Prawo karne/Kontratypy

Okoliczności wyłączające bezprawność

Okoliczności wyłączające bezprawność czynu (zwane również kontratypami) są grupą okoliczności, których wystąpienie powoduje, że dane zachowanie się człowieka realizujące znamiona określonego typu czynu zabronionego nie może zostać uznane za bezprawne. Konsekwencją tego jest to, że w przypadku zaistnienia okoliczności wyłączającej bezprawność czynu, sprawca nie popełnia przestępstwa. Zatem kontratypy muszą być powiązane z określonym zachowaniem się zabronionym przez ustawę karną, bowiem wtórnie legalizują one określone zakazane zachowanie. Obrazowo ujął to prof. Władysław Wolter, który stwierdził, że kontratyp bez typu pozbawiony jest sensu (zob. W. Wolter, O kontratypach i braku społecznej szkodliwości czynu, Państwo i Prawo 1963, z. 10 (212), s. 504).

Istnienie kontratypu uzależnione jest od spełnienia trzech warunków:

istnieje kolizja między co najmniej dwoma dobrami prawnymi;
istnieje obiektywna konieczność poświęcenia co najmniej jednego z dóbr;
poświęcenie określonego dobra kosztem pozostałych dóbr jest społecznie opłacalne.

W doktrynie prawa karnego dokonuje się różnych podziałów kontratypów. Godnym przytoczenia jest podział kontratypów na kontratypy ustawowe i kontratypy pozaustawowe. Kontratypy ustawowe, w myśl ich nazwy, przewidywane są przez akt prawny rangi ustawowej (przede wszystkim jest to kodeks karny, aczkolwiek takie kontratypy mogą się znaleźć i znajdują się w innych ustawach). Z kolei kontratypy pozaustawowe są kontratypami niewysłowionymi w tekście prawnym, lecz są wytworem doktryny i orzecznictwa. Istotną cechą kontratypów pozaustawowych jest to, że ich katalog de facto jest katalogiem otwartym. W doktrynie można się spotkać ze stanowiskiem negującym wyodrębnienie kontratypów pozaustawowych. Głównym zarzutem jest to, że wyróżnienie kontratypów pozaustawowych naruszałoby zasadę legalizmu, co wynikać ma z braku podstawy prawnej dla takich kontratypów w tekście ustawy (zob. np. W. Wróbel, A. Zoll, Prawo karne: Część ogólna, Kraków 2013, s. 346-347).

W kodeksie karnym ustawodawca przewidział następujące kontratypy:

obrona konieczna;
stan wyższej konieczności;
eksperyment;
ostateczna potrzeba.

Odnosząc się do kontratypów pozaustawowych to wskazać można:

zgodę pokrzywdzonego;
zwyczaj;
karcenie małoletnich (przy czym w obecnym stanie prawnym jest niedopuszczalne karcenie fizyczne);
ryzyko sportowe;
działanie w granicach uprawnień i obowiązków służbowych;
czynności lecznicze i kosmetyczne;
dozwolona samopomoc.

W dalszej części zostaną po krótce omówione wyłącznie kontratypy kodeksowe.

Obrona konieczna

Obrona konieczna jest kontratypem przewidzianym przez art. 25 § 1 k.k. W myśl tego przepisu: "Nie popełnia przestępstwa, kto w obronie koniecznej odpiera bezpośredni, bezprawny zamach na jakiekolwiek dobro chronione prawem.". Taka konstrukcja przepisu pozwala wyróżnić dwie grupy warunków obrony koniecznej, które muszą zostać spełnione. Są to warunki zamachu i warunki obrony.

Warunki zamachu są następujące:

faktyczność zamachu - ma on się dziać faktycznie w obiektywnie postrzegalnej rzeczywistości; nie może być on wyłącznie wytworem czyjejś wyobraźni;
bezprawność zamachu - zamach ma stanowić przekroczenie normy prawnej;
bezpośredniość zamachu - sprawca swoim zachowaniem zmierza bezpośrednio do naruszenia określonego dobra chronionego prawem, innymi słowy stwarza on swoim zachowaniem realne zagrożenie dla określonego dobra chronionego prawem.

Należy wskazać, że zamach może być zamachem umyślnym lub nieumyślnym. Zamach może być zarówno zamachem zawinionym, jak i zamachem niezawionionym. Zamachowcem może być zarówno osoba poczytalna, jak i osoba niepoczytalna (w rozumieniu niepoczytalności, o której mowa w art. 31 § 1 k.k.). Przechodząc do warunków obrony, to są one następujące:

współmierność – obrona musi być proporcjonalna do niebezpieczeństwa stwarzanego zamachem (współmierność oceniana jest in concreto i na jej ocenę wpływ mają: właściwości osobiste napastnika i broniącego się - przede wszystkim chodzi o siłę, stosunek ilościowy napastników do broniących się, środki zamachu, środki obrony, a także sposób ataku oraz sposób obrony);
współczesność – obrona podejmowana jest w trakcie trwania zamachu;
konieczność – niezbędność obrony przed zamachem i dopuszczalność czynnego jego odparcia.

W tym miejscu należy wskazać, że charakter obrony koniecznej jest rozumiany w doktrynie w niejednolity sposób. Według różnych autorów, obrona konieczna ma charakter:

samoistny – możliwe jest odparcie zamachu, nawet jeśli istnieje możliwość uniknięcia zamachu w inny, racjonalny sposób albo
subsydiarny – obrona przed zamachem jest możliwa tylko, gdy jest to jedyny sposób uniknięcia zamachu albo
względnie subsydiarny – obrona przed zamachem jest dopuszczalna tylko, gdy jest jedynym racjonalnym sposobem ochrony dóbr naruszonych przez zamach.

Co istotne odpierany zamach nie musi być skierowany przeciw dobrom prawnie chronionym osoby broniącej. Na kontratyp obrony koniecznej można bowiem się powołać w przypadku obrony dóbr innych osób (np. na obronę konieczną może powołać się ten, kto ruszył z pomocą osobie bitej przez zamachowca na ulicy). Taka sytuacja jest nazywana pomocą konieczną. W przypadku obrony koniecznej odpierający zamach może atakować wyłącznie dobra prawne zamachowca. Nie będzie obroną konieczną sytuacja, w której broniący atakuje osoby trzecie niebędące zamachowcami.

Wyżej wymienione warunki zamachu i warunki obrony określają granice obrony koniecznej. Tylko w ich granicach następuje wyłączenie bezprawności. Ustawodawca przewidział jednak sytuację, że osoba broniąca się może przekroczyć wspomniane granice obrony koniecznej. Przekroczenie granic obrony koniecznej nazywa się inaczej ekscesem. Może on przybrać postać ekscesu intensywnego i ekscesu ekstensywnego. Eksces intensywny ma miejsce, gdy siła obrony koniecznej jest niewspółmiernie większa od siły ataku na dobro prawnie chronione (np. zamach polega na kradzieży rzeczy ruchomej, zaś obrona polega na zabiciu zamachowca). Eksces ekstensywny ma miejsce, gdy obrona dobra przed zamachem jest przedwczesna (tj. wtedy, kiedy zamach jeszcze nie nastąpił) lub spóźniona (gdy zamach został już dokonany). Konsekwencją zaistnienia ekscesu jest brak wyłączenia bezprawności. Niemniej w myśl art. 25 § 2 k.k. sąd ma możliwość w przypadku ekscesu nadzwyczajnego złagodzenia kary oraz odstąpienia od jej wymierzenia. Ustawodawca przewidział jednak dwie sytuacje w przypadku, których pomimo wystąpienia ekscesu sprawca nie podlega karze (aczkolwiek nadal jego zachowanie jest zachowaniem bezprawnym). Są to:

przekroczenie granic obrony koniecznej podczas odpierania zamachu polegającego na wdarciu się do mieszkania, lokalu, domu albo na przylegający do nich ogrodzony teren lub odpierając zamach poprzedzony wdarciem się do tych miejsc (warto dodać, że miejsca te nie muszą być własnością broniącego), chyba że przekroczenie granic obrony koniecznej było rażące (art. 25 § 2a k.k.);
przekroczenie granic obrony koniecznej nastąpiło pod wpływem strachu lub wzburzenia usprawiedliwionych okolicznościami zamachu (art. 25 § 3 k.k.).

Stan wyższej konieczności

Stan wyższej konieczności jest okolicznością, która ma dwoisty charakter: z jednej strony jest to okoliczność wyłączająca bezprawność czynu (art. 26 § 1 k.k.), a z drugiej zaś jest to okoliczność wyłączająca winę (art. 26 § 2 k.k.). W tym miejscu należy skoncentrować się wyłącznie na stanie wyższej konieczności, który jest kontratypem. Zgodnie z art. 26 § 1 k.k.: „Nie popełnia przestępstwa, kto działa w celu uchylenia bezpośredniego niebezpieczeństwa grożącego jakiemukolwiek dobru chronionemu prawem, jeżeli niebezpieczeństwa nie można inaczej uniknąć, a dobro poświęcone przedstawia wartość niższą od dobra ratowanego.”. Znamiona stanu wyższej konieczności można podzielić na:

znamiona niebezpieczeństwa;
znamiona działania w stanie wyższej konieczności.

Odnosząc się do znamion niebezpieczeństwa należy wskazać, że ma być ono:

faktyczne – niebezpieczeństwo musi istnieć w obiektywnie postrzegalnej rzeczywistości, nie może być tylko wyobrażone przez kogoś;
bezpośrednie – nie występują elementy pośrednie między niebezpieczeństwem, a naruszeniem określonego dobra prawnego (naruszenie dobra prawnego jest konsekwencją niebezpieczeństwa) oraz dobro prawne zostaje naruszone niezwłocznie (czy nawet natychmiastowo);
ukierunkowane na dowolne dobro chronione prawem.

Źródło niebezpieczeństwa może być różne. Może być nim zwierzę (o ile nie pozostaje ono, jak i jego zachowanie pod kontrolą człowieka), siły przyrody, a nawet człowiek.

Z kolei znamiona działania w stanie wyższej konieczności są następujące:

działanie w celu uchylenia bezpośredniego niebezpieczeństwa zagrażającemu określonemu dobru prawnemu;
chęć obrony dobra przed niebezpieczeństwem;
świadomość, że niebezpieczeństwa nie da się inaczej uchylić – zatem stan wyższej konieczności ma charakter subsydiarny (nie może powołać się na kontratyp stanu wyższej konieczności ten, który mógł zapobiec niebezpieczeństwu w inny sposób);
świadomość wartości dobra ratowanego jak i wartości dobra poświęcanego;
poświęcenie dobra o niższej wartości od wartości dobra ratowanego (wartość dóbr określana jest in concreto w sposób obiektywny) – wiąże się z tym zasada proporcjonalności.

Stan wyższej konieczności podobnie jak obrona konieczna ma swoje granice. Przekroczenie tych granic może polegać na:

złamaniu zasady bezpośredniości niebezpieczeństwa;
złamaniu zasady subsydiarności;
złamaniu zasady proporcjonalności.

W przypadku przekroczenia granic stanu wyższej konieczności sąd może karę nadzwyczajnie złagodzić, a nawet odstąpić od jej wymierzenia (art. 26 § 3 k.k.).

Ze stanem wyższej konieczności związana jest także tzw. kolizja obowiązków. Zgodnie z art. 26 § 5 k.k.: „Przepisy § 1-3 stosuje się odpowiednio w wypadku, gdy z ciążących na sprawcy obowiązków tylko jeden może być spełniony.”. Zatem musi wystąpić sytuacja, że sprawca zobowiązany jest wykonać co najmniej dwa obowiązki, które mają się tak do siebie, że mają różną wagę oraz kolidują ze sobą (spełnienie jednego z nich uniemożliwia realizację pozostałych). Wówczas, jeśli sprawca wypełni obowiązek ważniejszy, to nie podlega on odpowiedzialności karnej za niewypełnienie obowiązku (obowiązków) mniej ważnego. Możliwe jest przekroczenie granic kontratypowej kolizji obowiązków polegające np. na:

błędnym przyjęciu, że nie było rzeczywistej możliwości realizacji wszystkich obowiązków;
błędnym przyjęciu, że obowiązek wykonany miał większą wagę niż obowiązek (obowiązki) niewykonany, choć w rzeczywistości było inaczej.

Eksperyment

Zgodnie z art. 27 § 1 k.k.: „Nie popełnia przestępstwa, kto działa w celu przeprowadzenia eksperymentu poznawczego, medycznego, technicznego lub ekonomicznego, jeżeli spodziewana korzyść ma istotne znaczenie poznawcze, medyczne lub gospodarcze, a oczekiwanie jej osiągnięcia, celowość oraz sposób przeprowadzenia eksperymentu są zasadne w świetle aktualnego stanu wiedzy.”. Kontratyp wynikający z przywołanego przepisu nazywany jest kontratypem eksperymentu, jak również kontratypem ryzyka nowatorskiego. Z przytoczonego wyżej przepisu można wywieść następujące przesłanki tego kontratypu:

działanie musi zostać podjęte w celu przeprowadzenia eksperymentu poznawczego (medycznego, technicznego lub ekonomicznego);
spodziewana korzyść, która wynika z przeprowadzenia ww. eksperymentu musi mieć istotne znaczenie poznawcze;
osiągnięcie tej korzyści, jak również celowość przeprowadzenia eksperymentu oraz zasadność jego przeprowadzenia, muszą być zasadne w świetle aktualnego stanu wiedzy.

W art. 27 § 2 k.k. wskazano dodatkowe warunki, jakie musi spełnić eksperyment przeprowadzany na człowieku. Zgodnie z tym przepisem: „Eksperyment jest niedopuszczalny bez zgody uczestnika, na którym jest przeprowadzany, należycie poinformowanego o spodziewanych korzyściach i grożących mu ujemnych skutkach oraz prawdopodobieństwie ich powstania, jak również o możliwości odstąpienia od udziału w eksperymencie na każdym jego etapie.”. Zatem dodatkowymi obowiązkami w przypadku przeprowadzania eksperymentu na człowieku jest uzyskanie od niego zgody na przeprowadzenie eksperymentu oraz dopełnienie obowiązków informacyjnych o:

spodziewanych korzyściach wynikających z przeprowadzenia eksperymentu;
grożących ujemnych skutkach wynikających z przeprowadzenia eksperymentu oraz o prawdopodobieństwie ich powstania;
możliwości odstąpienia przez uczestnika od eksperymentu na każdym jego etapie.

W § 3 przywołanego przepisu ustawodawca wskazuje, że zasady i warunki dopuszczalności eksperymentu medycznego określa ustawa.

Ostateczna potrzeba

Kontratyp ostatecznej potrzeby w przeciwieństwie do wcześniej przedstawionych kontratypów nie został przewidziany w części ogólnej k.k., lecz w części wojskowej ustawy karnej. Zgodnie z art. 319 § 1 k.k.: „Nie popełnia przestępstwa żołnierz, gdy w wypadku nieposłuszeństwa lub oporu stosuje środki niezbędne w celu wymuszenia posłuchu dla rozkazu, do którego wydania był uprawniony, jeżeli okoliczności wymagają natychmiastowego przeciwdziałania, a posłuchu dla rozkazu nie można osiągnąć w inny sposób.”. Mówiąc o kontratypie ostatecznej potrzeby należy wskazać na przesłanki ostatecznej potrzeby oraz warunki, które musi spełniać działanie w warunkach ostatecznej potrzeby. Przesłanki ostatecznej potrzeby są następujące:

nieposłuszeństwo i opór podwładnego;
wydanie rozkazu – rozkaz ma swoją definicję legalną w art. 115 § 18 k.k. w myśl, której: „Rozkazem jest polecenie określonego działania lub zaniechania wydane służbowo żołnierzowi przez przełożonego lub uprawnionego żołnierza starszego stopniem.”;
legalność rozkazu – w systemie prawnym nie ma przepisów przyznających żołnierzowi uprawnień do wykonania rozkazu bezprawnego, a tym bardziej rozkazu przestępnego (zatem art. 319 § 1 k.k. nie udziela ochrony prawnej żołnierzowi wykonującemu bezprawny lub przestępny rozkaz);
konieczność natychmiastowej reakcji wynikająca z zaistniałych okoliczności – to czy dana okoliczność uzasadnia natychmiastową reakcję bada się in concreto.

Warunkami, które musi spełnić działanie w warunkach ostatecznej potrzeby są:

konieczność – środki zastosowane w warunkach ostatecznej potrzeby są niezbędne w celu wymuszania posłuchu dla rozkazu;
subsydiarność – skorzystanie ze środków ostatecznej potrzeby, jeśli wszystkie inne środki wymuszenia posłuchu rozkazu zostały wyczerpane;
proporcjonalność – istnieje możliwość poświęcenia części dóbr żołnierza (takich jak wolność, cześć, godność osobistą czy mienie), część zaś dóbr ma charakter nienaruszalny (np. życie czy zdrowie w zakresie spowodowania ciężkiego uszczerbku na zdrowiu).

Celem działania w warunkach ostatecznej potrzeby jest wymuszenie posłuchu dla rozkazu. Podmiotem uprawnionym do stosowania środków ostatecznej potrzeby jest żołnierz, który wydał rozkaz (podmiotem uprawnionym do wydania rozkazu jest przełożony lub w pewnych sytuacjach uprawniony żołnierz starszy stopniem). Odnosząc się do środków ostatecznej potrzeby mogą to być środki przymusu psychicznego (np. groźba) oraz środki przymusu fizycznego (np. uszkodzenie ciała czy naruszenie nietykalności cielesnej). Przy czym spod zakresu ostatecznej potrzeby wyłączone jest wymuszanie posłuchu dla rozkazu w sytuacji bojowej poprzez użycie broni palnej.

Mówiąc o kontratypie ostatecznej potrzeby należy również wskazać na kwestię przekroczenia granic ostatecznej potrzeby. Ma ono miejsce wówczas, gdy np.:

okoliczności nie wymagały natychmiastowego przeciwdziałania za pomocą środków ostatecznej potrzeby;
posłuch dla rozkazu mógł zostać wymuszony w inny sposób niż dopuszczenie się zachowania wypełniającego znamiona typu czynu zabronionego;
środki, których użyto w celu wymuszenia posłuchu dla rozkazu nie były środkami niezbędnymi.

Zgodnie z art. 319 § 2 k.k. w przypadku przekroczenia granic ostatecznej potrzeby, sąd ma kompetencję do nadzwyczajnego złagodzenia kary.

Literatura

Burdziak K., Pohl Ł., Obraz i analiza wykładni sądowej przepisów Kodeks karnego z 1997 r. o obronie koniecznej i przekroczeniu jej granic, Warszawa 2017, https://iws.gov.pl/wp-content/uploads/2018/08/IWS_Pohl-Ł.-Burdziak-K._Obrona-konieczna.pdf [dostęp: 03.06.2021].

Burdziak K., Kowalewska-Łukuć M., Nawrocki M., Prawo karne materialne. Kurs skrócony, Warszawa 2021.

Konarska-Wrzosek V., Marek A., Prawo karne, Warszawa 2019.

Kutzmann W., Komentarz do art. 319 k.k. [w:] Stefański R.A. (red.), Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2021.

Lachowski J., Inne kontratypy [w:] Paprzycki L.K. (red.), System prawa karnego. Tom 4. Nauka o przestępstwie i wyłączenie odpowiedzialności karnej, Warszawa 2016.

Marek A., Obrona konieczna w prawie karnym: Teoria i orzecznictwo, Warszawa 2008.

Pohl Ł., Prawo karne. Wykład części ogólnej, Warszawa 2019.

Szeleszczuk D., Komentarz do art. 319 k.k. [w:] Grześkowiak A. (red.), Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2021.

Wolter W., O kontratypach i braku społecznej szkodliwości czynu, Państwo i Prawo 1963, z. 10 (212).

Wolter W., Nauka o przestępstwie. Analiza prawnicza na podstawie przepisów części ogólnej kodeksu karnego z 1969 r., Warszawa 1973.

Wróbel W., Zoll A., Prawo karne: Część ogólna, Kraków 2013.

Spis treści