Wikibooks

Uciążliwość zapachowa/Wprowadzenie: Różnice pomiędzy wersjami

Przeglądaj historię interaktywnie
następna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
Tekst opr. z wykorzystaniem fragmentów w:Kodowanie zapachu i w:Zapach#Zapachy niepożądane ("odory")
 
porządkowanie przypisów, sprzątanie kodu
Linia 4:
''Poszukiwaniem odpowiedzi na takie pytania zajmuje się od dawna wiele ośrodków badawczych na świecie. Stwierdzono, że do rozwiązania problemów nie wystarczają wyniki chemicznych analiz. W zanieczyszczonym powietrzu występują równocześnie dziesiątki lub setki różnych związków chemicznych. Zapach części składników mieszanin jest wyczuwalny przy stężeniach tak małych, że nie jest możliwe ich analityczne wykrycie. Interpretację wyników analiz bardzo utrudnia fakt, że rodzaj i siła zapachu mieszaniny zanieczyszczeń zależy od wzajemnych proporcji między stężeniami składników, a dotychczas nie wyjaśniono tych zależności. Sprawia to, że problemy przeciwdziałania nadmiernej zapachowej uciążliwości działalności gospodarczej muszą być rozwiązywane z wykorzystaniem analizy olfaktometrycznej (węchowej). Wykazano, że takie pomiary mogą być obiektywne, ilościowe i wystarczająco dokładne.''
 
''W Polsce w olfaktometrii technicznej (przemysłowej i środowiskowej) specjalizuje się od lat 80. XX w. zespół badawczy Pracowni Zapachowej Jakości Powietrza, który reprezentuję. Wykonujemy pomiary w różnych sytuacjach rzeczywistych. Zajmujemy się również upowszechnianiem tej – wciąż mało znanej – techniki pomiarów. Wydaliśmy m.in. książkę „Odory” (Wyd. Naukowe PWN, 2002)<ref [Kośmider i wsp. 2002]name="Odory"/>, która cieszyła się dużym zainteresowaniem. Mimo wyczerpania nakładu wciąż jest dostępna w PWN w trybie „druk na żądanie”, jednak niestety nie jest aktualna. Wiąże się to z wprowadzeniem w 2003 roku Normy Europejskiej EN 13725, której polskojęzyczną wersję – PN-EN ”Jakość powietrza. Oznaczanie stężenia zapachowego metodą olfaktometrii dynamicznej” – Polski Komitet Normalizacyjny ustanowił w roku 2007<ref name="Norma">[PNhttps://sklep.pkn.pl/?a=show&m=product&pid=537854&page=1 13725Polski Komitet Normalizacyjny], NKP 280: ''Jakość powietrza. Oznaczanie stężenia zapachowego metodą olfaktometrii dynamicznej'' (pol.). PKN Warszawa, 2007]</ref>.''
 
''Zdecydowałam się podjąć próbę napisania zaktualizowanej i ogólnodostępnej wersji podobnego podręcznika z wykorzystaniem [[w:Wikipedysta:Joanna_Kośmider/brudnopis#Węch,_olfaktometria_i_ochrona_zapachowej_jakości_powietrza|artykułów, napisanych w latach 2010–2011]] w Wikipedii. Wszystkich zainteresowanych proszę o pomoc. Mam nadzieję, że powstanie książka, która ułatwi i przyspieszy starania o uregulowanie problemów przeciwdziałania zapachowej uciążliwości w Polsce.''
Linia 16:
== WPROWADZENIE ==
[[Plik:Olfactory system.svg|right|150px]]
[[w:Węch|Węch]] odbiera i przetwarza [[w:bodziec (fizjologia)|bodźce chemiczne]], jakimi są obecne w powietrzu cząsteczki niektórych [[w:związek chemiczny|związków chemicznych]] ([[w:odorant|odorantów]]). Drugim z chemicznych [[w:zmysł|zmysłów]] człowieka jest [[w:smak (fizjologia)|smak]], niemal nierozłącznie związany z węchem (oba rodzaje wrażeń są odbierane równocześnie). Zasady działania [[w:wzrok|wzroku]], [[w:słuchu|słuchu]], smaku i innych [[w:zmysł|zmysłów]] są znane od dawna. Węch jest bardziej złożony, co wynika z najdłuższej historii [[w:ewolucja|ewolucji]] tego sposobu „obserwacji” otoczenia przez [[w:organizm|organizmy]] żywe. Dzięki wielkiemu postępowi wiedzy w dziedzinie nauk ścisłych i przyrodniczych (np. [[w:biochemia|biochemia]], [[w:biofizyka|biofizyka]], elektrofizjologia, [[w:genetyka|genetyka]], [[w:inżynieria genetyczna|inżynieria genetyczna]]) działanie tego zmysłu jest w XXI w. znacznie mniej tajemnicze niż jeszcze w połowie wieku XX [Buck; Axel; Białaczewski; Skangiel-Kramska; Potargowicz; Obrębowski], jednak nadal wciąż nie w pełni wyjaśnione. Uniemożliwia to rozwiązywanie problemów uciążliwości zapachowej na podstawie wyników chemicznej analizy składu zanieczyszczonego powietrza. Konieczne jest odwoływanie się do opisu wrażeń węchowych odbieranych przez ludzi.
# <ref>[http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/2004/axel-lecture.pdf Axel Richard]: ''Scents and Sensibility'': ''A Molecular Logic of Olfactory Perception'' (ang.). The Nobel Foundation, 2004-12-08 [dostęp 2012-01-26].</ref>▼
# <ref>[http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/2004/buck-lecture.pdf Buck Linda B.]: ''Unraveling the Sense of Smell'' (ang.). The Nobel Foundation, 2004 [dostęp 2012-01-26].</ref>▼
# <ref>[http://www.mediton.eu/library/orl_volume-4_issue-4_article-500.pdf Białaczewski Leszek]: ''Nagroda Nobla za rok 2004: odkrycie genów receptorów węchowych''. „Otorynolaryngologia”. 4 (4), s. 163–168, 2005 (pol.) [dostęp 2012-01-26]</ref>▼
# <ref>[http://kosmos.icm.edu.pl/PDF/2005/149.pdf Skangiel-Kramska Jolanta, Rogozińska Karolina]: ''Zmysł węchu — kodowanie zapachów — Nagroda Nobla z fizjologii lub medycyny w 2004 roku''. „Kosmos. Problemy nauk biologicznych”. 54 (2–3 (267–268)), s. 149–154, 2005 [dostęp 2012-01-26]</ref>▼
# <ref>[http://www.phmd.pl/fulltxthtml.php?ICID=834265 Potargowicz Elżbieta]: ''Węch – niedoceniany zmysł człowieka''. „Postępy Hig. Med. Dośw.”. 62, s. 87–93, 2008 [dostęp 2012-01-26]</ref>▼
# <ref>[http://www.mp.pl/artykuly/index.php?aid=26055&_tc=126CC645AB454EB8B32F2AE28CDF673B Obrębowski Andrzej]: ''Nagroda Nobla w dziedzinie fizjologii i medycyny za rok 2004''. „Medycyna Praktyczna”, 2005-04-11. Uniwersytet Adama Kopernika, Wydział Informatyki, Katedra i Klinika Foniatrii i Audiologii AM im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu [dostęp 2012-01-26]</ref>▼
, jednak nadal wciąż nie w pełni wyjaśnione. Uniemożliwia to rozwiązywanie problemów uciążliwości zapachowej na podstawie wyników chemicznej analizy składu zanieczyszczonego powietrza. Konieczne jest odwoływanie się do opisu wrażeń węchowych odbieranych przez ludzi.
 
Zapachy niepożądane są zwykle nieprzyjemne (smród, fetor, odór), jednak uciążliwe bywają również zapachy przyjemne, lecz obce w danym środowisku – świadczące o obecności zanieczyszczeń powietrza (również takie są nazywane ''odorami''). Przyczyną uciążliwości są zwykle wieloskładnikowe mieszaniny [[w:zanieczyszczenie powietrza|zanieczyszczeń powietrza]] (odorantów i związków bezwonnych). Poszczególne składniki mieszanin – [[w:związek chemiczny|związki chemiczne]] – znacznie różnią się rodzajem zapachu, wysokością [[w:próg węchowej wyczuwalności|progu węchowej wyczuwalności]], szybkością zmian intensywności zapachu wraz ze zmianami [[w:stężenie (chemia)|stężenia]] itp. Szczególnie intensywny nieprzyjemny zapach wykazują np. [[w:siarkowodór|siarkowodór]], [[w:siarczek dimetylu|DMS]] i inne [[w:tioetery|sulfidy]], [[w:tiole|tiole]] i inne [[w:związki siarkoorganiczne|związki siarkoorganiczne]], [[w:aminy|aminy]], [[w:alkohole|alkohole]], [[w:aldehydy|aldehydy]], [[w:ketony|ketony]], [[w:estry]] i [[w:kwasy tłuszczowe]]. Chemicy identyfikują zwykle tylko część składników rzeczywistych mieszanin odorantów, przy czym nie jest możliwe wykazanie, że są to związki decydujące o zapachu zanieczyszczonego powietrza. Interpretację wyników [[w:analiza chemiczna|analizy chemicznej]] – jakościowej i ilościowej – utrudnia też wspomniany brak pełnej wiedzy o zależności [[w:wrażenie|wrażeń]] zmysłowych od [[w:bodziec (fizjologia)|bodźców]] ([[w:psychofizjologia|psychologia]], [[w:psychofizyka]])<ref name="Odory">[http://www.ibuk.pl/fiszka.php?id=157 Kośmider iJoanna, wspMazur-Chrzanowska Barbara, Wyszyński Bartosz]: ''Odory''. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2002, ISBN 83-01-14525-0 [dostęp 2012-01-26]</ref>.▼
 
▲Zapachy niepożądane są zwykle nieprzyjemne (smród, fetor, odór), jednak uciążliwe bywają również zapachy przyjemne, lecz obce w danym środowisku – świadczące o obecności zanieczyszczeń powietrza (również takie są nazywane ''odorami''). Przyczyną uciążliwości są zwykle wieloskładnikowe mieszaniny [[w:zanieczyszczenie powietrza|zanieczyszczeń powietrza]] (odorantów i związków bezwonnych). Poszczególne składniki mieszanin – [[w:związek chemiczny|związki chemiczne]] – znacznie różnią się rodzajem zapachu, wysokością [[w:próg węchowej wyczuwalności|progu węchowej wyczuwalności]], szybkością zmian intensywności zapachu wraz ze zmianami [[w:stężenie (chemia)|stężenia]] itp. Szczególnie intensywny nieprzyjemny zapach wykazują np. [[w:siarkowodór|siarkowodór]], [[w:siarczek dimetylu|DMS]] i inne [[w:tioetery|sulfidy]], [[w:tiole|tiole]] i inne [[w:związki siarkoorganiczne|związki siarkoorganiczne]], [[w:aminy|aminy]], [[w:alkohole|alkohole]], [[w:aldehydy|aldehydy]], [[w:ketony|ketony]], [[w:estry]] i [[w:kwasy tłuszczowe]]. Chemicy identyfikują zwykle tylko część składników rzeczywistych mieszanin odorantów, przy czym nie jest możliwe wykazanie, że są to związki decydujące o zapachu zanieczyszczonego powietrza. Interpretację wyników [[w:analiza chemiczna|analizy chemicznej]] – jakościowej i ilościowej – utrudnia też wspomniany brak pełnej wiedzy o zależności [[w:wrażenie|wrażeń]] zmysłowych od [[w:bodziec (fizjologia)|bodźców]] ([[w:psychofizjologia|psychologia]], [[w:psychofizyka]]) [Kośmider i wsp. 2002].
----
[[Plik:Crystal Clear app kdict.png|left|40px]]
Linia 24 ⟶ 32:
----
[[Plik:Stanowiska TO7.JPG|right|150px]]
Rozwiązywanie problemów związanych z uciążliwością zapachową umożliwiają techniki olfaktometryczne. [[w:Olfaktometria#Olfaktometria w inżynierii środowiska|Olfaktometria techniczna i środowiskowa]] jest działem [[w:analiza sensoryczna|analizy sensorycznej]] [
<ref>Baryłko-Pikielna, Nina: ''Zarys analizy sensorycznej żywności''. Warszawa, Wydawnictwo Naukowo-Techniczne, 1975]</ref>, który obejmuje różne techniki ocen subiektywnych (np. skalowanie uciążliwości zapachu, jego intensywności i [[w:jakość hedoniczna|jakości hedonicznej]]) oraz techniki obiektywnego i ilościowego oznaczania [[w:stężenie zapachowe|zapachowego stężenia]] zanieczyszczeń (wszystkich [[w:odorantów|odorantów]] łącznie). Zgodnie z normą ”Jakość powietrza. Oznaczanie stężenia zapachowego metodą rozcieńczeń dynamicznych”<ref [PN-ENname="Norma"/>
<ref>Kośmider 13725;Joanna, KośmiderKrajewska Beata: ''Normalizacja olfaktometrii dynamicznej. Podstawowe pojęcia i Krajewska]jednostki miar''. „Normalizacja” 1, 15-22, 2005</ref>
stężenie odorantów w powietrzu lub w odlotowych gazach przemysłowych ([[w:stężenie zapachowe|stężenie zapachowe]], c<sub>od</sub>) wyraża się w [[w:europejska jednostka zapachowa|europejskich jednostkach zapachowych]] w metrze sześciennym (ou<sub>E</sub>/m³). Pomiary olfaktometryczne wykonuje się z użyciem [[w:olfaktometr|olfaktometrów]] dynamicznych i zespołu ludzi o kontrolowanym węchu, odgrywających rolę czujnika. Liczbową miarą stężenia zapachowego jest taki stopień rozcieńczenia próbki, po którym jest osiągany zespołowy próg wyczuwalności zapachu (c<sub>od,th</sub> = 1 ou<sub>E</sub>/m<sup>3</sup>). Wynikiem obiektywnych i ilościowych olfaktometrycznych badań gazów odlotowych są liczbowe wielkości [[w:strumień zapachowy|emisji zapachowej]] oraz skuteczności instalacji [[w:dezodoryzacja|dezodoryzujących]].
----
[[Plik:Crystal Clear app kdict.png|left|40px]]
Linia 30 ⟶ 41:
----
[[Plik:Oczyszcz rok.svg|right|150px]]
Znajomość emisji (q<sub>od</sub> [ou<sub>E</sub>/s]), charakterystycznej dla określonej działalności, umożliwia podejmowanie racjonalnych decyzji administracyjnych, dotyczących np. lokalizacji nowych zakładów przemysłowych w sąsiedztwie istniejących osiedli mieszkaniowych lub budowy budynków mieszkaniowych obok istniejących zakładów (zapobieganie przekroczeniom poziomu tzw. akceptowalnej uciążliwości zapachowej. Podstawę takich decyzji stanowią wyniki matematycznego [[w:modelowanie dyspersji odorantów|modelowania rozprzestrzeniania się odorantów]] w otoczeniu projektowanego źródła. W przypadku, gdy uciążliwość już występuje, możliwe jest wydawanie – na analogicznej podstawie – odpowiednich decyzji administracyjnych, gwarantujących przywrócenie poziomu uciążliwości akceptowalnej [IPPC H4]. Mogą to być np. nakazy zmniejszenia emisji zapachowej, co można osiągnąć np. przez zmianę technologii, zmniejszenie produkcji lub zwiększenie sprawności instalacji [[w:dezodoryzacja|dezodoryzującej]] gazy odlotowe [<ref>Kośmider Joanna: ''Sensoryczne metody oceny zapachowej jakości powietrza i skutecznej dezodoryzacji''. Szczecin: Wydawnictwo Naukowe Politechniki Szczecińskiej, 1991]</ref>.
 
Za miarę uciążliwości zapachowej w otoczeniu źródła odorantów jest uznawana częstość występowania zapachu rozpoznawalnego, słabego lub wyraźnego, odniesiona do skali roku. Zgodnie z ustawą „Prawo ochrony środowiska” [POŚ Dz.Ust. 2008] za źródła emisji zanieczyszczeń uznaje się takie [[w:Instalacja (inżynieria środowiska)|instalacje]], jak np. ferma hodowlana, [[w:oczyszczalnia ścieków|oczyszczalnia ścieków]], [[w:Rafineria ropy naftowej|rafineria]]). Akceptowalna częstość przekroczeń ustalonych wartości stężenia zapachowego zależy od tego, jak bardzo nieprzyjemny jest zapach. Zostało to uwzględnione np. w projekcie dyrektywy IPPC H4 [IPPC H4; Kośmider i Bojarska]. Wyodrębniono trzy grupy źródeł o różnej potencjalnej uciążliwości, dla których zasugerowano różne „granice akceptowalności”, po których przekroczeniu powinny być wydawane administracyjne decyzje, zobowiązujące np. do zmniejszenia uciążliwej produkcji lub zainstalowania bardziej skutecznych instalacji dezodoryzujących.▼
# <ref>[http://www.zut.edu.pl/fileadmin/pliki/odory/pdf/IPPC_H4_part_1.pdf IPPC H4 Horizontal Guidance for Odour]: Environment. Agency, UK 2002; ''Technical Guidance Note - Integrated Pollution Prevention and Control''; IPPC H4 part 1 – ''Regulation and Permitting'' (draft 2002) (ang.) [dostęp 2012-01-26]</ref>.▼
Wyodrębniono trzy grupy źródeł o różnej potencjalnej uciążliwości, dla których zasugerowano różne „granice akceptowalności”, po których przekroczeniu powinny być wydawane administracyjne decyzje, zobowiązujące np. do zmniejszenia uciążliwej produkcji lub zainstalowania bardziej skutecznych instalacji dezodoryzujących.
 
Wydanie odpowiednich polskich przepisów, określających poziomy odniesienia dla stężenia zapachowego w otoczeniu instalacji, mieści się w zakresie kompetencji Ministra Środowiska, w porozumieniu z Ministrem Zdrowia [POŚ Dz.Ust. 2008].▼
▲Za miarę uciążliwości zapachowej w otoczeniu źródła odorantów jest uznawana częstość występowania zapachu rozpoznawalnego, słabego lub wyraźnego, odniesiona do skali roku. Zgodnie z ustawą „Prawo ochrony środowiska” [POŚ Dz.Ust. 2008] za źródła emisji zanieczyszczeń uznaje się takie [[w:Instalacja (inżynieria środowiska)|instalacje]], jak np. ferma hodowlana, [[w:oczyszczalnia ścieków|oczyszczalnia ścieków]], [[w:Rafineria ropy naftowej|rafineria]]). Akceptowalna częstość przekroczeń ustalonych wartości stężenia zapachowego zależy od tego, jak bardzo nieprzyjemny jest zapach. Zostało to uwzględnione np. w projekcie dyrektywy IPPC H4 [IPPC H4; Kośmider i Bojarska]. Wyodrębniono trzy grupy źródeł o różnej potencjalnej uciążliwości, dla których zasugerowano różne „granice akceptowalności”, po których przekroczeniu powinny być wydawane administracyjne decyzje, zobowiązujące np. do zmniejszenia uciążliwej produkcji lub zainstalowania bardziej skutecznych instalacji dezodoryzujących.
# <ref>[http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20080250150 Prawo ochrony środowiska], art. 222, ust. 5–7Dz. U. z 2008 r. Nr 25, poz. 150 [dostęp 2012-01-26]</ref>.▼
 
▲Wydanie odpowiednich polskich przepisów, określających poziomy odniesienia dla stężenia zapachowego w otoczeniu instalacji, mieści się w zakresie kompetencji Ministra Środowiska, w porozumieniu z Ministrem Zdrowia [POŚ Dz.Ust. 2008].
----
[[Plik:Crystal Clear app kdict.png|left|40px]]
Linia 41 ⟶ 56:
----
[[Plik:Thermal-oxidizer-megtec-systems.jpg|right|150px]]
Dezodoryzacja gazów odlotowych jest najczęściej procesem usuwania zanieczyszczeń strumienia emitowanych gazów z zastosowaniem różnych technik, np. adsorpcji, absorpcji, spalenia, biofiltracji. Są to techniki od dawna dobrze znane, opisane w wielu odrębnych podręcznikach. Specyficzny dla dezodoryzacji jest sposób ocen skuteczności tych procesów. Takie oceny powinny być podstawą wyboru techniki najbardziej właściwej w konkretnej sytuacji. Największa zmiana emisji zapachowej nie zawsze oznacza usunięcie największej ilości zanieczyszczeń, a z drugiej strony – zapach gazu odlotowego zawierającego mniej zanieczyszczeń może być bardziej intensywny lub bardziej nieprzyjemny. Efekt dezodoryzacji osiąga się niekiedy nie usuwając zanieczyszczeń, lecz wprowadzając takie dodatkowe składniki mieszaniny odorantów, które korzystnie zmieniają rodzaj zapachu lub zmniejszają jego intensywność. Wyjaśnienie tych efektów nie jest możliwe ze względu na brak pełnej wiedzy o mechanizmie węchowej percepcji. Sprawia to, że wybór techniki dezodoryzacji i optymalizacja warunków pracy instalacji dezodoryzujących muszą polegać na badaniach empirycznych, wykonywanych olfaktometrycznie.
# <ref>Kośmider Joanna, Wyszyński Bartosz: ''Ocena skuteczności dezodoryzacji''. „Inżynieria Chemiczna i Procesowa”. 22, s. 363-381, 2001</ref>▼
# <ref>Junga Robert, Sosialuk Monika: ''Oceny skuteczności dezodoryzacji. Redukcja stężenia zapachowego w biofiltrze''. „Ochrona Powietrza i Problemy Odpadów numer = 5”, s. 130-142, 2007</ref>.▼
 
----
Linia 49 ⟶ 66:
''Dodatkowo mam w planie opracowanie przykładów różnych obliczeń olfaktometrycznych ([[Uciążliwość zapachowa/Obliczenia olfaktometryczne – przykłady|rozdział 11)]].''
----
<noinclude>{{Przypisy}}</noinclude>
 
<noinclude>----
== Bibliografia ==
<center>'''[[Uciążliwość zapachowa|Powrót do spisu treści]]'''</center>{{BottomPage}}</noinclude>
▲# [http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/2004/axel-lecture.pdf Axel Richard]: ''Scents and Sensibility'': ''A Molecular Logic of Olfactory Perception'' (ang.). The Nobel Foundation, 2004-12-08 [dostęp 2012-01-26].
# Baryłko-Pikielna, Nina: ''Zarys analizy sensorycznej żywności''. Warszawa, Wydawnictwo Naukowo-Techniczne, 1975.
▲# [http://www.mediton.eu/library/orl_volume-4_issue-4_article-500.pdf Białaczewski Leszek]: ''Nagroda Nobla za rok 2004: odkrycie genów receptorów węchowych''. „Otorynolaryngologia”. 4 (4), s. 163–168, 2005 (pol.) [dostęp 2012-01-26]
▲# [http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/2004/buck-lecture.pdf Buck Linda B.]: ''Unraveling the Sense of Smell'' (ang.). The Nobel Foundation, 2004 [dostęp 2012-01-26].
▲# [http://www.zut.edu.pl/fileadmin/pliki/odory/pdf/IPPC_H4_part_1.pdf IPPC H4 Horizontal Guidance for Odour]: Environment. Agency, UK 2002; ''Technical Guidance Note - Integrated Pollution Prevention and Control''; IPPC H4 part 1 – ''Regulation and Permitting'' (draft 2002) (ang.) [dostęp 2012-01-26]
▲# Junga Robert, Sosialuk Monika: ''Oceny skuteczności dezodoryzacji. Redukcja stężenia zapachowego w biofiltrze''. „Ochrona Powietrza i Problemy Odpadów numer = 5”, s. 130-142, 2007
# Kośmider Joanna: ''Sensoryczne metody oceny zapachowej jakości powietrza i skutecznej dezodoryzacji''. Szczecin: Wydawnictwo Naukowe Politechniki Szczecińskiej, 1991
# Kośmider Joanna, Krajewska Beata: ''Normalizacja olfaktometrii dynamicznej. Podstawowe pojęcia i jednostki miar''. „Normalizacja” 1, 15-22, 2005
# [http://www.ibuk.pl/fiszka.php?id=157 Kośmider Joanna, Mazur-Chrzanowska Barbara, Wyszyński Bartosz]: ''Odory''. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2002, s. 107-123. ISBN 83-01-14525-0 [dostęp 2012-01-26]
▲# Kośmider Joanna, Wyszyński Bartosz: ''Ocena skuteczności dezodoryzacji''. „Inżynieria Chemiczna i Procesowa”. 22, s. 363-381, 2001
▲# [http://www.mp.pl/artykuly/index.php?aid=26055&_tc=126CC645AB454EB8B32F2AE28CDF673B Obrębowski Andrzej]: ''Nagroda Nobla w dziedzinie fizjologii i medycyny za rok 2004''. „Medycyna Praktyczna”, 2005-04-11. Uniwersytet Adama Kopernika, Wydział Informatyki, Katedra i Klinika Foniatrii i Audiologii AM im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu [dostęp 2012-01-26]
# [https://sklep.pkn.pl/?a=show&m=product&pid=537854&page=1 Polski Komitet Normalizacyjny], NKP 280: ''Jakość powietrza. Oznaczanie stężenia zapachowego metodą olfaktometrii dynamicznej'' (pol.). PKN Warszawa, 2007
▲# [http://www.phmd.pl/fulltxthtml.php?ICID=834265 Potargowicz Elżbieta]: ''Węch – niedoceniany zmysł człowieka''. „Postępy Hig. Med. Dośw.”. 62, s. 87–93, 2008 [dostęp 2012-01-26]
▲# [http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20080250150 Prawo ochrony środowiska], art. 222, ust. 5–7Dz. U. z 2008 r. Nr 25, poz. 150 [dostęp 2012-01-26]
▲# [http://kosmos.icm.edu.pl/PDF/2005/149.pdf Skangiel-Kramska Jolanta, Rogozińska Karolina]: ''Zmysł węchu — kodowanie zapachów — Nagroda Nobla z fizjologii lub medycyny w 2004 roku''. „Kosmos. Problemy nauk biologicznych”. 54 (2–3 (267–268)), s. 149–154, 2005 [dostęp 2012-01-26]
Źródło: „https://pl.wikibooks.org/wiki/Uciążliwość_zapachowa/Wprowadzenie”