Wikijunior:Cywilizacje/Egipcjanie

Na jakim terenie żyli?

Dolina Nilu, zdjęcie z satelity.

Egipcjanie żyli w dolinie Nilu, w północno-wschodnim krańcu Afryki. Rzeka Nil ma źródła w centralnej Afryce, płynie na północ i wpada do Morza Śródziemnego. U ujścia Nil tworzy deltę – teren o trójkątnym kształcie, zbudowany z naniesionego mułu, przez który rzeka przepływa kilkoma odnogami.

Po obu stronach doliny Nilu rozciąga się pustynia, dlatego uprawa ziemi była możliwa tylko w pobliżu rzeki. Coroczne wylewy Nilu w starożytności miały ogromne znaczenie dla rolnictwa. Podczas wylewu rzeka nanosiła na pola użyźniający muł. Aby powiększyć nawadniane obszary, Egipcjanie budowali kanały irygacyjne.

Nil był także głównym szlakiem transportowym Egiptu. Barki i łodzie z towarami pływały w dół i w górę rzeki. Podróż na północ, z biegiem rzeki, nie wymagała wysiłku; jednak podczas podróży w przeciwną stronę trzeba było używać wioseł lub żagli.

Jak wyglądały ich budynki?

Egipcjanie wznosili większość budynków z niewypalanej cegły. Monumentalne budowle, takie jak pałace, świątynie oraz piramidy, budowano z kamienia.

Pałace i świątynie

Pałac Ramzesa III zwany Przybytkiem Radości składał się z trzech kondygnacji. Ściana frontowa ozdobiona była płaskorzeźbami przedstawiającymi sceny wojenne. Pośrodku ściany znajdował się balkon, na którym władca mógł ukazywać się ludowi podczas uroczystości. Apartamenty faraona obejmowały m.in. salę tronową, pokój królewski i łazienkę. Po drugiej stronie korytarza znajdowały się pokoje i łazienki królowej.

Tereny świątyń otoczone były murami. Przez bramę wchodziło się na dziedziniec. W głębi znajdował się budynek świątyni; przez przedsionek wchodziło się do głównej sali, której sufit podtrzymywany był masywnymi kolumnami. Przy niektórych świątyniach hodowano święte zwierzęta (np. byk był świętym zwierzęciem boga Ptaha, a krokodyl – boga Sobka). We wnętrzu świątyni zamknięty był posąg bóstwa, który kapłani codziennie myli, ubierali i przed którym składali pokarmy w ofierze.

Piramidy to wielkie kamienne budowle, które były grobowcami faraonów. Miały one różne kształty, z czego najbardziej znanym jest kształt ostrosłupa, czyli trójwymiarowego trójkąta.

Wielkie budowle jak pałace czy świątynie były zdobione licznymi hieroglifami i malowidłami.

Czym się żywili?

Podstawą pożywienia były produkty zbożowe: placki pszenne i piwo wyrabiane z jęczmienia. Uprawiano warzywa i owoce. Utrzymanie zwierząt domowych było kosztowne, więc zazwyczaj nie hodowano ich dla mięsa, lecz do pracy. Egipcjanie często łowili ryby w Nilu oraz polowali na dzikie ptactwo w nadbrzeżnych trzcinach.

Egipcjanie znali wiele rodzajów chleba. Do składników należały: ręcznie mielone ziarno, drożdże, jajka, mleko, masło i przyprawy. Początkowo placki wypiekano na wolnym ogniu; potem zaczęto używać nagrzanych płyt kamiennych. Chleb zazwyczaj miał kształt okrągłych, płaskich placków, ale na specjalne okazje wypiekano także bułki lub rogaliki. Placki bywały zwykłe lub nadziewane, na przykład fasolą. Do słodkich wypieków dodawano miód.

Owoce i warzywa stanowiły znaczną część diety. Warzywa można było uprawiać przez prawie cały rok, z wyjątkiem lata. Do popularnych warzyw należały: ogórki, cebula, kapusta, czosnek, rzodkiewki, pory, fasola. Z powodu gorącego klimatu wybór owoców był niezbyt urozmaicony; w Egipcie rosły figi, daktyle, melony, granaty i winogrona. Zamożniejsi Egipcjanie sprowadzali „egzotyczne” owoce, na przykład jabłka i brzoskwinie.

Jakie nosili stroje?

Egipcjanie najczęściej nosili białe tuniki zrobione z lnu. Ten rodzaj ubioru był wygodny dla Egipcjan z powodu klimatu panującego w ich kraju. U mężczyzn tuniki sięgały do kolan, a u kobiet do kostek. Niektórzy nosili proste suknie sięgające od piersi do kostek, podtrzymywane na szelkach. Często noszono fałdowane szaty lniane, ściągnięte szerokim pasem, którego końce tworzyły z przodu rodzaj trójkątnego fartuszka. Kobiety nosiły długie suknie, niekiedy tak cienkie, że niemal przezroczyste. Suknia mogła być zapinana lub wiązana na lewym ramieniu i odkrywać prawą pierś.

Robotnicy podczas pracy nosili szmaciane ubrania, lecz często nie mieli na sobie nic. Małe dzieci też nic na siebie nie ubierały: chłopcy nosili jedynie naszyjniki, a dziewczynki ozdoby we włosach i opaski. Osoby bogate często nosiły biżuterię: naszyjniki, pektorały (napierśniki), pierścienie, bransolety na rękach i nogach. Egipcjanie najczęściej chodzili boso bądź w sandałach zrobionych z papirusu lub skóry; wyrabiano też sandały ze złota.

Egipcjanie używali także kosmetyków. Przyozdabiali się nimi zarówno mężczyźni jak i kobiety. Tworzyło się je, mieszając różne minerały z olejem. Najsłynniejszym kosmetykiem jest czerwony barwnik zwany "henna". Obie płci nosiły peruki zrobione z ludzkich włosów lub wełny.

• 
  Ubrania starożytnych Egipcjan na XIX-wiecznej ilustracji.
• 
  Ubrania starożytnych Egipcjan na XIX-wiecznej ilustracji.

Jak wyglądało ich pismo?

Egipcjanie używali w różnych okresach trzech rodzajów pisma: hieroglifów, pisma hieratycznego (kapłańskiego) i demotycznego (ludowego).

Hieroglify były najstarszą formą pisma; ryto je w kamieniu i na glinianych tabliczkach oraz zapisywano na papirusie. Z czasem, dla wygodniejszego zapisu na papirusie, wykształciło się pismo kapłańskie; można je uznać za "odręczną" formę pisma hieroglificznego. Tradycyjne hieroglify stosowano nadal przy uroczystych okazjach, np. do rycia napisów na obeliskach i pomnikach. Pismo demotyczne jest późniejszą wersją pisma kapłańskiego; upowszechniło się w końcowym okresie historii Egiptu.

• 
  Pismo hieroglificzne
  ze świątyni w Komombo
• 
  Pismo hieratyczne (kapłańskie) z Księgi Umarłych
• 
  Pismo demotyczne
  na kamieniu z Rosetty

W co wierzyli?

Scena z Księgi Umarłych, przedstawiająca ważenie serca zmarłego, które musi okaza się lżejsze niż piórko

Egipcjanie, podobnie jak wiele innych ludów starożytnych, byli politeistami, co oznacza że wierzyli w wielu bogów. Jednym z najważniejszych był Ra, bóg słońca. Wielu bogów wyobrażano sobie jako ludzkie postacie z głowami zwierząt. Na przykład złego boga Anubisa przedstawiano z głową szakala, Horusa – z głową sokoła, a boginię Bastet – z głową kocicy.

Egipcjanie wierzyli, że po śmierci ludzie odchodzą do wiecznego świata, w którym wiodą dalsze życie podobne do tego na ziemi. Jednak aby im się to udało, potrzebują zachować ze sobą wszystko, czego używali i potrzebowali w doczesnym życiu. Z tego powodu ciała faraonów składano w wielkich grobowcach, wypełnionych drogocennymi przedmiotami. Faraonowie i inni bogaci dostojnicy kazali umieszczać w grobowcach posągi i malowidła przedstawiające sceny z ich życia. Wiara w życie pozagrobowe wymagała również mumifikowania zmarłych: wierzono, że należy jak najlepiej zachować ciało, aby po śmierci duch, zwany ka, mógł do niego powrócić.

Za panowania faraona Echnatona w Egipcie na krótko zagościł monoteizm, to znaczy wiara w jedynego boga. W tym czasie jedynym „oficjalnym” bóstwem był Aton, bóg słońca. Lud Egiptu nie zaakceptował jednak monoteizmu na stałe, i po śmierci Echnatona powrócono do dawnych wierzeń.

Kto z nich jest sławny do dzisiaj?

Złota maska grobowa Tutanchamona

Popiersie królowej Nefertiti

Królowa Kleopatra przeszła do historii dzięki swej legendarnej urodzie, politycznym intrygom i tragicznej śmierci. Aby nadać swej skórze delikatność, podobno kąpała się w mleku oślic. Była kochanką dwóch rzymskich wodzów: Juliusza Cezara oraz Marka Antoniusza. Po porażce Antoniusza w bitwie morskiej, popełniła samobójstwo, wystawiając się na ukąszenie przez żmiję.

Faraon Ramzes II, zwany Ramzesem Wielkim, był jednym z najdłużej panujących faraonów. Prowadził zwycięskie wojny w Azji Mniejszej (tereny dzisiejszego Izrala i Syrii) oraz na południu, w Nubii. Wybudował nową stolicę Pi-Ramzes w delcie Nilu oraz kamienną świątynię Abu-Simbel. Przez niektórych jest uważany za faraona, o którym mówi biblijna Księga Wyjścia.

Królowa Nefertiti była żoną faraona Echnatona. Jej niezwykle realistyczne popiersie z warsztatu rzeźbiarza Tutmozisa do dziś budzi zachwyt.

Słynną postacią jest także zmarły młodo faraon Tutanchamon, następca Echnatona. Odkrycie jego grobowca stało się sensacją archeologiczną, ponieważ był on zachowany w nienaruszonym stanie. Podczas swojego panowania Tutanchamon wycofał reformy Echnatona i przeniósł stolicę z powrotem do Memfis. Zmarł w wieku zaledwie 19 lat.

Co po sobie pozostawili?

Starożytni Egipcjanie pozostawili nam mnóstwo mniej lub bardziej znanych, ale wciąż pięknych i monumentalnych budowli, jak liczne świątynie, grobowce czy najsłynniejsze ze wszystkich piramidy. Zostawili nam też ogrom dzieł sztuki takich, jak potężne posągi faraonów czy słynny Sfinks w Gizie. Egipcjanie mieli także wiele osiągnięć naukowych. Stworzyli na przykład pierwsze zegary słoneczne czy mierniki poziomu wody w Nilu. Pozostałości wpływów ich imperium można spotkać nie tylko w Egipcie, ale na całym Bliskim Wschodzie i w Sudanie.