Pomocnik olimpijczyka - Elementy wiedzy obywatelskiej i ekonomicznej/Państwo i gospodarka

Państwo i gospodarka

Zwróćcie uwagę, abyście potrafili: • wyjaśnić, czym zajmuje się bank centralny • wyjaśnić terminy: produkt krajowy brutto, wzrost gospodarczy, inflacja, recesja; zinterpretować dane statystyczne na ten temat • wymienić najważniejsze dochody i wydatki państwa; wyjaśnić, co to jest budżet państwa • przedstawić główne rodzaje podatków w Polsce (PIT, VAT, CIT) i obliczyć wysokość podatku PIT na podstawie konkretnych danych. Tego wymaga od Was podstawa programowa.

Rola państwa w gospodarce

System ekonomiczny w Polsce to, zgodnie z Konstytucją, społeczna gospodarka rynkowa. Ten typ gospodarki łączy w sobie cechy systemu rynkowego (przewagę własności prywatnej, dążenie przedsiębiorstw do zysku i konkurencję) z polityką społeczną państwa (opartą na redystrybucji dochodu, pomocy najuboższym, aktywnej roli państwa w gospodarce itp.).

Cele polityki gospodarczej państwa:

• pełne, produktywne wykorzystanie zasobów (siły roboczej, kapitału, ziemi)
• stabilny wzrost gospodarczy,
• niska inflacja,
• sprawiedliwy podział dochodów, zmniejszający nierówności społeczne,
• stabilny kurs walutowy,
• równowaga w wymianie międzynarodowej (wtedy, gdy wartość eksportu, tzn. towarów wywożonych, jest równa wartości importu, tzn. towarów przywożonych).

Aby zrealizować postawione cele, państwo ingeruje w gospodarkę:

• system prawny określa zasady gospodarowania:
  • państwo chroni własność,
  • państwo chroni prawa pracowników (np. przepisy BHP, inspekcja pracy),
  • państwo broni praw konsumentów (np. UOKiK - Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów),
  • państwo chroni konkurencję i zapobiega powstawaniu monopoli,
  • państwo wprowadza koncesje (specjalne zezwolenia na sprzedaż lub produkcję) na niektóre towary (np. alkohol, prowadzenie banków, firm ubezpieczeniowych),
  • państwo wprowadza normy jakościowe towarów i kontroluje ich przestrzeganie,
• utrzymywanie i prowadzenie instytucji publicznych (sądy, policja, wojsko itp.),
• dostarczanie dóbr i usług publicznych (np. edukacja),
• prowadzenie polityki społecznej (pomoc społeczna),
• organizowanie systemu powszechnych, obowiązkowych ubezpieczeń społecznych (składki płacone przez pracownika, z których wypłacane są renty, emerytury itp.).

Podczas realizacji części zadań, państwo jest jednym z uczestników rynku. Potrzebuje zatem pieniędzy do inwestowania, zakupu dóbr publicznych itp. Poza tym, redystrybucja dochodu wymaga zebrania pieniędzy od jednych by móc je przekazać innym. Aby zapanować nad całością przepływów, państwo tworzy budżet.

Budżet państwa

Roczny plan dochodów i wydatków państwa planowany na poziomie centralnym (samorządy mają odrębne budżety). Wyłączne prawo do przedstawienia projektu ustawy budżetowej ma rada ministrów.

Ponieważ zazwyczaj wydatki zaplanowane w budżecie przewyższają wpływy do budżetu, powstaje deficyt.

Deficyt budżetowy

Różnica między planowanymi w budżecie dochodami i wydatkami.

Deficyt może zostać pokryty np. poprzez:

• emisję obligacji, czyli papierów dłużnych Skarbu Państwa, które państwo sprzedaje i zobowiązuje się wykupić w określonym terminie (np. po 10 latach),
• zaciągnięcie kredytów,
• zwiększenie dochodów (np. przez podwyższenie podatków),
• zmniejszenie wydatków (tzw. cięcia budżetowe).

Deficyt sektora finansów publicznych

Łączna kwota na jaką zadłużą się wszystkie podmioty publiczne (państwo, samorządy, ZUS itp.) w danym roku.

Dług publiczny

Łączne zadłużenie wszystkich podmiotów państwowych i samorządowych (wszystkie długi, które trzeba w przyszłości spłacić).

Podatki

Podatek

Obowiązkowe daniny pieniężne pobierane przez państwo w celu umożliwienia jego funkcjonowania.

Podatki dzielimy na:

• bezpośrednie:
  • PIT (ang. Personal Income Tax) - podatek dochodowy od osób fizycznych - podatek płacony przez osoby fizyczne od uzyskanego przez nich dochodu. Obecnie w Polsce jest to podatek progresywny, którego stopy podatkowe wynoszą 18% i 32% (zmiana stopy następuje w momencie osiągnięcia progu podatkowego, czyli granicznej wysokości dochodu w skali roku; w 2010 r. 32% płaci się od dochodu powyżej 85.528zł).
  • CIT (ang. Corporate Income Tax) - podatek dochodowy od osób prawnych - podatek płacony przez firmy od uzyskanego przez nie dochodu. Obecnie w Polsce jest to podatek liniowy wynoszący 19%.
• pośrednie:
  • VAT (ang. Value Added Tax) - podatek od wartości dodanej, podatek od towarów i usług (PTU) - uwzględniony w cenach towarów i pobierany od podmiotów, które sprzedają dany towar z zyskiem (podatek jest pobierany tylko od zysku między jego aktualną ceną a ceną jego zakupu - dzięki temu jeden towar jest opodatkowany tylko raz). Podstawowa stawka VAT wynosi w Polsce 23%, lecz niektóre produkty i usługi są objęte obniżonymi stawkami VAT, np. VAT na żywność wynosi 5%. Maksymalna stawka podatku VAT w Unii Europejskiej wynosi 25%.
  • cło - podatek pobierany od wwożenia na teren kraju towarów zza granicy, czyli do importu (i czasami również od wywozu towarów za granicę, czyli od eksportu). W Unii Europejskiej cła są pobierane według wspólnej dla całej Unii taryfy celnej i zasilają (głównie) budżet Unii Europejskiej.
  • akcyza - podatek od dóbr, na które popyt jest sztywny - tzn. ludzie kupują podobną ich ilość niezależnie od ich ceny (np. akcyza na papierosy, na alkohol, na benzynę).

Stopa podatkowa

Procentowa część dochodu, która jest płacona jako podatek.

Próg podatkowy

Wysokość dochodów, po przekroczeniu której kolejne dochody opodatkowane są według wyższej stopy podatkowej (obecnie w Polsce obowiązuje jeden próg podatkowy wynoszący w 2010 r. 85.528zł).

Podatek liniowy

Taki podatek, którego wysokość rośnie proporcjonalnie do wzrostu dochodów (wszystkie dochody są opodatkowane według jednolitej stawki podatku).

Podatek progresywny

Taki podatek, którego wysokość rośnie nieproporcjonalnie wraz ze wzrostem dochodów. Dochody niższe są opodatkowane według niższej stopy podatkowej niż dochody wyższe.

Kwota wolna od podatku

Roczna wysokość dochodów, która nie podlega opodatkowaniu (w 2010 r. w Polsce wynosiła ona 3091zł - jeśli ktoś przez cały 2010 r. nie zarobił więcej, nie zapłacił podatku PIT).

Cena netto

Kwota, którą otrzymuje sprzedawca za sprzedane dobro.

Cena brutto

Kwota, którą płaci konsument za nabycie dobra. Składa się ona z ceny netto powiększonej o podatki pośrednie (zazwyczaj jedynym podatkiem pośrednim jest VAT, więc cena brutto wynosi zazwyczaj 123% ceny netto).

Ulga podatkowa

Warunkowe obniżenie wysokości podatku (np. ulga internetowa). Ze względu na sposób obniżania wartości podatku ulgi dzielimy na:

• odliczenie od dochodu, które zmniejszają wysokość dochodu podlegającego opodatkowaniu (np. tzw. ulga internetowa),
• odliczenie od podatku, które zmniejszają kwotę podatku (np. tzw. ulga na dzieci).

Bank centralny

Bank centralny (w Polsce Narodowy Bank Polski, NBP):

• jest bankiem dla innych banków - udziela im kredytów,
• ustala wysokość stopy rezerw obowiązkowych dla banków działających w danym kraju,
• kontroluje ilość pieniądza na rynku (poprzez politykę pieniężną, której jednym z narzędzi jest ustalanie wysokości stóp procentowych),
• kontroluje rezerwy monetarne państwa,
• emituje pieniądz gotówkowy (banknoty i bilon),
• prowadzi operacje finansowe państwa,
• stabilizuje rynki finansowe, w tym rynek walutowy.

Rada Polityki Pieniężnej to organ Narodowego Banku Polskiego odpowiedzialny za prowadzenie polityki pieniężnej (monetarnej), której głównym celem jest zapewnienie stabilności pieniądza (tzn. ograniczanie inflacji). Składa się z 10 członków:

• prezesa NBP powoływanego przez Sejm na wniosek Prezydenta na 6-letnią kadencję,
• 3 członków wybranych przez Sejm na 6-letnią kadencję,
• 3 członków wybranych przez Senat na 6-letnią kadencję,
• 3 członków wybranych przez Prezydenta na 6-letnią kadencję.

Bankiem centralnym strefy euro jest Europejski System Banków Centralnych (a obecnie de facto Eurosystem). Prezesi banków wchodzących w skład Eurosystemu tworzą ciało podobne do Rady Polityki Pieniężnej.

Kondycja gospodarki

PKB (produkt krajowy brutto)

Różnica wartości wszystkich dóbr i usług wytworzonych przez całą gospodarkę kraju i wartości tych dóbr i usług, które posłużyły do wytworzenia wcześniej uwzględnionych produktów finalnych, najczęściej obliczana dla jednego roku.

PKB = (wartość wszystkich dóbr i usług wytworzonych w całej gospodarce, tj. wartość globalna) - (zużycie pośrednie, czyli wartość dóbr i usług zużytych do wytworzenia produktu końcowego) = (wartość dodana do wszystkich produktów)

Powyższa definicja PKB nie jest w praktyce stosowana ze względu na niedostępność wymaganych przez nią danych. W rzeczywistości (przybliżoną) wartość PKB oblicza się jako sumę całkowitej wartości towarów i usług konsumowanych, całkowitej wartości inwestycji, całkowitych wydatków administracji publicznej i wartości eksportu netto (różnicy eksportu i importu, czyli różnicy wartości towarów wywiezionych za granicę i sprowadzonych zza granicy).

PKB = (konsumpcja) + (inwestycje) + (wydatki publiczne) + (eksport netto) + (zmiana stanu zapasów i oszczędności)

Zauważcie, że eksport netto może mieć wartość ujemną - w takim przypadku, zgodnie z zasadami matematyki, odejmujemy jego wartość (dodajemy wartość ujemną).

PKB nominalny

Wartość PKB obliczona na podstawie obowiązujących w danym momencie cen.

PKB realny

Wartość PKB skorygowana o inflację (spadek wartości pieniądza).

PKB per capita

"PKB na głowę" (wartość PKB podzielona przez liczbę mieszkańców kraju).

PKN (produkt krajowy netto)

Produkt krajowy brutto pomniejszony o spadek wartości czynników produkcji spowodowany ich używaniem (amortyzację).

PKN = PKB - (amortyzacja)

Zwróćcie uwagę na relację między wartością netto i brutto: wartość netto jest wartością brutto (wartością całkowitą) pomniejszoną o część niezasadniczą danej rzeczy (np. cena netto jest ceną, którą płacimy, pomniejszoną o wartość podatku, masa netto jest masą produktu bez opakowania).

PNB (produkt narodowy brutto)

Wartość dodana wszystkich dóbr i usług wytworzonych przez podmioty narodowe bez względu na miejsce ich działania, czyli przez wszystkich obywateli i firmy zarejestrowane na terenie danego państwa bez względu na to, gdzie mieszkają/produkują (np. konsumpcja Polaków mieszkających w Wielkiej Brytanii wlicza się do polskiego PNB, a nie brytyjskiego).

Dochód narodowy

Produkt krajowy netto pomniejszony o wartość podatków pośrednich (VAT, akcyza, cła).

Dochód do dyspozycji

Ilość środków, którymi dysponują gospodarstwa domowe.

Jak się ma wielkość mierników rozwoju gospodarczego do ilości środków, którymi dysponują gospodarstwa domowe?

Inne wskaźniki stanu gospodarki i jakości życia:

• wzrost gospodarczy - najczęściej mierzy się go jako stosunek zmiany wartości PKB w określonym czasie (najczęściej jednego roku) do wartości PKB na początku okresu, dla którego sprawdza się wzrost gospodarczy,
• stopa bezrobocia - stosunek procentowy ilości bezrobotnych do ilości osób zdolnych do pracy,
• HDI (Human Development Index) - opracowany przez ONZ miernik poziomu jakości życia: w tym celu łączy ze sobą dane o poziomie PKB per capita, średniej długości życia oraz poziomie wykształcenia/umiejętności czytania.

Cykliczność koniunktury

Cecha gospodarki wolnorynkowej polegająca na tym, że po okresach dobrej koniunktury (wzrostu gospodarczego) następują okresy recesji (spadku wartości dóbr wytwarzanych w gospodarce w stosunku do lat wcześniejszych, tzw. "ujemnego wzrostu" gospodarczego).

Handel międzynarodowy

Eksport i import, czyli kierunek przepływu towarów:

Saldo bilansu handlowego

Różnica eksportu i importu. Dodatnie saldo (przewaga wartości towarów eksportowanych nad importowanymi) oznacza, że gospodarka się rozwija i ma przed sobą dobre perspektywy dalszego wzrostu gospodarczego - taka sytuacja nie może jednak utrzymywać się przez dłuższy czas, gdyż powoduje nierównowagę w wymianie handlowej (ujemny bilans handlowy innych państw).

Saldo bilansu płatniczego

Wartość aktywów, które napłynęły do kraju minus wartość aktywów, która odpłynęła z kraju. Wspomniane aktywa to w dużej części pieniądze zapłacone za zakup dóbr wchodzących w skład bilansu handlowego - można zatem w przybliżeniu powiedzieć, że saldo bilansu płatniczego powinno być przeciwne do salda bilansu handlowego.

Kurs walutowy

Stosunek wartości jednej waluty do drugiej, np. 1€ = 4,2zł.

O kursie walutowym można myśleć jako o cenie jednej waluty wyrażonej w innej walucie (w przykładzie cena 1€ to 4,2zł). Jak każda cena w gospodarce rynkowej, kurs walutowy jest kształtowany przez siły popytu i podaży: popytu na daną walutę i podaży danej waluty. Na przykład, gdy wartość polskiego eksportu do Niemiec rośnie, Niemcy muszą zapłacić Polakom za kupione towary. Jednak żeby to zrobić, muszą mieć walutę, którą mogliby zapłacić - muszą kupić złotówki. Ponieważ polski eksport wzrósł, popyt Niemców na złotówki wzrośnie, co przy niezmienionej podaży złotówek spowoduje wzrost ich "ceny" - wzrost kursu złotego względem euro, czyli spadek kursu euro wobec złotego (np. 1€ nie będzie już kosztowało 4,2zł tylko 4zł). To zaś spowoduje, że eksport z Polski do Niemiec stanie się mniej opłacalny - Polacy dostaną za eksportowane towary mniej złotówek.

Ograniczenia w handlu międzynarodowym:

• cła - opłaty pobierane przez państwo od przywozu i wywozu towarów przez jego granice,
• kontyngenty - ograniczenia ilościowe określające maksymalną wielkość importu
• pozwolenia na import,
• subsydia - dofinansowanie do eksportu rodzimych produktów,
• embargo - zakaz wywozu lub przywozu pewnych towarów.

Plan Balcerowicza

Plan Balcerowicza

Pakiet ustaw gospodarczych przygotowany i wprowadzony przez zespół pod kierunkiem Leszka Balcerowicza (wicepremiera i ministra finansów w rządzie Tadeusza Mazowieckiego) w celu transformacji ekonomicznej Polski po 1989 r.

Transformacja ekonomiczna

Zmiana systemu gospodarczego państwa. W przypadku Polski po 1989 r. transformacja polegała na przejściu od gospodarki nakazowo-rozdzielczej do rynkowej.

Postulaty planu Balcerowicza:

• przywrócenie równowagi gospodarki, w tym ograniczenie inflacji,
• prywatyzacja,
• wprowadzenie mechanizmów rynkowych,
• reforma systemu podatkowego,
• ustabilizowanie kursu walutowego i wprowadzenie wymienialności złotego na inne waluty.