Uciążliwość zapachowa/Węch człowieka/Receptory węchowe i kodowanie zapachu: Różnice pomiędzy wersjami
Usunięta treść Dodana treść
mNie podano opisu zmian |
usunięcie fragmentu (do wykorzystania w cz. Fizjologia) i dodanie fragmentu z w:Węch#Teorie_dotyczące_mechanizmu_pobudzania_receptorów_węchowych + dr. red. |
||
Linia 1:
<noinclude>
{{OzdobnaNawigacja
|Podrecznik=[[Uciążliwość zapachowa]]
|PoprzStrona= [[Uciążliwość zapachowa/Wprowadzenie|Wprowadzenie]]
|ObecnaStrona= [[Uciążliwość zapachowa/Węch człowieka|Węch człowieka]]
|NastStrona= [[Uciążliwość zapachowa/Klasyfikacja zapachów według rodzaju|Klasyfikacja zapachów według rodzaju]]
}}
{{TopPage|czcionka=100%}}
</noinclude>
== Receptory węchowe i kodowanie zapachu ==
[[w:kodowanie (psychologia)|Kodowanie]] [[w:informacja|informacji]] o [[w:bodziec (fizjologia)|bodźcach]] węchowych, to jedno z pojęć określających zasady działania węchu, który jest częścią [[w:układ nerwowy|układu nerwowego]], odpowiedzialną za [[w:procesy poznawcze|procesy poznawcze]] związane z [[w:percepcja|percepcją]] zapachu, jego rozpoznawaniem oraz kształtowaniem negatywnych lub pozytywnych emocji (np. ocenę [[w:Jakość hedoniczna|jakości hedonicznej]].
Węch odbiera i przetwarza bodźce chemiczne, jakimi są cząsteczki niektórych związków chemicznych ([[w:odorant|odorantów]]), obecne w powietrzu. Drugim z chemicznych [[w:zmysł|zmysłów]] człowieka jest [[w:smak (fizjologia)|smak]], niemal nierozłącznie związany z węchem (oba rodzaje wrażeń są odbierane równocześnie). O ile wiedza na temat wzroku, słuchu, smaku i innych zmysłów jest bogata od dawna, to zasady działania węchu długo pozostawały zagadkowe. Prawdopodobnie było to spowodowane ich większą złożonością, wynikającą z najdłuższej historii [[w:ewolucja|ewolucji]] tego sposobu „obserwacji” otoczenia przez organizmy żywe.
=== Z historii poszukiwań "teorii zapachu" ===
W dwudziestym wieku formułowano liczne hipotezy i teorie, dotyczące sposobu detekcji i rozpoznawania bodźców chemicznych przez węch. Wciąż cenione – często cytowane – są pionierskie prace G.M.Dysona (1938){{r|Dyson}}, J.T.Daviesa (1959){{r|Davies}} lub R.W.Moncrieffa (1967){{r|Moncrieff}}. Przeglądu różnych hipotez, formułowanych w tym okresie, dokonał Tim Jacob z Cardiff Univ. UK (Theories of olfaction){{r|Tim Jacob}} (zobacz też – podręcznik "Odory"{{r|odory}}.
[[Plik:Carvone.svg|thumb|200px|Struktura izomerów [[w:karwon|karwonu]]]]
[[Plik:2-Pentanone V.1.svg|thumb|200px|Pentan-2-on]]
Część koncepcji, dotyczących mechanizmu oddziaływań między receptorami i cząsteczkami odorantów, opiera się na założeniu, że cząsteczki receptorowe są rodzajem anten "nastrojonych" na odbiór określonych [[w:częstotliwość|częstotliwości]] fal. R.H.Wright (1961) przypuszczał, że w [[w:widmo (spektroskopia)|widmie]] cząsteczek odorantów występują tzw. "częstości osmiczne" z zakresu 50 – 500 cm-1. Miały one wywoływać zmiany poziomu energetycznego elektronów w cząsteczkach pigmentów (ok. 20 rodzajów), występujących w śluzie nabłonka węchowego.
Przejściu elektronów z [[w:Metastabilność|metastabilnego stanu]] wzbudzonego do stanu podstawowego miała towarzyszyć zmiana [[w:Elektryczny moment dipolowy|momentu dipolowego]] cząsteczki pigmentu, wywołująca lokalną depolaryzację najbliższego fragmentu błony komórki węchowej{{r|Wright 1961|Wright 1972}}. Pigmenty miały być odpowiedzialne za istnienie ok. 20 zapachów podstawowych (analogicznych do trzech podstawowych barw). Istnienia takich pigmentów doświadczalnie nie potwierdzono.
Przeciw hipotezie Wrighta przemawia fakt, że [[w:izotopy|izotopowe]] wymiany atomów w cząsteczkach odorantów, które wpływają na częstości drgań cząsteczki (zmiana masy), nie powodują zmian zapachu. Hipoteza nie powala też wyjaśnić różnic między zapachem [[w:enancjomery|enancjomerów]], które mają identyczne [[w:Spektroskopia rotacyjna|widma rotacyjne]] i [[w:spektroskopia oscylacyjna|oscylacyjne]] (np. izomery [[w:karwon|karwonu]]).
Zbliżona koncepcja [[w:Luca Turin|L. Turina]] (1997) została sformułowana w czasie prób wyjaśnienia różnicy między zapachami enancjomerów. Turin zasugerował nowy mechanizm oddziaływania cząsteczek-bodźców na różne białka-receptory (nie ograniczając się do węchu).
Zaproponował uznanie wszystkich receptorów za rodzaj [[w:spektroskop|spektroskopów]], które rejestrują określone częstości drgań z zakresu podczerwieni ([[w:Spektroskopia IR|widmo rotacyjno-oscylacyjne]]){{r|Turin}}.
[[Plik:Amoore theory.svg|thumb|200px|Trzy "gniazdka receptorowe" J.E.Amoore'a]]
Za istotne uznał również cechy przestrzennej budowy cząsteczki odoranta, decydujące o tym, czy receptor "odbierze" częstości drgań, charakteryzujące wszystkie fragmenty cząsteczki. Za doświadczalne potwierdzenie hipotezy uznawano udane odtworzenie "kminkowego" zapachu (+)-karwonu przez zmieszanie (-)-karwonu (zapach mięty) z pentan-2-onem. Potwierdziło to wyjściowe założenie eksperymentu, że w czasie oddziaływania (-)-karwonu względy przestrzenne uniemożliwiają wykrycie drgań grupy karbonylowej, które należy "uzupełnić" wprowadzając małe cząsteczki, zawierające tę grupę.
W drugiej połowie XX wieku najbardziej popularna była teoria, sformułowana przez J.E. Amoore'a (1952){{r|Amoore|Amoore 1963}}. Amoore analizował częstość występowania – w fachowym piśmiennictwie – różnych określeń zapachu związków chemicznych, a następnie poszukiwał podobieństwa struktury cząsteczek, których zapach był jednakowo określany. Wyodrębnił 7 woni, uznanych za podstawowe: kamforową, piżmową, kwiatową, miętową, eteryczną, ostrą i gnilną. W poszczególnych grupach zaobserwował podobieństwo kształtu cząsteczek (cieni rzucanych przez ich modele kulowe). Na tej podstawie stwierdził, że zapachy odróżniamy dzięki siedmiu różnym receptorom zapachów podstawowych, w których – zgodnie z modelem klucza i zamka – znajdują się "gniazdka" o odpowiednim kształcie (patrz – Tim Jacob, Theories of olfaction/Molecular shape{{r|Tim Jacob}}).
=== Receptory GCPR ===
[[Plik:protein 7 domen.svg|thumb|200px|Schemat [[w:Białka receptorowe|receptora błonowego]] z siedmioma domenami ([[w:Helisa alfa|helisami]]) transbłonowymi (7TM)]]
[[Plik:ORs and GP.svg|thumb|200px|Schemat pobudzenia
Zgodnie ze współczesnym stanem wiedzy [[w:Chemoreceptor|chemoreceptory]]
Białko G jest zbudowane z trzech podjednostek: ''α'', ''β'' i ''γ''. Do podjednostki ''α'' przyłącza się [[w:Guanozynodifosforan|guanozynodifosforan (GDP)]]. Skutkiem pobudzenia chemorereceptora jest [[w:fosforylacja|fosforylacja]] GDP. Powstający [[w:Guanozynotrifosforan|guanozynotrifosforan (GTP)]] jest uwalniany do [[w:cytoplazma|cytoplazmy]], gdzie uczestniczy w procesach otwierania [[w:kanał jonowy|kanałów jonowych]] w błonie neuronu ([[w:biochemiczna kaskada|biochemiczna kaskada]]). Otwarcie kanałów umożliwia [[w:dyfuzja|dyfuzję prostą]] jonów potasu z wnętrza na zewnątrz komórki i jonów sodu w przeciwnym kierunku, co powoduje depolaryzację jej błony. Powstający [[w:potencjał czynnościowy|potencjał czynnościowy]] przemieszcza się wzdłuż [[w:neuryt|neurytu]]
=== Odkrycie rodziny OR ===
[[Plik:PCR pl.svg|thumb|200px|Schemat [[w:reakcja łańcuchowa polimerazy|łańcuchowej reakcji polimerazy]] (PCR):<br />1. [[w:Denaturacja DNA|Denaturacja]] w 96 °C <br /> 2. Wiązanie [[w:RNA starterowy|starterów]] w 68 °C <br /> 3. Synteza nici [[w:zasada komplementarności|komplementarnej]] w 72 °C (P – [[w:polimerazy|polimeraza]])]]
[[w:Linda B. Buck]]{{r|L.Buck Nobel lecture}} i [[w:Richard Axel]]{{r|R.Axel Nobel lecture}} otrzymali Nagrodę Nobla w dziedzinie fizjologii i medycyny w roku 2004 za odkrycia dokonane w wyniku badań rozpoczętych w roku 1985. Według L.B. Buck inspiracją jej badań była opublikowana w roku 1985 praca J. Pevsnera i współpracowników{{r|L.B.Buck_Cell2004}}.
Autorzy pracy badali powinowactwo nabłonka węchowego wołu i szczura do 2-izobutylo-3-[3H]metoksypirazyny (silny zapach papryki). Stwierdzono, że odorant jest specyficznie i silnie wiązany w nabłonku węchowym (nie zaobserwowano tego zjawiska w 11 innych badanych tkankach). Jego [[w:powinowactwo chemiczne|powinowactwo]] do nabłonka węchowego szczura jest 9 razy większe niż do nabłonka innych części [[w:układ oddechowy|układu oddechowego]]. Z nabłonka wołu wyizolowano białko wiążące pirazyny, które stanowi około 1% całkowitego białka rozpuszczalnego. Zbadano jego strukturę, wskazując dwa miejsca wiązania odoranta. Wykazano również, że powinowactwo tego białka do homologicznej serii pirazyn jest skorelowane z [[w:próg węchowej wyczuwalności|progami wyczuwalności ich zapachu]] przez człowieka. Wyciągnięto wniosek, że białko odgrywa istotną fizjologiczną rolę w procesie percepcji zapachu{{r|Pevsner 1985}}.
Biorąc pod uwagę ogromną liczebność rozpoznawanych zapachów (> 10 tys.) Linda Buck założyła, że{{r|L.Buck Nobel lecture}}{{r|Białaczewski}}{{r|Skangiel-Kramska}}:
* w nabłonku węchowym występują liczne białka, kodowane przez dużą rodzinę genów
* białka kodowane przez te geny wiążą różne cząsteczki odorantów
* geny tych białek ulegają selektywnej [[w:ekspresja genu|ekspresji]] w neuronach narządu węchu
Było też prawdopodobne, że poszukiwane białka receptorowe należą do nowej wówczas grupy – receptorów sprzężonych z białkiem G (w roku 1989 znano 20 należących do GPCR interoreceptorów hormonów i [[w:neuroprzekaźnik|neurotransmiterów]]). Badania zmierzające do potwierdzenia tych założeń Linda Buck prowadziła od roku 1988 w laboratorium kierowanym przez Richarda Axela. Badania polegały na{{r|L.Buck Nobel lecture}}{{r|Białaczewski}}{{r|Skangiel-Kramska}}:
* wyodrębnieniu [[w:Kwasy rybonukleinowe|RNA]] z węchowego nabłonka myszy<ref group="uwaga">Według L. Białaczewskiego badano nabłonek węchowy szczura. Prawdopodobnie autor miał na myśli badania prowadzone w laboratorium R. Axela nieco później, których wyniki opublikowano w roku 1993.</ref>
* otrzymaniu [[w:zasada komplementarności|komplementarnego]] [[w:kwas deoksyrybonukleinowy|DNA]] (cDNA) za pomocą odwrotnej transkryptazy
* powieleniu cDNA z zastosowaniem [[w:reakcja łańcuchowa polimerazy|łańcuchowej reakcji polimerazy]] (ang. ''Polymerase Chain Reaction'', PCR)
* wyodrębnieniu, metodą [[w:elektroforeza#Elektroforeza żelowa|elektroforezy żelowej]], łańcuchów o długościach 600 – 1300 [[w:para zasad|par zasad]] (długość charakterystyczna dla spodziewanej rodziny receptorów)
* namnożeniu wyodrębnionej [[w:frakcja (chemia)|frakcji]] metodą PCR
* elektroforezie mieszaniny produktów
Uzyskano 64 frakcje łańcuchów DNA, wśród których spodziewano się zidentyfikować poszukiwaną rodzinę genów. [[w:Sekwencja nukleotydów|Sekwencja nukleotydów]], ustalona dla 10 łańcuchów DNA z jednej z tych frakcji, odpowiadała oczekiwanym [[w:sekwencja aminokwasów|pierwszorzędowym strukturom białek]]. Wyznaczona sekwencja aminokwasów w tych białkach wskazywała, że wyodrębnione łańcuchy DNA są genami białek z siedmioma domenami [[w:hydrofobowość|hydrofobowymi]] (o zmiennej sekwencji aminokwasów), tworzącymi α-helisy ([[w:struktura drugorzędowa|struktura drugorzędowa]] analogiczna do struktury znanych GPCR). Wyniki pracy opublikowano w roku 1991{{r|Białaczewski}}{{r|Buck Axel 1991}}.
Korzystając z bazy danych, zgromadzonych w czasie realizacji „[[w:Projekt poznania ludzkiego genomu|Projektu poznania ludzkiego genomu]]” (ang. ''Human Genome Project'', HGP), zidentyfikowano 636 analogicznych genów o długości ok. 1000 par zasad. Aktywność wykazuje tylko 339 z nich (ponad 2% z ok. 30 tys. wszystkich genów w [[w:genom człowieka|genomie]]), a pozostałe są pseudogenami, które nie ulegają ekspresji (u zwierząt udział pseudogenów jest mniejszy)<ref group="uwaga">Poszukiwania OR nie są zakończone, co sprawia, że w piśmiennictwie nie ma całkowitej zgodności danych. W czasie wykładu wygłoszonego w czasie uroczystości nadania Nagrody Nobla, Linda B. Buck wymieniła wartości [http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/2004/buck-slides.pdf (zobacz: slajd 16)]: <br />* człowiek: liczba genów aktywnych: 363, liczba pseudogenów: 275 (43%)<br />* mysz: liczba genów aktywnych: 910, liczba pseudogenów: 299 (25%).</ref>.
Geny receptorów węchowych występują w największej ilości w [[w:chromosom 11|chromosomie 11]] (318 genów), nie występują w chromosomach [[w:chromosom 8|8]], [[w:chromosom 20|20]] i [[w:chromosom Y|Y]]{{r|OR na en wiki}}.
Wszystkie receptory węchowe uznano za nadrodzinę '''OR''' ('''O'''lfactory '''R'''eceptor), w której wyróżnia się rodziny (zgodność sekwencji > 40%) oznaczane kolejnymi numerami 1–56 oraz podrodziny (zgodność sekwencji > 60%) oznaczane symbolami literowymi, np. A, AG, C{{r| klasyfikacja OR}}. Ostatni element symbolu OR jest numerem białka w podrodzinie, np. OR10AG1{{r|OR10AG1}}.
== System węchowy ==
[[Plik:Green fluorescent protein expressed in ciliated olfactory sensory neurons.jpg|thumb|200px|Określenie drogi sygnałów od zakończeń nerwów węchowych do kłębuszków opuszki umożliwiły [[w:białko zielonej fluorescencji|białka zielonej fluorescencji]]]]
[[Plik:Olfactory system.svg|thumb|200px|System węchowy człowieka <br />1. [[
[[Plik:Olfactory recept principle.svg|thumb|200px|Zasada dekodowania zapachu odorantów, wiązanych przez różne receptory<ref group="uwaga">Zobacz też: slajdy z wykładu Lindy B. Buck, wygłoszonego w czasie uroczystości nadania Nagrody Nobla, [http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/2004/buck-slides.pdf (slajd 26)].</ref> <br />Cechy kształtu pięciu różnych receptorów oraz cząsteczek odorantów reprezentują różne właściwości chemiczne i stereochemiczne, decydujące o wzajemnym powinowactwie. W nabłonku węchowym człowieka znajduje się 339 różnych białek receptorowych OR w milionach komórek nabłonka węchowego. Liczba wzorców pobudzenia tych komórek jest niemal nieograniczona]]
[[Plik:Model smell recogn.svg|thumb|200px|Model przekazywania sygnałów o zapachu z nabłonka węchowego do ośrodka korowego<ref group="uwaga">Zobacz też: slajdy z wykładu Lindy B. Buck, wygłoszonego w czasie uroczystości nadania Nagrody Nobla, [http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/2004/buck-slides.pdf (slajd 46 i 47)].</ref>]]
Linia 108 ⟶ 72:
Podstawami koncepcji systemu węchowego są{{r|Białaczewski}}{{r|Skangiel-Kramska}}{{r|Obrębowski}}{{r|Ponikowska}}:
* zidentyfikowanie nadrodziny ponad 1000 węchowych białek receptorowych (OR)
* wykazanie, że poszczególne OR ulegają selektywnej ekspresji w poszczególnych komórkach [[w:narząd|narządów]]
* sprawdzenie, jak poszczególne OR reagują na różne związki chemiczne (odoranty)
* zbadanie sposobu interpretacji sygnałów o pobudzeniu receptorów (neurony I rzędu) na wyższych piętrach [[w:układ nerwowy#analizatory wrażeń zmysłowych|analizatora wrażenia zmysłowego]] (zobacz: [[w:droga węchowa|droga węchowa]], [[w:nerw węchowy|erw węchowy]])
Potwierdzenie spodziewanej lokalizacji receptorów (selektywnej ekspresji genów OR) uzyskano wykorzystując metodę znakowania receptorów [[w:białko zielonej fluorescencji|z użyciem GFP]] oraz technik [[w:inżynieria genetyczna|inżynierii genetycznej]] i [[w:klonowanie|klonowania]]. Otrzymano zdjęcia, np. przekrojów tkanki nerwowej [[w:Organizm zmodyfikowany genetycznie|transgenicznych]] myszy, na których wyraźną zieloną [[w:fluorescencja|fluorescencję]] (świadczącą o obecności białek OR) wykazują komórki nabłonka węchowego i opuszki{{r|Białaczewski}}{{r|Skangiel-Kramska}}.
Techniki inżynierii genetycznej zastosowano również czasie badań roli kłębuszków (''glomerule'') opuszki węchowej w interpretacji sygnałów węchowych. Opuszka człowieka i innych ssaków (''bulbus olfactorius'', BO) mieści się bezpośrednio nad blaszką sitową [[w:kość sitowa|kości sitowej]] (''lamina cribrosa ossis ethmoidale''), stanowiącą sklepienie jamy nosowej. Przez blaszkę przenikają aksony komórek węchowych nabłonka, który pokrywa tę część jamy (ok. 2×2,5 cm², ok. 2×50 mln komórek czuciowych {{r|Potargowicz}}).
W kłębuszkach BO znajdują się liczne synapsy, w których sygnał o pobudzeniu neuronów I rzędu (receptorów) jest przekazywany neuronom II rzędu (komórki mitralne). Aby zbadać szlak informacji przekazywanych z receptorów zawierających jeden rodzaj OR, wyhodowano mysz transgeniczną, w której komórkach następowała równoczesna ekspresja OR i lektyny jęczmienia. Obecność lektyny w komórkach badanych tkanek stwierdzano metodami [[w:immunohistochemia|immunohistochemicznymi]]. Uzyskano barwne obrazy mikroskopowe wskazujące, że w jednym kłębuszku opuszki myszy zbiega się kilka tysięcy aksonów komórek nabłonka. Powoduje to znaczne wzmocnienie sygnału o istnieniu zewnętrznego bodźca, który jest rejestrowany przez określony rodzaj OR. Rozmieszczenie kłębuszków odbierających sygnały z różnych OR jest charakterystyczne dla gatunku. Nie zmienia się w czasie, mimo że komórki nabłonka żyją zaledwie 2 miesiące (są zastępowane przez nieustannie powstające nowe komórki).
Informacja o pobudzeniu określonych stref opuszki jest przekazywana do neuronów rozsianych w korze węchowej. Z określonym zapachem wiąże się odpowiednia grupa pobudzonych neuronów kory, podobna u różnych osobników gatunku.
Linia 138 ⟶ 102:
| align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Zapach'''
|-
| [[w:Kwas kapronowy
|-
| [[w:Heksanol|Heksanol]]||0||x||0||0||x||0||0||0||0||0||przyjemny
|-
| colspan=12|
|-
| [[w:Kwas entanowy
|-
| [[w:Heptanol|Heptanol]]||0||x||0||x||x||0||0||0||0||0||przyjemny
|-
| colspan=12|
|-
| [[w:Kwas kaprylowy
|-
| [[w:Oktanol|Oktanol]]||0||0||x||x||0||x||0||x||0||0||przyjemny
|}
Badania systemu węchowego, zainicjowane odkryciem OR, są intensywnie kontynuowane w wielu laboratoriach świata. W laboratorium Richarda Axela{{r|Axel Lab 2011}} badano np. węch transgenicznej myszy, wyhodowanej z komórki jajowej której jądro zastąpiono jądrem komórki węchowej. Stwierdzono, że węch tej myszy nie odbiega od węchu myszy grupy porównawczej. W komórkach jej nabłonka węchowego powstały wszystkie rodzaje OR myszy i mapa pobudzeń tych receptorów jest poprawnie rozpoznawana w mózgu{{r|Białaczewski}}. W laboratorium Lindy B. Buck wyhodowano np. klon myszy ze znaczonymi białkami na całej długości drogi węchowej, co ułatwia badania organizacji systemu węchowego{{r|Białaczewski}}. Wykazano też, że niektóre bezwonne związki mogą wywoływać wrażenia węchowe, jeżeli występują w mieszaninach{{r|Linda Buck 2006}}. W innych laboratoriach prowadzone są np. badania systemów nerwowych innych organizmów, np. porównania systemów węchowych człowieka i [[w:szympans|szympansa]]
{{Uwagi}}
Linia 162 ⟶ 125:
== Przypisy ==
{{Przypisy-lista|1=
* <ref name="Dyson">{{cytuj pismo |nazwisko = Dyson|imię = G.M.|tytuł = The scientific basis of odour|url = |czasopismo = Chem. Ind.|adres czasopisma = |oznaczenie = |wolumin = 57|wydanie = |strony = 647-651|rok = 1938 |język = en|data dostępu =}}</ref>
* <ref name="Davies">{{cytuj pismo |nazwisko = Davies|imię = J.T.|nazwisko2 = Taylor|imię2 = F.H.|tytuł = The role of adsorption and molecular morphology in olfaction: the calculation of olfactory thresholds|url = |czasopismo = Biol. Bull. Marine Lab, Woods Hole|adres czasopisma = |oznaczenie = |wolumin = 117|strony = 222-238|rok = 1959|język = en|data dostępu =}}</ref>
* <ref name="Moncrieff">{{cytuj pismo |nazwisko = Moncrieff|imię = R.W.|czasopismo = The Chemical Senses|wolumin = 117|wydanie = |strony = 381-382|data = |rok = 1967|język = en|data dostępu =}}</ref>
* <ref name="Tim Jacob">{{cytuj stronę |nazwisko = Jakob|imię = Tim|url = http://www.cardiff.ac.uk/biosi/staffinfo/jacob/teaching/sensory/olfact1.html#Theories |tytuł =
Smell (Olfaction)/Theories of olfaction|opublikowany = www.cardiff.ac.uk| data dostępu = 2010-09-07|język = en}}</ref>
* <ref = name="Amoore">{{Cytuj pismo | nazwisko = Amoore | imię = J.E. | tytuł = The stereochemical specificities of human olfactory receptors.| czasopismo = Perfumery & Essential Oil| wolumin = 43| strony = 321-330| rok = 1952| doi = | pmid =}}</ref>
* <ref name="odory">{{cytuj książkę | autor = [[w:Joanna Kośmider|Joanna Kośmider]]| autor2 = Barbara Mazur-Chrzanowska | autor3 = Bartosz Wyszyński| tytuł = Odory |url = http://www.zut.edu.pl/index.php?id=5483 | wydanie = 1 | wydawca = Wydawnictwo Naukowe PWN | miejsce = Warszawa| data = | rok = 2002| isbn = 978-83-01-14525-5|}}</ref>
* <ref name="Wright 1961">{{cytuj pismo |nazwisko = Wright|imię = R.H.|tytuł = Odour and Molecular Wibration |url = |czasopismo = Nature|adres czasopisma = |oznaczenie = |wolumin = 190|wydanie = |strony = 1101-1102|data = |rok = 1961 |miesiąc = |odpowiedzialność = |wydawca = |miejsce = |issn = |doi = |doietykieta = |pmid = |oclc = |bibcode = |id = |cytat = |język = en|data dostępu =}}</ref>
* <ref name="Wright 1972">{{cytuj książkę |nazwisko = Wright | imię = R.H. | tytuł = Nauka o zapachu| wydawca = PWN| miejsce = Warszawa| data = 1972 | rok = 1972| język = pl}}</ref>
<ref name="Turin">{{cytuj pismo |nazwisko = Turin|imię = L.| tytuł = A spectroscopic mechanizm for primary olfactory reception|url = |czasopismo = Chemical Senses |wolumin = 7|wydanie = |strony = 217-229|data = |rok = 1997|język = en}}</ref>
* <ref name="Amoore 1963">{{Cytuj pismo | nazwisko = Amoore | imię = J.E. | tytuł = Stereochemical Theory of Olfaction. | czasopismo = Nature | wolumin = 199 | strony = 912-913 | rok = 1963 | doi = 10.1038/199912b0 | pmid = 14079907}}</ref>
* <ref name="Ryan McGraf-Hill">{{cytuj stronę|url=http://accessscience.com/content/Molecular%20shape%20and%20the%20sense%20of%20smell/YB100116|tytuł=Molecular shape and the sense of smell|nazwisko=Ryan|imię=Kevin |nazwisko2=Ryan|imię2=Xiaozhou P. |data= |praca=Inspiring Science Discovery|opublikowany=AccessScience from McGraf-Hill|data dostępu=2011-05-27|język=en}}</ref>
Linia 168 ⟶ 151:
* <ref name = "OR na en wiki">Informacje na temat niektórych receptorów węchowych (''OR, olfactory receptors'') można znaleźć na stronach en:wiki, np. [[:en:Olfactory receptor]], [[:en:OR52M1|OR52M1]], [[:en:OR10A3|OR10A3]], [[:en:OR10A4|OR10A4]], [[:en:OR10A5|OR10A5]],[[:en:OR10A6|OR10A6]], [[:en:OR10A7|OR10AD1]], [[:en:OR10AG1|OR10AG1]], [[:en:OR10C1|OR10C1]],[[:en:OR10G2|OR10G2]] i wiele innych, zebranych w [[:en:Category:G protein coupled receptors]]</ref>
* <ref name="Stettler Axel 2009">{{cytuj pismo|nazwisko=Stettler|imię=Dan D.|nazwisko2=Axel|imię2=Richard |tytuł=Representations of Odor in the Piriform Cortex|czasopismo=Neuron|wydanie=6|wolumin=63|strony=854–864|data=2009-09-24|url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0896627309006849|doi=10.1016/j.neuron.2009.09.005|język=en}}</ref>
Linia 178 ⟶ 159:
* <ref name="R.Axel Nobel lecture">{{cytuj stronę|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/2004/axel-lecture.pdf|tytuł=Scents and Sensibility: A Molecular Logic of Olfactory Perception|nazwisko=Axel|imię=Richard|data=2004-12-08|opublikowany=The Nobel Foundation|data dostępu=2011-06-03|język=en}}</ref>
* <ref name="Axel Lab 2011">{{cytuj stronę|url=http://www.hhmi.org/research/investigators/axel.html|tytuł=Representations of Olfactory Information in the Brain|autor=The Axel Laboratory|opublikowany=cpmcnet.columbia.edu/dept/neurobeh|język=en|data dostępu=2011-05-27}}</ref>
Linia 198 ⟶ 177:
* <ref name="Obrębowski">{{cytuj pismo|nazwisko=Obrębowski|imię=Andrzej |tytuł=Nagroda Nobla w dziedzinie fizjologii i medycyny za rok 2004|czasopismo =Medycyna Praktyczna|rok = 2005 | wydanie=03|odpowiedzialność = Uniwersytet Adama Kopernika, Wydział Informatyki, Katedra i Klinika Foniatrii i Audiologii AM im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu|język=pl|data=2005-04-11|url=http://www.mp.pl/artykuly/index.php?aid=26055&_tc=126CC645AB454EB8B32F2AE28CDF673B}}</ref>
* <ref name="klasyfikacja OR">{{cytuj pismo | autor = G. Glusman, A. Bahar, D. Sharon, Y. Pilpel, J. White, D. Lancet | tytuł = The olfactory receptor gene superfamily: data mining, classification, and nomenclature | czasopisno = Mamm. Genome | wolumin = 11 | wydanie = 11 | strony = 1016–1023 | rok = 2000 | pmid = 11063259 | doi = 10.1007/s003350010196|język=en}}</ref>
Linia 209 ⟶ 182:
* <ref name="OR10AG1">{{cytuj stronę|url=http://www.genenames.org/data/hgnc_data.php?hgnc_id=19607 OR10AG|tytuł=OR10AG1|autor=HGNC; HUGO Gene Nomenclature Committee|praca=Gene Symbol Report|opublikowany=www.genenames.org |język=en|data dostępu=2011-06-04}}</ref>
}}
<noinclude>----
<center>'''[[Uciążliwość zapachowa|Powrót do spisu treści]]'''</center>{{BottomPage}}</noinclude>
|