Wikipedysta:Szwedzki/Organizacje międzynarodowe

W tym rozdziale dowiesz się, jak działa Organizacja Narodów Zjednoczonych i inne ważne organizacje międzynarodowe.

Organizacje międzynarodowe

We współczesnym świecie działa ponad 250 organizacji międzynarodowych. Choć większość z nich ma charakter lokalny i nie odgrywa szczególnie istotnej roli w polityce światowej, to ich rosnąca liczba świadczy o coraz większej potrzebie współpracy między państwami wobec postępującej globalizacji.

Pomyśl!
Dlaczego zjawisko globalizacji doprowadziło do powstania wielu nowych organizacji międzynarodowych?

Organizacja Narodów Zjednoczonych

ONZ jest największą organizacją międzynarodową na świecie. Liczy dziś 193 członków, co znaczy, że należą do niej prawie wszystkie państwa znajdujące się na kuli ziemskiej. Pomysł stworzenia ogólnoświatowej organizacji narodził się w trakcie drugiej wojny światowej (pojęcie „narodów zjednoczonych” początkowo odnosiło się do aliantów walczących z Trzecią Rzeszą), a intencją, jaka mu przyświecała, było zapobieganie podobnym konfliktom w przyszłości. Organizacja Narodów Zjednoczonych – ze względu na swój zasięg i strukturę – miała wypracować skuteczny mechanizm rozwiązywania sporów między państwami i przywracania pokoju.

Podstawą prawną ONZ jest podpisana 26 czerwca 1945 roku Karta Narodów Zjednoczonych. Wśród podstawowych celów organizacji dokument ten wymienia w pierwszym punkcie następujący:

"Utrzymać międzynarodowy pokój i bezpieczeństwo, stosując w tym celu skuteczne środki zbiorowe dla zapobiegania zagrożeniom pokoju i ich usuwania, tłumienia wszelkich aktów agresji i innych naruszeń pokoju, łagodzić lub załatwiać pokojowymi sposobami, zgodnie z zasadami sprawiedliwości i prawa międzynarodowego, spory albo sytuacje międzynarodowe, które mogą prowadzić do naruszenia pokoju".

Zakres działalności organizacji jest bardzo szeroki. Organy ONZ lub powiązane z nią wyspecjalizowane agencje zajmują się m.in. prawami człowieka, rozmaitymi problemami humanitarnymi, kwestiami gospodarczymi, a także ochroną zdrowia. Jednak kluczowym obszarem działań Organizacji Narodów Zjednoczonych pozostają zagadnienia związane z pokojem i bezpieczeństwem na świecie. W tym zakresie organy ONZ dysponują największymi uprawnieniami, choć problem ich skuteczności jest przedmiotem wielu kontrowersji.

Aby ONZ mogła wypełniać powierzone jej zadania, dysponuje stosownymi organami. Dziś są nimi: Zgromadzenie Ogólne, Sekretariat, Rada Bezpieczeństwa, Rada Gospodarczo-Społeczna oraz Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości.

W Zgromadzeniu Ogólnym każde państwo członkowskie ma swojego przedstawiciela. Zgromadzenie zbiera się jesienią każdego roku w Nowym Jorku na sesji zwyczajnej (w pewnych okolicznościach istnieje możliwość zwołania obrad Zgromadzenia w szczególnym trybie). Wszystkie uchwały podejmowane są tam w drodze głosowania. Chociaż przedstawiciel każdego kraju dysponuje jednym głosem, co czyni Zgromadzenie Ogólne demokratycznym organem, decyzje tam podejmowane zasadniczo nie mają mocy wiążącej. Są jedynie politycznymi deklaracjami, które jednak nie generują zobowiązań prawnych.

Najważniejszym organem decyzyjnym ONZ jest Rada Bezpieczeństwa. Jej zadaniem jest podejmowanie stosownych działań w celu utrzymania (i – ewentualnie – przywracania) pokoju na świecie. Rada wydaje rezolucje, które – inaczej niż deklaracje Zgromadzenia Ogólnego – stanowią prawne zobowiązania nakładane na państwa członkowskie. Rada Bezpieczeństwa może zażądać podjęcia określonych działań, nałożyć sankcje gospodarcze, a nawet upoważnić kraje członkowskie do podjęcia akcji militarnej.

W rezolucji nr 1973 Rada Bezpieczeństwa ONZ ustanowiła strefę zakazu lotów nad Libią, aby uniemożliwić przywódcy tego państwa, Muammarowi Kaddafiemu bombardowanie zbuntowanych oddziałów. Jednocześnie upoważniła kraje członkowskie ONZ do podjęcia wszelkich niezbędnych środków w celu ochrony ludności cywilnej. Powołując się na ten dokument, w marcu 2011 roku Francja, Wielka Brytania i Stany Zjednoczone rozpoczęły lotniczą akcję wojskową przeciwko siłom Kaddafiego.

Rada Bezpieczeństwa liczy piętnastu członków – pięciu stałych oraz dziesięciu niestałych. Do pierwszej grupy należą: Stany Zjednoczone, Chiny, Rosja, Wielka Brytania i Francja. Niestali członkowie wybierani są natomiast przez Zgromadzenie Ogólne spośród pozostałych państw na 2-letnią kadencję. Rada uchwala rezolucje większością dziewięciu głosów, ale każdy ze stałych członków dysponuje prawem weta.

Rada Bezpieczeństwa liczy 15 członków. Warunkiem uchwalenia rezolucji jest poparcie jej przez co najmniej 9 z nich oraz brak weta ze strony stałego członka. Na zdjęciu: sala posiedzeń Rady w siedzibie ONZ w Nowym Jorku.

Pomyśl!
Dlaczego wymienione wyżej państwa uzyskały status stałych członków Rady Bezpieczeństwa?

Sprawami niezwiązanymi z pokojem i bezpieczeństwem zajmuje się natomiast Rada Gospodarczo-Społeczna (ECOSOC). Do jej kompetencji należą takie kwestie jak: prawa człowieka, ochrona zdrowia, handel międzynarodowy czy polityka społeczna. ECOSOC liczy 54 członków wybieranych przez Zgromadzenie Ogólne na trzyletnią kadencję.

Do zadań Rady Gospodarczo-Społecznej należy koordynacja działań tzw. międzynarodowych organizacji wyspecjalizowanych. Należą do nich m. in.:

Międzynarodowa Organizacja Pracy (pol. MOP, ang. International Labour Organization )
Międzynarodowy Fundusz Walutowy (pol. MFW, ang. International Monetary Fund, IMF)
Światowa Organizacja Zdrowia (ang. World Health Organization, WHO)
Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Oświaty, Nauki i Kultury (ang. United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization, UNESCO)
Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Wyżywienia i Rolnictwa (ang. Food and Agriculture Organization, FAO)

Sekretariat odpowiada za bieżącą pracę ONZ - jest więc organem administracyjnym. Na jego czele stoi Sekretarz Generalny ONZ, który wybierany jest na 5-letnią kadencję przez Zgromadzenie Ogólne, na wniosek Rady Bezpieczeństwa. Sekretarz Generalny reprezentuje ONZ wobec państw oraz innych organizacji międzynarodowych, koordynuje działania jej organów, a także nadzoruje akcje humanitarne. Do jego obowiązków należy ponadto monitorowanie sytuacji na świecie oraz informowanie Rady Bezpieczeństwa o zagrożeniach pokoju. Od 2007 roku funkcję Sekretarza Generalnego ONZ pełni Ban Ki-Moon z Korei Południowej.

Pomyśl!
Z jakich państw powinni, a z jakich nie powinni wywodzić się Sekretarze Generalni ONZ?

W ramach ONZ funkcjonuje wreszcie organ sądowniczy – jest nim Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości, który zajmuje się rozstrzyganiem sporów między państwami. Siedzibą MTS jest Haga.

Ważnym organem, choć znajdującym się formalnie poza strukturami ONZ, jest Międzynarodowy Trybunał Karny. Funkcjonuje on od 2003 roku i sądzi osoby oskarżone o zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciwko ludzkości. Znaczenie MTK osłabia fakt, że wiele ważnych państw nie uznaje jego jurysdykcji (wśród nich Stany Zjednoczone, Chiny, Rosja oraz Izrael). Przed powstaniem tego trybunału ONZ powołała dwa tymczasowe organy sądownicze:

Międzynarodowy Trybunał Karny dla byłej Jugosławii
Międzynarodowy Trybunał Karny dla Rwandy

ONZ i Litwa

Po uzyskaniu niepodległości Litwa wstąpiła do ONZ jako niezależne państwo w 1991 roku, jednak jako Republika Związku Radzieckiego należała do ONZ od 1945 roku. Współcześnie Litwa popiera dążenia ONZ, a także uczestniczy w jej misjach pokojowych (np. na Bałkanach). W 2011 r. delegacja Litwy została skrytykowana przez członków Komisji Praw Człowieka ONZ za przypadki rasizmu, ksenofobii, antysemityzmu, pogwałcenia praw homoseksualistów oraz Romów. Problemem były również trudności finansowe – w latach 2010-2011 Litwa nie zapłaciła opłat członkowskich. W 2011 roku Litwa postanowiła wystąpić z Organizacji Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju Przemysłowego (ang. United Nations Industrial Development Organization - UNIDO).

UNESCO i Litwa

W 1991 roku Litwa została przyjęta do Organizacji Narodów Zjednoczonych do Spraw Oświaty, Nauki i Kultury (ang. United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization, UNESCO). Na Liście Światowego Dziedzictwa UNESCO znajduje się starówka Wilna, Mierza Kurońska, Rezerwat historyczno-archeologiczny w Kernowie, Południk Struvego, Święto Pieśni, sztuka rzeźbienia krzyży litewskich oraz litewskie pieśni polifoniczne. W przyszłości na liście tej może się znaleźć również Trocki Historyczny Park Narodowy.

Inne organizacje globalne

ONZ nie jest jedyną organizacją o zasięgu ogólnoświatowym. Istnieją również globalne organizacje, które mają charakter branżowy – zajmują się wąskimi obszarami zagadnień, które najczęściej odnoszą się do współpracy gospodarczej. Przykładem może tu być Światowa Organizacja Handlu (ang. World Trade Organization, WTO). Funkcjonuje ona od 1995 roku i skupia ponad 150 państw z całego świata. Celem WTO jest redukcja barier handlowych między poszczególnymi krajami oraz promocja wolnego handlu międzynarodowego.

Największym państwem pozostającym poza Światową Organizacją Handlu jest Rosja. Wśród przyczyn tego stanu rzeczy ważną rolę odgrywa sprzeciw Gruzji – państwa pozostającego w ostrym konflikcie z Federacją Rosyjską.

Pomyśl!
Z jakimi zjawiskami na świecie z końca XX wieku związane było powstanie Światowej Organizacji Handlu?

Z kolei Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD, ang. Organization for Economic Co-operation and Development) działa od 1948 roku i stanowiła początkowo platformę integracji gospodarczej krajów Europy Zachodniej. Dziś jest organizacją globalną, w skład której wchodzą wysoko rozwinięte kraje o gospodarce rynkowej. Zajmuje się tworzeniem warunków do współpracy finansowej między państwami, a także podejmuje działania na rzecz wzrostu gospodarczego. OECD publikuje artykuły naukowe, książki, jak również wartościowe dane statystyczne dotyczące światowej gospodarki.

Nieco inny charakter ma OPEC - Organizacja Krajów Eksportujących Ropę Naftową (ang. Organization of the Petroleum Exporting Countries). Powstała w 1960 roku w celu wspólnej obrony interesów krajów wydobywających ten surowiec. Główną rolę w OPEC odgrywają państwa Bliskiego Wschodu (Iran, Arabia Saudyjska, Irak, Kuwejt)

Na uwagę zasługuje również Wspólnota Narodów (Commonwealth of Nations) - organizacja, w skład której wchodzi Wielka Brytania oraz państwa, których terytoria były w przeszłości jej koloniami. Commonwealth skupia się na promowaniu demokracji i praw człowieka, stanowiąc forum współpracy między dawnymi częściami dawnego brytyjskiego imperium. Wspólnota Narodów liczy aktualnie 54 kraje. Warto dodać, że część z nich (np. Australia czy Kanada) do dziś uznaje brytyjskiego monarchę za głowę własnego państwa.

Organizacje regionalne

Ważną rolę polityczną odgrywają organizacje działające lokalnie. Znacząco ułatwiają one współpracę państwom danego obszaru geograficznego i rozwiązywanie problemów regionu. Współpraca ta bywa mniej lub bardziej ścisła. Najbardziej zaawansowaną organizacją regionalną w Europie jest Unia Europejska. Jednak państwa Starego Kontynentu zaangażowane są w wiele innych inicjatyw. Należy tu wymienić przede wszystkim: OBWE, NATO oraz Radę Europy.

Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE) jest największą regionalną organizacją międzynarodową na świecie. Skupia wszystkie państwa europejskie (włączając Rosję i Turcję), kraje kaukaskie (Armenię, Azerbejdżan i Gruzję), środkowoazjatyckie (Kazachstan, Uzbekistan, Kirgistan, Tadżykistan i Turkmenistan), a także Stany Zjednoczone i Kanadę. W 56 państwach członkowskich OBWE żyje ponad miliard mieszkańców. Podstawowym zadaniem tej organizacji jest zapobieganie konfliktom i rozwiązywanie sytuacji kryzysowych (np. sporów między krajami). Organizacja zajmuje się ponadto taki kwestiami jak: wolność prasy, równouprawnienie płci, przeciwdziałanie terroryzmowi czy kontrola zbrojeń.

Pomyśl!
Co łączy kraje, które należą do Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie?

OBWE istnieje od 1995 roku. Zastąpiła istniejącą wcześniej Konferencję Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, której początek dał Akt Końcowy KBWE (zwany również Aktem Helsińskim), podpisany w 1975 roku. Było to pierwsze tej rangi porozumienie zawarte przez kraje znajdujące się po obu stronach "żelaznej kurtyny". Akt Helsiński, którego sygnatariusze uznali nienaruszalność powojennych granic w Europie, podpisały USA, Kanada, Związek Radziecki oraz prawie wszystkie kraje europejskie. Siedzibą Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie jest Wiedeń, ale niektóre jej organy zlokalizowane są w innych miastach europejskich, m. in. w Warszawie i Pradze. Przewodnictwo OBWE sprawują rotacyjnie kraje członkowskie przez okres roku kalendarzowego. W 2011 roku funkcję tę pełni Litwa.

Organizacja Paktu Północnoatlantyckiego (NATO, ang. North Atlantic Treaty Organization) jest istniejącym od 1949 roku sojuszem wojskowym. Warto odnotować, że w czasie zimnej wojny była to najważniejsza organizacja zachodnich państw demokratycznych. Celem NATO miało być zagwarantowanie bezpieczeństwa Europy Zachodniej i USA. Chociaż Traktat Północnoatlantycki (zwany również Traktatem Waszyngtońskim), który powoływał do życia sojusz, nie wskazywał konkretnego źródła zagrożenia, faktycznie NATO miało bronić swoich członków przed Związkiem Radzieckim i jego sojusznikami.

Istota sojuszu polega na solidarności krajów członkowskich. W przypadku agresji militarnej na państwo należące do NATO, pozostali członkowie organizacji uznają ją za atak na siebie oraz zobowiązują się do udzielenia państwu napadniętemu niezbędnej pomocy. Przez cały okres zimnej wojny nigdy jednak nie skorzystano z tej klauzuli. Organizacja Paktu Północnoatlantyckiego skutecznie pełniła natomiast funkcję odstraszającą. Zważywszy na wielki potencjał militarny Stanów Zjednoczonych, niekiedy nazywana jest "amerykańskim parasolem ochronnym nad Europą Zachodnią".

Fragment art. 5 Traktatu Północnoatlantyckiego:

"Strony zgadzają się, że zbrojna napaść na jedną lub więcej z nich w Europie lub Ameryce Północnej będzie uznana za napaść przeciwko nim wszystkim i dlatego zgadzają się, że jeżeli taka zbrojna napaść nastąpi, to każda z nich, w ramach wykonywania prawa do indywidualnej lub zbiorowej samoobrony, uznanego na mocy artykułu 51 Karty Narodów Zjednoczonych, udzieli pomocy Stronie lub Stronom napadniętym, podejmując niezwłocznie, samodzielnie jak i w porozumieniu z innymi Stronami, działania, jakie uzna za konieczne, łącznie z użyciem siły zbrojnej, w celu przywrócenia i utrzymania bezpieczeństwa obszaru północnoatlantyckiego".

Jedynym przypadkiem, w którym NATO powołało się na art. 5 Traktatu Waszyngtońskiego, była reakcja na ataki terrorystyczne z 11 września 2001 roku. W odpowiedzi na zamachy Al Kaidy przeciwko USA Organizacja Paktu Północnoatlantyckiego rozpoczęła operację wojskową w Afganistanie, w którym znajdowały się obozy terrorystów.

Pod koniec XX wieku, 10 lat po zakończeniu zimnej wojny, rozpoczął się proces rozszerzania Paktu na Europę Wschodnią. Nowymi państwami NATO zostały m. in. Polska i Litwa. W 1999 roku do Paktu wstąpiły Czechy, Polska i Węgry, w 2004 roku – Litwa, Łotwa, Estonia, Bułgaria, Słowacja, Słowenia i Rumunia, a w 2009 roku – Albania i Chorwacja

Pomyśl!
Czy istnienie sojuszów wojskowych jest zjawiskiem korzystnym dla pokoju na świecie?

Państwa członkowskie NATO

NATO i Litwa

NATO i Litwa współpracują już od 1991 roku. 4 stycznia 1994 r. ówczesny Prezydent Algirdas Brazauskas zwrócił się do Manfreda Wornera, Sekretarza Generalnego NATO, z prośbą o przyjęcie Litwy do NATO. Negocjacje w sprawie członkostwa rozpoczęły się dopiero w 2002 r. Ostatecznie Litwa została członkiem NATO 29 marca 2004 r. (20 stycznia 2005 r. odnowiono "Strategię bezpieczeństwa narodowego") i włączyła się w międzynarodowe akcje Sojuszu (np. w Afganistanie i Iraku). Obecnie w działaniach NATO uczestniczy ponad 200 litewskich wojskowych i cywilów.

Rada Europy powstała w 1949 roku i była to jedna z powojennych inicjatyw na rzecz integracji Europy Zachodniej w warunkach zimnej wojny. Organizacja skupia przede wszystkim europejskie państwa demokratyczne. Na przełomie lat 80. i 90. - już po upadku „żelaznej kurtyny” - Rada Europy została poszerzona o kraje ze wschodniej części Starego Kontynentu. Organizacja koncentruje się na promowaniu praw człowieka, praworządności oraz demokracji. Warunkiem członkostwa w niej jest demokratyczny charakter rządów (poza strukturami RE znajduje się autorytarna Białoruś i teokratyczny Watykan).

Pomyśl!
Dlaczego organizacja międzynarodowa promująca prawa człowieka i demokrację powstała właśnie w Europie?

Choć Rada Europy nie dysponuje nominalnie istotnymi uprawnieniami w stosunku do swoich członków, jej znaczenie jest istotne. Z jej inicjatywy powstało wiele konwencji, które - po ratyfikacji przez państwa członkowskie - stały się obowiązującym prawem. Najbardziej znaną z nich jest Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (zwana najczęściej Europejską Konwencją Praw Człowieka). Dokument ten podpisano w 1950 roku i do dzisiaj pozostaje on najważniejszym europejskim traktatem regulującym te kwestie. W konwencji znajduje się katalog gwarantowanych praw, a także – co bardzo istotne – podstawa prawna funkcjonowania Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Mający swoją siedzibę w Strasburgu Trybunał orzeka, czy państwa europejskie przestrzegają zapisów konwencji. Ze stosownym wnioskiem do tego organu może zwrócić się każdy obywatel, jeśli uzna, że organy państwa naruszyły jego prawa.

Wśród gwarantowanych praw Europejska Konwencja praw Człowieka wymienia m.in.: prawo do życia, zakaz tortur, wolność słowa oraz zrzeszania się.

Transparency International (TILS)

Korupcja staje się "nieuleczalną chorobą" współczesnego społeczeństwa. Jedną z organizacji, które walczą z nią jest Transparency International; jej oddział na Litwie działa od 6 czerwca 2000 roku. Jest to globalna, pozarządowa instytucja wykrywająca niepokojące działania korupcyjne oraz sporządzająca porównawcze raporty dotyczące korupcji w różnych krajach. Transparency International przygotowała także Ankietę Dawców Łapówek (ang. Bribe Payers Survey) pozwalającą analizować chęć i nastawienie poszczególnych firm do dawania i otrzymywania łapówek.

Pomyśl!
Z czego wynika stosunkowo wysoki stopień korupcji na Litwie?

W różnych częściach świata działa dużo innych organizacji regionalnych oprócz już wymienionych. Są wśród nich:

Rada Państw Morza Bałtyckiego – tworzona przez państwa nadbałtyckie, m. in. Litwę, Polskę, Danię i Szwecję;
Wspólnota Niepodległych Państw (WNP) – skupiająca większość byłych republik Związku Radzieckiego (m.in. Rosję, Białoruś, Ukrainę i Kazachstan);
Organizacja na rzecz Demokracji i Rozwoju Ekonomicznego (GUAM) – utworzona przez Gruzję, Ukrainę, Azerbejdżan i Mołdawię (stąd skrót GUAM);
Stowarzyszenie Narodów Azji Południowo-Wschodniej (ASEAN) – organizacja będąca forum współpracy takich państw jak: Indonezja, Filipiny, Tajlandia i Wietnam;
Unia Afrykańska – skupiająca kraje afrykańskie;
Organizacja Państw Amerykańskich – wchodzą w jej skład Stany Zjednoczone, Kanada oraz państwa Ameryki Łacińskiej.

Najważniejsze pojęcia

Europejska Konwencja Praw Człowieka to najważniejszy europejski dokument regulujący kwestię praw człowieka.
Europejski Trybunał Praw Człowieka to organ stojący na straży przestrzegania przez państwa Europejskiej Konwencji Praw Człowieka.
Międzynarodowy Trybunał Karny to organ ONZ sądzący osoby oskarżone o zbrodnie.
Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości to organ ONZ rozstrzygający spory między państwami.
Rada Bezpieczeństwa to najważniejszy organ decyzyjny ONZ odpowiedzialny za utrzymywanie pokoju na świecie.
Zgromadzenie Ogólne ONZ to organ ONZ, w którym reprezentowane są wszystkie państwa członkowskie.

Zadanie

Zaznacz, które z poniższych zdań są prawdziwe, a które fałszywe.

zdanie	p/f
Iran jest członkiem OPEC i Wspólnoty Narodów.
Łotwa nie należy do NATO, ale należy do OBWE.
Polska przystąpiła do OECD oraz Rady Europy.
Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości sądzi osoby oskarżone o zbrodnie.
Europejska Konwencja Praw Człowieka ma charakter prawnie wiążący państwa, które ją przyjęły.
W Zgromadzeniu Ogólnym USA dysponują prawem weta.
Niemcy są stałym członkiem Rady Bezpieczeństwa ONZ.