Historia powszechna/Rzeczpospolita pod panowaniem królów elekcyjnych: Różnice pomiędzy wersjami

== PanowanieHenryk Henryka WalezegoWalezy ==

W 1572 umarłzmarł ostatni Jagiellon. Konieczny był wybór nowego władcy Polski. Już pierwszy spór wywołała osoba interrexa. Kto ma nim zostać? Jedni opowiadali się za Janem Firlejem; protestantem, wojewodą krakowskim i marszałkiem wielkim koronnym; inni zaś za Jakubem Uchańskim; prymasem. Temu ostatniemu ta funkcja przypadła, przy kolejnych elekcjach to właśnie prymasowie byli interrexami.

Różnowiercy i katolicy postanowili anulować spory religijne, na czas elekcji, dla dobra RzeczpospolitejRzeczypospolitej. Podpisali w 1573 r. akt konfederacji warszawskiej. Gwarantował on podstawy prawne dla innowierców.

* wybudowaćstworzyć flotę na Bałtyku,

* wykształcić stu synów szlacheckiszlacheckich na własny koszt na uniwersytecie paryskim,

Koronacja Henryka Walezego, opóźniona, odbyła się w lutym 1574 r. Król zatwierdził artykuły henrykowskie, pacta conventa oraz konfederacjekonfederację warszawską o pokoju religijnym. Król nie licząc się z zasadą dożywotności urzędów, nadał je wielu sobie bliskim osobom. Do Polski dotarła wiadomość o śmierci Karola IX, brata Walezego. Walezy ponaglany przez matkę, Katarzynę Medycejską, opuścił Polskę. Objął tron we Francji. Tam poślubił Ludwikę Lotaryńską (''1554 – 1601''). Zmarł bezpotomnie w 1589 zamordowany przez obłąkanego dominikanina.

Najbliższym współpracownikiem i wiernym sojusznikiem króla w okresie jego panowania w Polsce był kanclerz wielki koronny Jan Zamoyski. Niezmiernie utalentowany, przyczynił się do politycznych i gospodarczych sukcesów króla, a także wojskowych, jako hetman wielki koronny. W czasie swego urzędowania, stał się Jan Zamoyski jednym z najbogatszych magnatów w Europie, będąc także wielkim mecenasem sztuki.

1. PolskaRzeczpospolita oraz Turcja chciały podbić Mołdawię.

4. Ostatnią przyczyną była polityka zagraniczna prowadzona przez Zygmunta III. PolskaRzeczpospolita udzieliła pomocy Habsburgom w walce z księciem Siedmiogrodu, lennikiem tureckim. Turcja potraktowała to jako nieprzyjazny krok.

Hetman Stanisław Żółkiewski na czele niewielkich sił (9000 żołnierzy), wobec projektowanejplanowanej przez sułtana Osmana II wyprawy na Polskę, wkroczył do Mołdawii, aby w ten sposób zabezpieczyć płd.-wsch. granice kraju. Tam 19.09. doszło do starcia z siłami turecko-tatarskimi (7000 Turków i kilkanaście tysięcy Tatarów) pod wodzą Iskandera Paszy. Po pierwszych pomyślnych początkach dla Polaków, nastąpiła decydująca bitwa, przegrana przez wojska koronne. Następnego dnia na skutek rozłamu w dowództwie część armii samowolnie wycofała sie za Prut, gdzie dostała się w ręce tatarów, reszta zaś rozpoczęła odwrót w kierunku granicy pod osłoną taboru tworzącego ruchomą fortecę. Po odparciu wielu ataków tureckich, gdy tabor był już blisko Dniestru, 6.X doszło w obozie do paniki, zamienionej przez atak Tatarów w zupełnazupełną klęskę. Zginał sędziwy i zasłużony hetman Żółkiewski, a hetman polny koronny S. Koniecpolski dostał się do niewoli. Klęska Polaków pod Cecorą zachęciła sułtana tureckiego Osmana II do najazdu na Rzeczpospolitą. W 1621 roku Turcja podjęła zapowiadaną wyprawę zbrojną na Polskę, która w wyniku klęski cecorskiej i świadomości grożącego zagrożenia wystawiła dość silną armię (ok. 26 tys. wojsk polskich i litewskich; oraz 30 tytys. kozaków ukraińskich), która zajęła pozycje w ufortyfikowanym obozie pod Chocimiem. Dowództwo nad polskimi i litewskimi wojskami objął hetman Jan Karol Chodkiewicz, a nad kozakami ukraińskimi hetman P. Konaszewicz Sahajdaczny. 2.IX nadeszła pod Chocim ponad 100 tys. armia turecko-tatarska pod wodzą sułtana Osmana II. Pierwsze szturmy turkówTurków zakończyły się zupełnym niepowodzeniem, wobec czego przystąpili oni do systematycznego oblężenia obozu polsko-krzyżackiegokozackiego, odcinając dowóz żywności i opanowując całe zaplecze. W wojsku polsko-krzyżackimRzeczypospolitej zapanował głód, podobnie zresztą, jak i wśród Turków, którzy nie zabrali dostatecznych zapasów na wojnę. 24.IX zmarł Chodkiewicz, komendę po nim przejął S. Lubomirski. Po odparciu przez Polaków wielkiego szturmu 28. IX Turcy musieli podjąć rokowania, uwieńczone podpisaniem 9 X rozejmu uznającego dotychczasowe granice na Dniestrze. W tej bitwie napastnicy stracili prawie 40 tys. ludzi, obrońcy ok. 14 tys.

Stosunki polsko-tureckie po podpisaniu pokoju w Chocimiu w 1621 r. układały się poprawnie, choć w okresie powstania Chmielnickiego Tatarzy podporządkowani Turcji brali udział w walce po stronie Chmielnickiego. Turcja jako całość praktycznie w tym okresie nie atakowała RzeczpospolitejRzeczypospolitej. Dopiero ok. 1672 r. konflikt na nowo odżył. W II połowie XVII w. zaistniały podobne przyczyny. W 1667 r. przeciwko władcy występuje możnowładca Jerzy Lubomirski. Staje on na czele rokoszu, który domaga się ustąpienia króla, zaniechania jakichkolwiek prób powoływania następcy na życia, czyli, tzn. elekcji vivente rege. Rokosz Lubomirskiego dzięki mediacji Marii Gonzagi żony Jana Kazimierza ostatecznie upada, ale król Jan Kazimierz przybity tym rokoszem ustępuje w 1668 r. Elekcja z 1669 r. to faktycznie danie berła synowi wielkiego Jaremy – Michałowi Korybutowi Wiśniowieckiemu. Szlachta przekupywana z jednej strony przez stronnictwo francuskie z drugiej strony przez Habsburgów, ostatecznie opowiedziała się za kandydaturą Wiśniowieckiego. Z jednej strony sława ojca rzutowała na syna, z drugiej strony szlachta wiedziała, że jeżeli wybierze schorowanego, nieudolnego władcę będzie miała silną pozycję w państwie. Rzeczywiście tak się stało. Michał Korybut Wiśniowiecki został wybrany w 1669 r. i panował do 1673 r. Jego żoną była arcyksiężniczka austriacka – Eleonora. Tym samym praktycznie PolskaRzeczpospolita w tych latach znalazła się pod wpływem Habsburgów. To niejako stało się zaczynem do ożywienia konfliktu z Turcją. Głównym przywódcą koalicji antytureckiej była dynastia Habsburgów. Dla Turcji stało się jednoznaczne, że jeżeli PolskąRzeczpospolitą władać będzie przedstawiciel orientacji prohabsburskiej to Polska przystąpi ona również do tej wielkiej koalicji antytureckiej i będzie to stanowiło wielkie zagrożenie dla Turcji. W związku z tym należało podjąć kroki i uprzedzić działania Habsburgów i Polskę, należało skierować wyprawę na Polskę, wyprawę która mogłaby pokazać potęgę Turcji. Jeszcze za panowania Jana Kazimierza w 1667 r. miała miejsce wielka wyprawa tatarska na wschodnie tereny RzeczpospolitejRzeczypospolitej. W tymże roku młody, zdolny hetman Jan Sobieski – hetman polny, koronny, zdołał powstrzymać Tatarów pod Podhajcami, ale okazało się, że zdolności jednego hetmana, żei ten sukces nie jestsą w stanie odeprzeć groźby ze strony Turcji i podporządkowanych im Tatarów. W 1671 r. kozak Doroszenko uznał zwierzchnictwo tureckie i dzięki temu sułtan turecki poprzez swojeswojego posła 10 grudnia 1671 r. wypowiedział wojnę PolsceRzeczypospolitej. W 1672 r. do ataku przystąpiła regularna armia turecka na czele z sułtanem Mohamedem IV. Pierwszą ważną twierdzą, która znalazła się w rękach tureckich był Kamieniec Podolski. Ta twierdza była ważnym punktem oporu, strzegła ona Polski na Dnieprze. Armia turecka wkraczając do Polski uderzyła na ten zamek, potężne mury dawały duże możliwości obrony, ale otoczenie tej twierdzy, odcięcie od wody, zaopatrzenia, od kontaktów z zewnątrz zmusiło obrońców do poddania. Nie wszyscy chcieli się na to zgodzić. W końcu twierdza Kamieniec Podolski wpadłwpadła w ręce tureckie. Była to wielka hańba dla RzeczpospolitejRzeczypospolitej. Uważano bowiem Kamieniec Podolski za twierdzę nie do zdobycia, a fakty były inne. Turcy zajęli Kamieniec i przystąpili do oblężenia Lwowa. Tatarzy rozpoczęli grabieże na ziemiach polskichRzeczypospolitej docierając aż do Sanu i Wieprza. Mimo że hetman Sobieski walczył z wojskami tatarskimi wyprawa turecka zagrażała całej Małopolsce. W tej sytuacji król Michał podjął się rokowań. Rokowania skończyły się haniebnie – traktatem w Buczaczu 16 X 1672 r. Na mocy tego porozumienia PolskaRzeczpospolita chcąc obronić swoją niezależność, chcąc powstrzymać agresję armii tureckiej zgodziła się na przekazanie TurcyTurcji trzech województw: podolskiego, bracławskiego i części województwa kijowskiego. Ponadto PolskaRzeczpospolita miała płacić na rzecz władcy tureckiego haracz w postaci ogromnej ilości złota. Płacąc haracz PolskaRzeczpospolita znalazła się w sytuacji lennika sułtana tureckiego. Pomimo dążeń szlachty do umocnienia swojej władzy, pomimo walk z królem sytuacja taka nie była do zaakceptowania przez szlachtę. Jesienią 1673 r. dzięki wcześniejszym poborom podatku Sobieski stanął na czele armii liczącej ok. 40 tys. ludzi, zerwał jednostronnie porozumienia w Buczaczu i zaatakował armię turecką stacjonującą w okolicach Chocimia. Po raz drugi Chocim stał się miejscem, gdzie wojsko polskie odniosło sukces w walce z Tatarami i Turcją. W tym czasie, gdy Sobieski wyprawiał się na Chocim zaczął chorować Michał Korybut Wiśniowiecki. i 10 listopada 1673 r. umarłzmarł. Szlachta zebrała się na konwokacji. Sejm konwokacyjny rozpoczął się 20 kwietnia, w czerwcu 1674 r. królem Polski został wybrany hetman Jan Sobieski. Zdawał on sobie bardzo dobrze sprawę z tego, że wojny RzeczpospolitejRzeczypospolitej z Turcją i Tatarami są dla Rzeczpospolitejkraju szkodliwe. Za najbardziej niebezpiecznych wrogów uważał Austrię, Brandenburgię i Rosję. Za wszelką cenę Sobieski dążył do zakończenia wojny z Turcją. Zamierzał także doprowadzić do sojuszu polsko-szwedzko-francuskiego, sojuszu, który byłby skierowany przeciwko Brandenburgii. W ten sposób miała być złamana potęga brandenburska, a Prusy Książęce przyłączone do RzeczpospolitejRzeczypospolitej. Umocnienie pozycji nad Bałtykiem przez odebranie Prus Książęcych dawało Rzeczpospolitej szanse na wojnę z Rosją i odebranie terenów zagarniętych przez Rosję. Tak widział to Sobieski. Te plany Sobieskiego wymagały dobrych stosunków międzynarodowych. Sytuacja międzynarodowa sprzyjała realizacji tych planów. Przede wszystkim w Europie trwała wojna przeciwko Francji Ludwika XIV. Dlatego sojusz polsko-francuski był automatycznie skierowany przeciwko Brandenburgii, przeciwko Fryderykowi Wilhelmowi. W takiej sytuacji Jan III Sobieski zawarł układ z Francją 11 czerwca 1675 r. Układ ten zakładał jak najszybsze zakończenie wojny z Turcją i przystąpienie do wojny z Brandenburgią. Na wojnę z Brandenburgią król polski miał otrzymać środki z Francji. W 1674 Turcy uderzyli na Rosję, z czego skorzystali Polacy i w walkach z tataramiTatarami i kozakamiKozakami opanowali Ukrainę Prawobrzeżną. W 1675 Turcy oblegali Terembowle, wycofali się jednak gdy Sobieski pokonał tatarów pod Lesienicami. W. 1676 armia tatarsko-turecka pod wodzą Ibrahima Szejtana wkroczyła znowu na Pokucie i ruszyła na Stanisławów. Jan Sobieski zatrzymał ją w obronnym obozie pod Żórawnem, gdzie po długotrwałych walkach zmusił wielkokrotniewielokrotnie silniejszego przeciwnika do zawarcia rozejmu. Podole z Kamieńcem i cześć Ukrainy pozostały jednak przy Turcji, która w późniejszych rokowaniach nie chciała ustąpić z tych ziem. Pewne zmiany zmusiły króla do podpisania układu sojuszniczego z Austrią. W 1677 r. zawarł także sojusz ze Szwecją. Wojska szwedzkie na mocy porozumienia miały wkroczyć na teren Prus Książęcych, a następnie zmusić przedstawicieli szlachty pruskiej do wypowiedzenia posłuszeństwa elektorowi brandenburskiemu. Wówczas król szwedzki miał przekazać Prusy królowi polskiemu. Prusy Książęce miały stać się odtąd dziedzicznym księstwem Sobieskich. Gdyby te plany się udały dawało to szanse na stworzenie dziedzicznej władzy, korony polskiej. Ale tych planów Sobieskiemu zrealizować się nie udało. Ludwik XIV bardzo szybko zakończył wojnę z Brandenburgią. Zawarty został traktat pokojowy między Francją a Brandenburgią i do tego traktatu pokojowego załączony został tajny protokół, na mocy którego Brandenburgia zobowiązywała się popierać politykę francuską. Z tego powodu sojusz polsko-francuski skierowany przeciwko Brandenburgii stawał się zbyteczny, niepotrzebny dla Francji. Próba wzmocnienia władzy królewskiej oraz wprowadzenia monarchii dziedzicznej została bardzo źle odebrana przez szlachtę. Także od tych planów Jan Sobieski musiał odstąpić. Nie było także poparcia szlacheckiego dla polityki bałtyckiej. Te niepowodzenia w sojuszu z Francją zmusiły Sobieskiego do szukania stronników wśród Habsburgów. Gdy w 1683 ogromna armia turecka z wielkim wezyrem Karą Mustafą na czele wyruszyła na Wiedeń, Jan III Sobieski pospieszył na pomoc i 12 IX w zwycięskiej bitwie pod Wiedniem rozgromiono wroga, uwalniając stolicę Austrii od oblężenia. Następnie wojska polskie, austriackie i niemieckie ruszyły w pościg za Turkami. W bitwie stoczonej 7-9 X pod Parkanami w Słowacji poniosły w pierwszym dniu niespodziewaną porażkę. Przednia straż sojuszników pod wodzą Jana Sobieskiego została zaskoczona przez przeważające siły paszy Kara Mahmeda. Dwa dni później głównie siły sojuszników z królem polskim na czele rozgromiły zupełnie Turków. Po zdobyciu Ostrzychomia sojusznicy wywalczyli sobie drogę w głąb Węgier. W 1684 za inicjatywą Jana Sobieskiego utworzono Ligę Świętą, która prowadziła długotrwałe wojny z Turcją, wypierając wojska sułtana z Węgier. Z udziału w Lidze Świętej Rzeczpospolita nie miała jednak żadnych korzyści. Przez udział w niej Sobieski został zmuszony do zawarcia niekorzystnego pokoju z Rosją. Jan II Sobieski chciał podbić Mołdawię i odzyskać Kamieniec Podolski, co mu się nie udało. Po śmierci Sobieskiego tron objął August II Mocny. W 1698 doszło do bitwy pod Podhajcami, w której armia polska dowodzona przez hetmana F. Potockiego, pokonała Tatarów. Trzy lata po śmierci Jana III w 1699 r. zawarty został pokój w Karłowicach, na mocy którego Rzeczpospolita odzyskiwała Podole z Kamieńcem.

Po unii lubelskiej ziemie ukraińskie znalazły się pod panowaniem Rzeczypospolitej. Za skalnymi progami (porohami) znajdowała się kraina zwana Zaporożem. Tę nizinę zamieszkiwali chłopi zbiegli z folwarków, przestępcy. Mieszkańców tych ziem nazywano Kozakami. Byli społecznością ceniącą sobie wolność zorganizowaną na demokracjedemokrację wojenną. Dowodził nimi ataman. Kozacy często grabili wybrzeża Morza Czarnego, co doprowadziło do wojen z Turcją. Kozacy po włączeniu ich ziem do RzeczpospolitejRzeczypospolitej bali się ucisku szlachty, ponadto obawiali się chrystianizacji. Królowie polskiPolski organizowali listę Kozaków rejestrowanych, czyli takich którzy za wolności i żołd służyli państwu zbrojnie. Władysław IV przygotowując się do wojny z Turcją, nakazał Kozakom gotowość bojową. Nadał im również wiele przywilejów. Sejm sprzeciwił się jednak wojnie. Kozacy poczuli się oszukani i wykorzystali swój potencjał przeciwko PolsceRzeczypospolitej.

W 1648 roku na czele oddziałów stanął młody i zdolny szlachcic Bohdan Chmielnicki. Początkowym jego celem była po prostu zemsta na innym szlachcicu, lecz gdy ujrzał ogrom armii Kozaków, postanowił uniezależnić Zaporoże od Korony. Polacy ponieśli klęski kolejno pod: Żółtymi Wodami (rzeka), Korsuniem i Piławcami. Na domiar złego umierazmarł król. Armia Chmielnickiego ciągle rosła, zasilana chłopami zbuntowanymi rządami magnatów. Zwrócono się nawet o pomoc do tureckiego Tuhaj-beja, co jeszcze gorzej psuło polsko-tatarskie stosunki. Wojska atmana Chmielnickiego podeszły pod Lwów, który okupił się pieniędzmi, a następnie pod Zamość. Latem 1649 r. działania wojenne rozpoczęły się od oblężenia Zbaraża przez Chmielnickiego i chana Islama Gireja. Na pomoc oblężonej twierdzy ruszył z Warszawy przez Lublin król Jan Kazimierz z 15 – tys. armią, ale została ona osaczona pod Zborowem. Drogą dyplomatyczną udało się ówczesnemu kanclerzowi Ossolińskiemu pozyskać chana i skłonić go do rokowań. Zawarta w 1649 r. ugoda zborowska przewidywała:

W 1651 r. armia Polska nareszcie zwycięża pod Beresteczkiem. Ugoda podpisana w Białej Cerkwi zmniejszała ilośćliczbę Kozaków rejestrowanych do 20 tys. Ataman mimo swojego zwycięstwa pod Batohem (521652) nie był w stanie utrzeymaćutrzymać zdobytych ziem. Powstanie powoli przygasa. W tej trudnej sytuacji Chmielnickiemu pomaga car Aleksy. Zostaje podpisana umowa w Perejasławiu (1654), na mocy której Ukraina ma zwierzchnictwo Rosji. Rozpoczęła się wojna z Rosją (541654-671667). W 1658 podpisano z Kozakami układ w Hadziaczu, który postanawiał:

* Zostaniezostanie utworzone Księstwo Ruskie, na takich samych prawach co Litwa i Korona,

* Duchowieństwoduchowieństwo prawosławne miało zasiadać w senacie,

Nie zostały te postanowienie jednak egzekwowane przez Kozaków z powodu podziału Ukrainy. W 1660 Polska zwycięża z Rosją pod Cudnowem. Zwycięstwo nie zostaje jednak wykorzystane i PolskaRzeczpospolita w 1667 w Andruszowie traci: Smoleńszczyznę, lewobrzeżną Ukrainę i Zaporoże. Rozejm potwierdził jeszcze pokój Grzymułkowskiego z 1686 r.

[[Plik:Rzeczpospolita Potop.png|thumb|left|770px700px|Okupacja Rzeczypospolitej przez Szwecję i Rosję w listopadzie 1655 roku]]

PolskaRzeczpospolita wydawała się prostym łupem. Przekonał go do tego, skłócony z Janem Kazimierzem, Hieronim Radziejowski przebywający na dworze Karola. W Rzeczpospolitej trwała właśnie wojna z Kozakami i Rosjanami, kiedy to w roku 1655 wkroczyły armie skandynawskie. Pierwsza armia pod dowództwem Wittenberga, skierowała się na Wielkopolskę. Tam pod Ujściem 25 lipca 1655 r. szlachta bez walki przyjęła protekcję. Kolejna armia zajęła Litwę. Tu Janusz Radziwiłł poddał mu Litwę, łamiąc unię z Polską. Bez walki poddało się jeszcze wiele ziem. Nawet wojsko hetmana Koniecpolskiego i Warszawa. Kraków jednak bronił się pod przewodnictwem Stefana Czarnieckiego. Powodem początkowego sukcesu Szwedów była niechęć szlachty do walki.