Przewodnik po OZE/Domena publiczna

Poza systemami licencji otwartych, funkcjonuje Domena publiczna (DP). W najwęższym znaczeniu jest to twórczość, z której można korzystać bez ograniczeń, ponieważ prawa majątkowe do twórczości wygasły lub twórczość ta nigdy nie była lub nie jest przedmiotem prawa autorskiego.

Domena publiczna definiowana jest jako abstrakcyjny zbiór utworów, które nie są kontrolowane, zabezpieczone czy zawłaszczone przez kogoś na mocy systemu własności intelektualnej. Określenie to ma wskazywać, że utwory są "własnością publiczną", dostępne dla każdego z nas, do wykorzystania w dowolnym celu.

O domenie publicznej mówi się najczęściej w opozycji do utworów, których wykorzystanie jest ograniczone. Zgodnie ze współczesnym polskim prawem autorskim oryginalne prace literackie, dzieła sztuki, utwory muzyczne itp. są chronione prawem od momentu ich stworzenia aż do 70 lat od śmierci autora/współtwórców. Po tym czasie wygasa autorskie prawo majątkowe, a utwór wchodzi do domeny publicznej.

Na świecie okres obowiązywania prawa autorskiego jest różny w różnych krajach w zależność od narodowych systemów legislacji. W krajach Unii to 70 lat, w Stanach Zjednoczonych to okres 100 lat (???), w krajach azjatyckich 50 lat. Balfour Smith z Duke University bazując na wykazie państw i obowiązujących w nich standardowych regulacji prawa autorskiego w Wikipedii, opracował mapę przedstawiającą czas obowiązywania prawa autorskiego w różnych krajach świata. Mapa jest dostępna na europejskiej stronie Dnia Domeny Publicznej (http://www.publicdomainday.org/sites/www.publicdomainday.eu/files/World_copyright-terms.jpg).

Domena Publiczna w Polsce

W polskim systemie prawnym nie ma definicji domeny publicznej. Nie oznacza to, że w polskiej kulturze korzystanie z zasobów będących własnością publiczną jest niemożliwe. Pojęcie to nie jest zakorzenione ani powszechnie stosowane. Niemniej jednak istnieje wiele inicjatyw i projektów, które opierają się na twórczości, do której wygasły autorskie prawa majątkowe, czyli będących w Domenie publicznej. Korzystają z niej biblioteki cyfrowe, dygitalizując i udostępniając kopie cyfrowe utworów w Internecie. Przykładem może być Cyfrowa Biblioteka Narodowa Polona ( http://www.polona.pl )

Na gruncie polskim Koalicja Otwartej Edukacji podejmuje aktywne działania mające na celu upowszechnienie i zakorzenienie w świadomości publicznej istnienie Domeny publicznej. Jednym z ważniejszych projektów edukacyjnych, który czerpie z zasobów DP, jest Szkolna Biblioteka Internetowa Wolne Lektury (http://www.wolnelektury.pl) oraz działania Stowarzyszenia Wikimedia Polska, szczególnie Wikiźródła ( http://pl.wikisource.org ). Jest to oddolna inicjatywa mającą na celu cyfryzację zasobów z Domeny Publicznej lub udostępnianych na wolnych licencjach. Zakres działania Wikiźródeł pokrywa się po części z działaniami bibliotek cyfrowych (skupionych w ramach Federacji Bibliotek Cyfrowych http://fbc.pionier.net.pl ), które także digitalizują twórczość. Jednak Wikiźródła udostępniają nie tylko skany oryginałów lecz pełne teksty źródłowe w postaci hipertekstu wyposażonego w spis treści. Stanowi to prawdopodobnie największą wartość dodaną projektu. W dalszej części przewodnika, w Katalogu OZE, znajduje się lista repozytoriów materiałów edukacyjnych dostępnych w DP.

Innym przykładem wykorzystywania zasobów Domeny publicznej są Społeczne Pracownie Digitalizacji (SPD http://www.sbc.org.pl ) działające przy bibliotekach cyfrowych, np.: przy Śląskiej Bibliotece Cyfrowej, Bałtyckiej Bibliotece Cyfrowej, Miejskiej Biblioteki Publicznej w Słupsku. Praca w SBP polega na wykorzystaniu zaangażowania społecznego do działania profesjonalnego (zgodnie z ideą sieci 2.0) oraz udostępnienie stanowisk do digitalizacji i tworzenia zasobów cyfrowych. W efekcie działania tylko Śląskiej SPD powstało ponad 4 tys. cyfrowych kopii zasobów (przy udziale 13 wolontariuszy), co stanowi 23% zasobów Śląskiej Biblioteki Cyfrowej.

Dzień Domeny Publicznej

Koalicja Otwartej Edukacji od 2009 roku organizuje Dzień Domeny Publicznej (DDP). Pod koniec grudnia instytucje kultury świętują poszerzenie zasobów DP, które po 70 latach od śmierci twórców zostają uwolnione 1 stycznia każdego roku. Stałym elementem obchodów jest generowanie listy autorów, których twórczość przechodzi do Domeny Publicznej. Od 2009 r. listy są generowane przez pracowników Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu w oparciu o Narodowy Uniwersalny Katalog Centralny (NUKAT). Co roku lista ta przekracza 500 osób. Od 2010 r. Koalicja prowadzi osobną stronę poświęconą Domenie Publicznej ( http://domenapubliczna.org ). Informacje na temat obchodów Dnia Domeny Publicznej z lat poprzednich znajdują się na stronie Koalicji ( http://koed.org.pl/category/dp/ ).

Liczniki i kalkulator Domeny Publicznej

Podczas obchodów Dnia Domeny Publicznej 2011 odbyła się premiera licznika Domeny Publicznej ( http://nowoczesnapolska.org.pl/2011/01/03/licznik-domeny-publicznej ), opracowanego w ramach projektu Wolne Lektury (Fundacja Nowoczesna Polska). Po wpisaniu nazwiska twórcy do pola wyszukiwarki, licznik informuje jak długi jest okres oczekiwania na przejście jego twórczości do zasobów Domeny publicznej (w latach, dniach, godzinach, minutach i sekundach (zob. np. Czesław Miłosz http://www.wolnelektury.pl/katalog/autor/czeslaw-milosz/ ). Obecnie w bazie licznika znalazło się około 800 nazwisk twórców głównie literatury pięknej i poezji, których twórczość wchodzi do kanonu lektur szkolnych.

Równolegle do licznika Wolnych Lektur, trwają prace nad Kalkulatorem Domeny Publicznej. Na gruncie polskim, Tomasz Ganicz ze Stowarzyszenia Wikimedia Polska, opracował poniższy diagram przechodzenia dzieł do domeny publicznej:

Ganicz, T., 2010, Diagram przechodzenia do domeny publicznej w polskim prawie autorskim - dotyczy dzieł pierwotnych