugiej osobie.

Powitanie i żegnanie

Dwojakie

Poniżej znajdziesz zwroty, które nadają się zarówno do witania i do żegnania.

• "Cześć!" - zwrot do bliskich znajomych, przyjaciół, krewnych oraz dzieci, pierwotne oznaczał wyrażenie dla spotkanej osoby dużego szacunku, czci. Obecnie stosuje się zarówno do jako powitanie i pożegnanie, w kontaktach nieformalnych.
• "Czołem!" - pozdrowienie podobne do Cześć!, jednak brzmiące nieco bardziej archaicznie oraz mniej poufale. Oficjalne pozdrowienie używane w wojsku i przez harcerzy.

Powitanie

Poniżej znajdziesz zwroty, które zwyczajowo stosuje się witając się.

• Neutralne (mogą być stosowane przy każdej okazji):
  • "Dzień dobry" – oficjalna forma przywitania się. Używana wobec nieznajomych, osób starszych oraz bez więzów zażyłości, a w szczególności gdy wcześniej nie dokonano oficjalnego przejścia na ty.
  • "Dobry wieczór" - jw. forma analogiczna stosowana wieczorem i nocą.
• Koleżeńskie i przyjacielskie:
  • "Witam!" lub "Witaj!" - podobne w wymowie do "Cześć!", ale nieco mniej emocjonalne.
  • "Piątka!" lub "Piąteczka!", "Przybij piątkę!" - podobnie jak "Cześć!" lecz połączony z gestem "przybicia piątki", stosowany także jako forma pogratulowania sobie nawzajem.
  • "Żółwik!" - podobnie jw. lecz połączony z gestem "przybicia żółwika", stosowany także jako forma pogratulowania sobie nawzajem.
  • "Kopę lat!" (w domyśle: "Kopę lat Cię nie widziałem!") - podkreślenie upływu długiego czasu od poprzedniego spotkania.
  • "Graba!" lub "Grabula!" - zwrot stosowany prawie wyłącznie przez mężczyzn, zachęcający do wyciągnięcia dłoni na powitanie, połączony z gestem uściśnięcia dłoni, stosowany przez osoby, które łączy duża zażyłość.
  • "Witka!" lub "Kopsnij witkę!" - jw.
  • "Strzała!" lub "Strzałeczka!" - jw.
  • "Joł!" - jw.
  • "Siemasz!" lub "Siema!" - skrócona forma "Jak się masz!", która stała się charakterystyczna dla stylu języka młodzieżowego.
  • "Jak się masz!", "Jak się miewasz!" - powitanie wyrażające zainteresowanie samopoczuciem spotkanej osoby.
  • "Co u Ciebie słychać!", "Co słychać!" - jw.
• Archaiczne oraz o podłożu religijnym:
  • "Popioły pod nogi!", "Popioły do nóg!" - żartobliwe podkreślenie jak wielkim zaszczytem jest spotkanie witanej osoby. Zwrot zdaje się wzywać wszystkich obecnych do uklęknięcia i oddania czci. Używany również dla podkreślenia upływu długiego czasu od ostatniego spotkania.
  • "Szczęść Boże!" lub "Szczęść Boże pracy!" (gdy witana osoba pracuje), odpowiedź: "Daj Boże!" - tradycyjne powitanie górników, stosowane czasami przez katolików, w szczególności przy spotkaniu z katolickim duchownym (księdzem, zakonnikiem, zakonnicą).
  • "Wszelki duch Pana Boga chwali!" - archaizm, stosowany dzisiaj, aby podkreślić szczególność spotkania, zaskoczenie, zdziwienie, często z nutą żartu.
  • "Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus!" lub krótko "Pochwalony Jezus Chrystus!", odpowiedź: "Na wieki wieków, amen." - forma powitania (nadal spotykana głównie na wsiach), stosowana przy wchodzeniu, zazwyczaj domownika, do domu, stosowane także zamiennie z "Szczęść Boże!" przez katolików, w szczególności przy spotkaniu z katolickim duchownym (księdzem, zakonnikiem, zakonnicą).

Żegnanie

Poniżej znajdziesz zwroty, które zwyczajowo stosuje się żegnając się.

• Neutralne (mogą być stosowane przy każdej okazji):
  • "Do widzenia" – oficjalna forma żegnania się. Używana wobec nieznajomych, osób starszych oraz bez więzów zażyłości a w szczególności gdy wcześniej nie dokonano oficjalnego przejścia na ty.
  • "Dobranoc", "Dobrej nocy" - jw. forma analogiczna stosowana wieczorem i nocą. "Dobranoc" stosuje się także jako życzenie "Dobrego snu".
  • Do usłyszenia - stosowana na zakończenie rozmowy telefonicznej, zazwyczaj wobec osoby nieznajomej, w szczególności stosowana oficjalnie przez osoby pracujące "na słuchawce" (mi. telemarketerzy, helpdesk).
• Koleżeńskie i przyjacielskie:
  • "Narka!", "Na razie!" - podobne w wymowie do "Cześć!".
  • "Pa, pa!"
  • "Do zobaczenia!"
  • "Do [czas]" (np. jutra, jakiegoś dnia tygodnia)
  • "Trzymaj się!"
• Archaiczne oraz o podłożu religijnym:
  • "Zostańcie z Bogiem!" odpowiedź "Idź z Bogiem!" - forma pożegnania (spotykana głównie na wsiach), stosowana przy wychodzeniu domownika z domu.

Przedstawianie się

Przedstawiając się komukolwiek należy stosownie się zachować oraz dobrać odpowiednie słowa do nawiązania kontaktu. W większości przypadków odbywa się to przez uściśnięcie dłoni oraz przedstawienie się np.: "Cześć, jestem Wiesiek.", "Witam Państwa, nazywam się Wiesław Kowalski". W szczególnych przypadkach:

Przedstawianie kogoś

Cześć to jest Michał Dzień dobry itd.

Nawiązywanie kontaktu

Tutaj przyjrzymy się temu jak nawiązywać kontakt z nieznajomymi. Zwykle robimy to wtedy, kiedy chcemy uzyskać jakieś informacje lub rzadziej, samo nawiązywanie kontaktu. Niezależnie od naszego zamiaru, rozpoczęcie rozmowy z nieznajomym jest dość schematyczne i na ogół, krótkie:

Najczęściej spotykana opcja, to zadanie pytania - faktycznego (czyli chcemy od tej osoby uzyskać pożądane informacje) lub pozornego (by rozpocząć samą rozmowę). W tym drugim wypadku wykonujemy grę językową, by subtelnie "ukryć" nawiązanie kontaktu - wykonanie tego w bezpośredni sposób prawie zawsze skutkuje odrzuceniem rozmowy (wyjątkiem są osoby młode, którym to nie przeszkadza a taka "gra" przeważnie utrudnia kontakt).

Przed rozmową należy spokojnie podejść z przodu, bo odezwanie się z boku/tyłu zniechęca nieznajomego (wyjątkiem jest siedzenie w autobusie, kiedy znajdujemy się z boku).

Aby wreszcie rozpocząć kontakt, musimy być bardzo kulturalni - zwykle korzystamy z formułek: Przepraszam, czy... Przepraszam że przeszkadzam/niepokoje itd. lub zwykle Przepraszam. Zaraz po tym możemy również zadać pytanie: ...czy mógłby mi pan(i) powiedzieć..., ...czy nie wie pan(i) (może/przypadkiem) etc. Inne niesubtelne pytania zwykle nie wchodzą w grę, takie jak: przepraszam, czy ciekawa ta książka/gazeta/inna rzecz, którą pan(i) coś robi. Wtedy może pojawić się zdziwienie lub nieznajomy powie po prostu: "co to panią/pana obchodzi".

Na koniec najczęściej mówimy Dziękuję i najczęściej dodajemy też za co (np. za rozmowę, za informację).

Zwroty grzecznościowe

Chodzi oczywiście o trzy magiczne słowa - Przepraszam, Proszę, Dziękuję. Zajmiemy się ich formami.

Prośby

Prośby usytuują nas w pozycji mniej ważnej, dlatego z natury prośba jest zawsze grzeczna. Jednak samo proszę nie jest w samo sobie zbyt wyszukane - zwykle stosuje się ją ze zdaniem rozkazującym, np. zadanie na jutro, proszę. Ustawia to taką osobę jako ważniejszą, więc nie można jej odmówić.

Dużo grzeczniejsze formy, to m.n.:

• Bardzo pana proszę o... - podobny do ww. przykładu samego proszę
• Proszę mi...
• Czy mógłbyś... , byłbyś..., zechciałbyś... - jest to najgrzeczniejsza możliwa forma przedstawienia prośby. Nie należy rozumieć tej prośby dosłownie (tryb przypuszczający)
• Byłbym (bardzo) wdzięczny....
• Chciałbym....

Podziękowania

Podziękowania składamy w następujących sytuacjach:

• Podziękowanie konwencjonalne - Funkcja fatoryczna języka wypowiedziana czasami niemal machinalnie, np. stosowany w sklepie, u konduktora i w innych usługach, gdzie wymagana jest nasza kultura.
• Podziękowania oficjalne - Stosowany w sytuacjach kiedy wymaga jest bardziej wyszukana forma. Najgrzeczniejsza forma, podobnie jak przy prośbie, możliwa jest do użycia w trybie przypuszczającym chciałbym (chciałbym podziękować...). Mniej grzeczne, ale także dobre to: chciałem i chcę
• Podziękowania nieoficjalne - W tym wypadku można używać bardziej potocznych form, w tym również bez słowa dziękuję. Istnieje wiele różnych zastępstw, jednak nie będziemy ich tu przytaczać, bo na ogół nie ma wątpliwości co i gdzie ich używać, np. dzięki lub co bym bez Ciebie zrobił.

Przeprosiny

W kulturze polskiej, bardzo często przeprasza się za każde drobne uchybienie lub przeoczenie, zwłaszcza osób mniej nam znanych. Pewnie nikt nie ma wątpliwości co powiedzieć, jeśli komuś wylaliśmy kawę na spodnie - wystarczy powiedzieć samo przepraszam lub bardzo przepraszam. Nie należy też tego brać zbyt pompatycznie ani zbyt "skąpo" i mówić sorry, co zwykle poza środowiskiem młodzieżowym ma żartobliwe znaczenie i nie jest odbierane jako przeprosiny.

Istnieją przeprosiny, w których (tak samo jak w przypadku podziękowań) nie trzeba używać tego szczególnego słówka (przepraszam):

• Proszę, nie gniewaj się lub do osób zaprzyjaźnionych nie gniewaj się!
• Przykro mi, przykro mi, że tak się stało - używany tylko w ściśle określonej sytuacji. Zwykle oznacza to, że zwalamy coś na czyjąś winę lub na okoliczność. Jeśli takie przeprosiny zostaną użyte niepoprawne, zwykle jest to uważane za niewystarczające przeprosiny.
• Chciałbym, chciałem, chcę przeprosić... - używany do wyrażenia skruchy. Grzeczność tych trzech trybów jest taka sama jak w przypadku próśb.
• Przebaczenie - używany w sytuacjach wyjątkowych, kiedy chcemy prosić o wybaczenie nam naszej pomyłki, zachowania.
• Państwo wybaczą - praktycznie jedyna forma, która nie wyraża w żadnym wypadku faktycznych przeprosin. Używany jest jako grzeczne zakończenie rozmowy.

Oczywiście każdy powinien wiedzieć, że do każdej formy przeprosin trzeba dodać ich uzasadnienie (za co przepraszamy?) co podnosi szanse na przebaczenie. Służy też do, jak się wcześniej dowiedzieliśmy, grzecznego rozpoczęcia rozmowy zwłaszcza z nieznajomymi.

Gestykulacyjne

Gesty te stosuje w przypadku form grzeczności.

• uścisk dłoni (w stosunkach bardziej zażyłych, podczas pożegnania często stosowane wraz z klapnięciem w plecy)
• zdjęcie na chwilę nakrycia głowy lub lekkie uniesienie go do góry
• skinienie głową (może być połączone z nakryciem głowy jw.)
• machanie ręką do góry
• całowanie się w policzki - stosujemy w bliższych kontaktach z daną osobą (np. przyjaciół, członków rodziny)
• obejmowanie się ramionami (przytulenie) - jw.
• pocałunek w usta - stosuje się wyłącznie w przypadku gdy relacje z drugą osobą są bardzo zażyłe (np. mąż/żona, kochanek, partner życiowy)
• uśmiech
• całowanie dłoni - mężczyzna całuje zewnętrzną część dłoni kobiety, przytrzymując ją delikatnie od dołu swoją dłonią i lekko się skłaniając (zwyczajowo to kobieta inicjuje wyciągając dłoń z rozluźnionymi palcami i wierzchnią stroną w górę)
• przybicie piątki - uderzenie otwartą dłonią o dłoń drugiej osoby
• przybicie rzymskiej piątki - jw. ale tylko dwoma palcami
• przybicie żółwika - delikatne uderzenie pięścią o pięść drugiej osoby (może nastąpić gest dodatkowy, np. "eksplodujący żółwik" - po uderzeniu otwarcie dłoni i okrzyk "Bumm!")
• salut/salutowanie – oddawanie honorów, gest, polegający na dotknięciu palcami do czapki lub głowy względnie uniesieniu ręki używany w wojsku, a także w służbach i organizacjach paramilitarnych do pozdrowienia i oddania honorów