Wikipedysta:Prusai/Język pruski/Wstęp

Wstęp i fonetyka

Język pruski był martwy przez prawie 300 lat, kiedy to wojny ze Szwecją i zaraza na początku osiemnastego wieku wyludniła obszary wiejskie Prus nawet w 90 procentach. Kiedy wyludnione wsie zaczęto zasiedlać nowymi osadnikami, nieznającymi języka pruskiego, stracił on swą funkcję komunikacyjną i przestał być używany. Elity pruskie poświęcały dużo uwagi pruskiej starożytności, szukając w niej źródła republikańskiego systemu politycznego i historycznych powiązań Prusów z innymi narodami bałtosłowiańskimi zamieszkującymi Rzeczpospolitą (wtedy funkcjonował termin „narody sarmackie”) przy jednoczesnym podkreśleniu obcości Prus wobec świata germańskiego. Świadomość pruskiej przeszłości Prusaków miała tamować niemieckie pretensje wobec Ojczyzny, a jednocześnie podkreślać i uzasadniać autonomię Prus wewnątrz Rzeczpospolitej. Wobec tych wysiłków historycznych przykładano małą wagę do badania żywego języka wiejskiej ludności, Był znakiem więzi z czasami przedkrzyżackimi silniejszym nawet niż republikańska tradycja, jednak w owych czasach nie doceniano znaczenia języka. Mimo swej antyniemieckiej postawy i samookreślania się jako Prusowie, elity pruskie posługiwały się językiem niemieckim. Z powyższych powodów do dzisiejszych czasów przetrwało jedynie kilka zabytków piśmiennictwa w języku pruskim. Tylko one mogą służyć jako bezpośrednie źródło dla pragnących poznać rodzimy język swojego kraju. Mamy też źródła pośrednie - język pruski odbił się w niemieckich gwarach używanych w Prusach, w polskich gwarach Powiśla, Warmii, Mazur i Suwalszczyzny oraz w gwarze Małej Litwy. Dla wytrawnego lingwisty nie jest problemem znając charakterystykę rdzeni wyrazów pruskich i ich końcówki z wyrazu gwarowego nie występującego w literackim języku (polskim czy niemieckim) z dużym poziomem ufności odnaleźć pruski oryginał. Idąc poziom wyżej, indoeuropeiści rozpoznali szereg procesów, według których języki ewoluowały. Dzięki temu można przewidzieć rdzeń nieznanego wyrazu, znając jego rdzenie w językach pokrewnych. Wiedza źródłowa o języku pruskim pozwala scharakteryzować te procesy na podstawie dostępnych nam słów, co pozwala na stosowanie jej i przewidywanie postaci nieznanych wyrazów. Wszystkie te trzy źródła są też źródłem wiedzy gramatycznej - czy jest to bezpośrednia obserwacja gramatyki źródłowej, obserwacja gwarowych różnic w gramatyce - błędnych z punktu widzenia języka literackiego (np. „ja żem zrobił”), czy też znajomość ewolucji gramatyki w rodzinie języków indoeuropejskich. Ostatnim źródłem są importy z innych języków. Dużo słów dotyczących kultury technicznej, medycznej, prawniczej pochodzi z obcych języków, a ich importem rządzą proste zasady, o wiele prostsze niż historycznymi procesami różnicowania się języków.

Podsumowując, wiedzę o języku mamy z czterech źródeł:
1. Teksty źródłowe - rdzenie i końcówki wyrazów, konstrukcje gramatyczne
2. Wpływ języka pruskiego na słownictwo i gramatykę gwar polskich, litewskich i niemieckich - stąd mamy wiedzę o rdzeniach wyrazów i pewnych konstrukcjach gramatycznych
3. Wiedza o historii i różnicowaniu się języków indoeuropejskich, zależności między rdzeniami i przede wszystkim gramatyką bliskich języków - rdzenie i gramatyka
4. Słownictwo nowoczesne, międzynarodowe - proste zasady importu.

Dzięki tym metodom poznawczym i pracy pokoleń badaczy, w ostatniej dekadzie XX wieku język pruski odrodził się jako język żywy. Pomnikiem początków tego odrodzenia są m.in. wiersze Prancisa Arellisa.

Język pruski pierwotnie dzielił się na cztery dialekty:
1. Pomezański - używany mniej więcej na obszarze obecnej Polski pomiędzy Wisłą a Łyną. Posługiwały się nim plemiona Pomezanów, Pogezanów i Warmów.
2. Sambijski - używany na obszarze mniej więcej pokrywającym się z ziemiami obecnego Obwodu Kaliningradzkiego. Były to ziemie Sambów, Natangów, Skalowów i Nadrowów.
3. Galindzki - używany na obszarze obecnej Polski na wschód od Łyny i Drwęcy do granic Suwalszczyzny. Posługiwały się nim plemiona Sasinów Galidów i Bartów.
4. Sudawski - używany przez Sudawów zamieszkujący obszar Suwalszczyzny po Biebrzę i tereny obecnej Litwy po Niemen.

Literacki język Pruski powstawał w Sambii. Podobnie jak było to w przypadku innych języków, reguły jednego z jego dialektów, tu dialektu sambijskiego, narzuciły normy językowi pisanemu. Obserwując zmiany w kolejnych trzech wydaniach pruskiego katechizmu Marcina Lutra, obserwujemy upraszczanie gramatyki i ujednolicanie norm gramatycznych. Badania nad gramatyką języka uwzględniają te tendencje. Prezentowana w tej książce wiedza językowa dotyczy języka literackiego - ujednoliconego języka najbliższego językowi trzeciego wydania katechizmu pruskiego.

Warsztat prowadzący do znalezienia takiego czy innego słowa lub konstrukcji gramatycznej nie jest tematem tej książki. Podręcznik w swoim zamierzeniu ma pomagać w samodzielnej nauce języka pruskiego i prezentować kolejne stopnie wiedzy o języku w możliwie jak najprostszy sposób. Dlatego też należy pamiętać, że wprowadzane terminy, np. złożenie nie muszą precyzyjnie odzwierciedlać terminologii lingwistycznej, a jedynie mają na celu heurezę, obrazowe przedstawienie zagadnienia. Podobnie kiedy np. porównuję dwie formy dopełniacza w języku pruskim z dwojgiem tych form w angielskim, nie sugeruję bynajmniej że jest to przejaw jakiejś ogólnoindoeuropejskiej konstrukcji. Ma to jedynie na celu zobrazowanie zjawiska przez porównanie, przywoływane analogie mogą być przypadkowe - nie jest to podręcznik lingwistyki, a podręcznik pruskiego, optymalizowany ze względu na łatwość nauki i praktyczność wiedzy językowej.

Moją intencją jest przedstawienie wiedzy o gramatyce języka pruskiego przy możliwie jak najmniejszej liczbie wprowadzanych słów. Wychodzę z założenia, że każdy tłumacząc kolejne teksty czy pisząc kolejne listy będzie sięgał do słownika, znajdował i uczył się wciąż nowych, potrzebnych mu słów. Wolę, by korzystając z podręcznika, czytelnik poświęcał swą uwagę na zrozumienie gramatyki, niż na pamiętanie dużej ilości słów.

Dostępne słowniki i algorytm znajdowania odmiany wyrazu

Najszybciej aktualizowany słownik internetowy znajduje się pod adresem:
http://prusa.miestai.net/wirdeins/index.php.
Słownik w pliku pdf można pobrać z adresu:
http://donelaitis.vdu.lt/prussian/Polsk.pdf.
W obu tych słownikach numeracja odmian jest taka sama, więc każdy z nich jest kompatybilny z podręcznikiem. Przy każdym z odmiennych słów w nawiasach <> jest napisany jego numer odmiany. Na początku słownika kolejno są wypisane wszystkie odmiany. Znajdziemy tam przy interesującym nas numerze odmienione podobne słowo. Widząc, co się dzieje z odmienionym słowem, należy to samo zastosować wobec interesującego nas słowa. Szczegóły tej procedury będą wyjaśniane w przykładach.

Zasady fonetyczne - odchylenia od standardowej odmiany

Niestety, sama przykład odmienionego podobnego słowa nie jest wystarczający. Podobnie jak w języku polskim istnieją małe modyfikacje tych reguł. W języku polskim przyjmują one nawet poważniejsze formy - istnieją oboczności, czyli zamiany pewnej głoski w rdzeniu (np. pora→pór,porze, tydzień→tygodnie). Wobec tego bogactwa odchyleń od standardowej odmiany w języku polskim, w języku pruskim rządzą nimi cztery zasady fonetyczne: L1, L2, S i D. W trakcie nauki będziemy je kolejno wprowadzać, wyjaśniać i ilustrować przykładami.

Fonetyka - jak czytać tekst w języku pruskim

1. š - oznacza polskie sz.
2. - miękkie wersje spółgłosek d, g, k, n, r, t.
PRZYKŁAD: Słowo suņņu przeczytamy jako suniu.
3. Spółgłosek nieposiadające zapisu wersji miękkiej (b, m, p, w, z) zmiękczamy stawiając między nią a samogłoską literę j (w języku polskim wstawiamy wtedy i).
PRZYKŁAD: Słowo rappju przeczytamy jako rapiu.
4. l - spółgłoska zawsze miękka. Połączenia lu, la czytamy jako liu, lia
5. Krótkie e (bez kreseczki) zmiękcza stojącą przed nim samogłoskę (podobnie jak polska samogłoska i). Do tego pruskie e jest szerokie, bliskie a. Wypowiadane krótko połączenie ie (e wraz z poprzedzającym je znakiem zmiękczającym) brzmi jak więc jak ia.
PRZYKŁAD: Przeczytajmy spolszczoną nazwę pruskiego jeziora Skiertąg. Przeczytajmy teraz tą samą nazwę z e zamienionym na a - Skiartąg. Nawet w języku polskim te dwa brzmienia niewiele się różnią. Poprawne brzmienie pruskie obu tych zapisów powinno być takie same. Pruską nazwę Skertangis przeczytalibyśmy jako Skiartangis. Ponieważ e niesie już w sobie informację o zmiękczeniu poprzedzającej samogłoski, nie może być poprzedzone miękką spółgłoską, spółgłoskę zmiękczoną przez użycie j, ani poprzedzone zawsze miękkimi samogłoskami l i j
6. Długie ē brzmi jak miękkie e płynnie przechodzące w i.
7. Długie ā brzmi jak dźwięk pośredni między o i a
8. Długie ī brzmi jak i przechodzące w j.
9. Długie ū brzmi jak ou (u dłuższe).
10. Spólgłoska w brzmi pomiędzy polskim w a polskim b, u. Nie powstaje jak w polskim na połączeniu zębów i wargi, a na połączeniu dwóch warg.
PRZYKŁAD: Słowo wannags przeczytalibyśmy mniej więcej jak uanags.

Zasady akcentu

Samogłoska długa jest zawsze akcentowana. Akcent na samogłosce długiej zaznaczamy podwajając stojącą za nią spółgłoskę. Dlatego jeżeli widzimy gdzieś podwójną spółgłoskę, to czytamy ją jako pojedynczą i pamiętamy by stojącą przed nią samogłoskę przeczytać jako krótką i akcentowaną.

Zasady akcentu mogą również wprowadzać małe zmiany do odmian. Weźmy słowo spigsnā. Jego liczba mnoga to spīgsnas. Weźmy teraz słowo genā odmieniające się według tej samej odmiany. Jego liczbą mnogą jest gennas. Dzieje się tak dlatego, że w drugim przypadku akcentujemy samogłoskę krótką, co oznaczamy podwojeniem stojącej za nią spółgłoski. Samogłoska długa jest zaś zawsze akcentowana. Jak rozpoznać różnicę między obiema sytuacjami? W słowniku pierwsze ze słów jest zapisane jako spīgsnā. Dwie długości w słowie występują niezmiernie rzadko, jeżeli już to najczęściej w słowach wielosylabowych. Zapis ten oznacza jedynie, że przy odmianie i staje się nie tylko akcentowane, ale i długie.

Zasada akcentu będzie też powodować utratę długości w jednosylabowych przyimkach stojących przed słowami o więcej niż jednej sylabie.