Prawo karne/Oświeceniowy humanitaryzm
Początki nowożytnego prawa karnego wiążą się z Oświeceniem i ówczesną krytyką prawa feudalnego (kryminogennego, bo okrutnego; niesprawiedliwego, bo uwzględniającego różnice stanowe; dopuszczającego samowolę sądów, bo niedokładnego w definiowaniu przestępstw i kar; anachronicznego, bo wciąż jeszcze karzącego paranie się zielarstwem i praktykami okultystycznymi). Oświeceniowi myśliciele (Monteskiusz, Wolter, Diderot, Rousseau, Holbach, Beccaria itd.) nawoływali do gruntownej reformy państwa i prawa, przeprowadzonej w duchu racjonalizmu i z uwzględnieniem koncepcji praw naturalnych człowieka. W dziedzinie prawa karnego zrodził się wówczas tzw. kierunek humanitarno-postępowy, którego głównym przedstawicielem był Cesare Beccaria, autor rozprawy O przestępstwach i karach (1764 r.). Beccaria był zwolennikiem równości wszystkich obywateli wobec prawa, przeciwstawiał się okrucieństwu kar, żądał zaprzestania stosowania kar cielesnych oraz kary śmierci (pogląd niezwykle w jego czasach radykalny!), uważał, że dotkliwość kary powinna być wprost proporcjonalna do ciężaru przestępstwa (postulat sprawiedliwości); twierdził, że na ograniczenie przestępczości lepiej niż surowość kary wpłynie jej nieuchronność; za niedopuszczalne uważał karanie za samą myśl, podstawą oskarżenia było dla Beccarii działanie zewnętrzne; wychodził z założenia, że miarą ciężkości przestępstwa jest szkoda społeczna, abstrahując od zamierzeń przestępcy; postulował, żeby wszystkie czyny zabronione i grożące za nie kary zostały dokładnie określone w ustawie (zasady nullum crimen sine lege, nulla poena sine lege; przeciwdziałanie samowoli sądów). Cześć z tych postulatów znalazlo urzeczywistnienie we francuskim, rewolucyjnym Kodeksie karnym z r. 1791. Pod słabszym wpływem oświeceniowej myśli humanitarnej pozostawały także kodeksy karne: toskański (Leopoldina, 1786) oraz austriacki (Józefina, 1787). Napoleoński Code Penal (1810 r.) przejął wiele z kodeksu rewolucyjnego, ale jednocześnie znalazło się w nim wiele anachronizmów (przywrócenie kar cielesnych, duża liczba czynów zagrożonych karą śmierci), które zostały z niego szczęśliwie usunięte. Code Penal wywarł bardzo silny wpływ na ustawodawstwo europejskie.
Oświeceniowa myśl o prawie karnym przywędrowała także do Polski. W 1776 uchwalona została zakazująca stosowania tortur w postępowaniu dowodowym i znosząca karalność za uprawianie czarów. W okresie Sejmu Czteroletniego uchwalono ustawę o sądach sejmowych, która akceptowała zasadę domniemania niewinności oraz zasady nullum crimen sine lege, nullum poena sine lege, gwarantowała oskarżonemu prawo do obrony i udzielała mu szeregu innych gwarancji prawnych.