Wikipedysta:Szwedzki/Transformacja

W tym rozdziale dowiesz się, czym była i jak przebiegała transformacja ustrojowa w Europie Wschodniej.

Istota transformacji

Pojęcie transformacji ustrojowej odnosi się do zasadniczych zmian politycznych i gospodarczych, jakie dokonały się w Europie Wschodniej na przełomie lat 80. i 90. XX wieku. Są one określane niekiedy mianem "jesieni ludów", gdyż kluczowe wydarzenia nastąpiły jesienią 1989 roku, a ważną rolę odegrały w nich protesty społeczne.

Po drugiej wojnie światowej Europa podzieliła się na dwa zwalczające się bloki polityczne. W zachodniej jej części wprowadzono ustroje oparte na zasadach liberalnej demokracji, natomiast w krajach wschodnioeuropejskich władzę przejęły partie komunistyczne. Odwołując się do ideologii marksizmu-leninizmu, realizowały one politykę radykalnych zmian społecznych i ekonomicznych. Przeprowadziły nacjonalizację przemysłu i banków, zlikwidowały wolny rynek, nadały władzom państwowym ogromne uprawnienia (ustalanie cen, planów produkcyjnych, kontrolowanie handlu). W praktyce państwa rządzone przez partie komunistyczne odeszły od demokracji, ograniczały swobody obywatelskie i represjonowały opozycję. Wszystkie te kraje - poza Jugosławią - zostały ponadto podporządkowane Związkowi Radzieckiemu, który stał na straży funkcjonujących w nich reżimów autorytarnych.

Pomyśl! Dlaczego po drugiej wojnie światowej Związek Radziecki uzyskał kontrolę nad Europą Wschodnią?

Zimna wojna oznaczała podział Europy na dwa bloki państw. Kolorem czerwonym zaznaczone zostały kraje należące do Paktu Warszawskiego, a niebieskim należące do NATO.

Proces zmian w ZSRR rozpoczął się w 1985 roku, wraz z dojściem do władzy Michaiła Gorbaczowa. Nowy przywódca Związku Radzieckiego przedstawił program stopniowych reform liberalizujących system komunistyczny, zachęcając jednocześnie do podjęcia podobnej polityki przez inne kraje Europy Wschodniej.

Symbolami nowej polityki Michaiła Gorbaczowa były: pieriestrojka (przebudowa) - utożsamiana z liberalizacją gospodarki i poszerzaniem swobód obywatelskich oraz glasnost (jawność) - oznaczająca zerwanie z polityką cenzurowania informacji i tłumienia wolnej dyskusji. Choć demokratyczni politycy zarzucali nieraz Gorbaczowowi brak konsekwencji w przeprowadzaniu reform, jego polityka radykalnie zmieniła sytuację polityczną Europy Wschodniej.

Pierwszymi państwami, które weszły na tę ścieżkę zmian, były Polska i Węgry. W warunkach pogarszającej się sytuacji gospodarczej, rządzący tam przywódcy komunistyczni podjęli negocjacje z opozycją. Zarówno w Polsce, jak i na Węgrzech zawarto polityczny kompromis, pozwalający represjonowanym dotąd działaczom politycznym na udział w wyborach parlamentarnych. W wyniku negocjacji przy "okrągłym stole" 4 czerwca 1989 roku odbyły się w Polsce pierwsze w Europie Środkowo-Wschodniej po wojnie częściowo wolne i demokratyczne wybory po II wojnie światowej.

Negocjacje między władzami komunistycznej Polski a przedstawicielami opozycyjnej "Solidarności" prowadzone były wiosną 1989 roku. Zostały nazwane "obradami przy okrągłym stole".

W krajach, w których sprawujący władzę komuniści nie podjęli rozmów, wybuchły masowe demonstracje, prowadzące ostatecznie do analogicznych zmian. Jesienią i zimą 1989 roku do takich zajść doszło przede wszystkim w Niemieckiej Republice Demokratycznej, Czechosłowacji i Rumunii.

Pomyśl! Dlaczego w niektórych krajach przywódcy partii komunistycznych podjęli dialog z opozycją, podczas gdy w innych odmówili takich rozmów?

Mur berliński dzielił miasto od 1961 roku. Masowe demonstracje w Berlinie doprowadziły do jego upadku w nocy z 9 na 10 listopada 1989 roku. Wydarzenie to stało się symbolem "jesieni ludów".

W krótkim czasie proces przeobrażeń ogarnął całą Europę Wschodnią. Demokratyczne zmiany doprowadziły jednocześnie do dezintegracji (rozpadu) niektórych państw. Na początku 1990 roku niepodległość ogłosiły Litwa, Łotwa i Estonia, będące wówczas częścią ZSRR. Kilkanaście miesięcy później Związek Radziecki przestał istnieć, a każda republika wchodząca w jego skład stała się niepodległym państwem. Podobny proces nastąpił w wieloetnicznej Jugosławii. Tam jednak rozpadowi państwa towarzyszyła kilkuletnia brutalna wojna oraz czystki etniczne na dużą skalę. Z końcem 1992 roku zakończyła także swój żywot federacja czechosłowacka, rozpadając się na Republikę Czeską i Słowację.

Pomyśl! Z jakich powodów demokratyzacja doprowadziła do rozpadu niektórych państw?

Poza Jugosławią "jesień ludów" miała zasadniczo pokojowy przebieg (z tego powodu wydarzenia w Czechosłowacji, które doprowadziły do obalenia reżimu komunistycznego, nazwane zostały "aksamitną rewolucją"). Wyjątkiem była Rumunia: w trakcie trwających kilkanaście dni wielkich protestów zginęło kilkaset osób, zaś komunistyczny przywódca tego państwa, Nicolae Ceauşescu, został ostatecznie aresztowany i rozstrzelany po krótkim procesie przed doraźnym sądem. Dramatyczne wydarzenia miały również miejsce na Litwie. W styczniu 1991 roku w trakcie obrony wieży telewizyjnej w Wilnie poniosło śmierć czternastu zwolenników niepodległości.

Transformacja polityczna

Nowe władze we wszystkich państwach Europy Wschodniej przeprowadziły istotne reformy polityczne. Zniesiono cenzurę, wprowadzono wolność słowa, uchwalono wreszcie prawo pozwalające na swobodne zrzeszanie się i zakładanie partii politycznych. W rezultacie na krajowych scenach politycznych pojawiły się dość szybko nowe ugrupowania, zrzeszające polityków dotąd opozycyjnych. Były to partie o charakterze konserwatywnym, chadeckim, liberalnym, socjaldemokratycznym, a także nacjonalistycznym. Część z nich odwoływała się pośrednio lub bezpośrednio do tradycji stronnictw, które działały przed drugą wojną światową. Zmieniły się ponadto partie tworzone przez rządzących dotychczas komunistów - najczęściej przekształciły się w ugrupowania o profilu socjaldemokratycznym, akceptując tym samym nowy porządek polityczny. Konsekwencją tych zmian był zatem pluralizm polityczny.

Pomyśl! Czy państwo demokratyczne może funkcjonować w warunkach braku pluralizmu politycznego?

W 1990 roku w większości państw Europy Wschodniej odbyły się po raz pierwszy od kilkudziesięciu lat wielopartyjne wybory parlamentarne. Choć uczestniczyło w nich wielu polityków związanych z komunistycznymi ośrodkami władzy, musieli oni konkurować z kandydatami nowych partii. W niektórych krajach (Bułgaria, Rumunia, Serbia) partie postkomunistyczne odniosły zwycięstwo i przez pewien czas utrzymały władzę. W innych (Polska, Litwa, Czechosłowacja, Węgry) - przegrały wybory i zostały zmuszone przejść do opozycji.

Główną siłą opozycyjną w Polsce była "Solidarność". W pierwszych częściowo wolnych wyborach, które odbyły się 4 czerwca 1989 roku, jej kandydaci odnieśli zdecydowane zwycięstwo. Skutkiem tego było powstanie 3 miesiące później pierwszego niekomunistycznego rządu w Europie Wschodniej. Na jego czele stanął jeden z liderów "Solidarności", Tadeusz Mazowiecki. Na zdjęciu: reprodukcja plakatu wyborczego z 1989 roku.

Przywódcą opozycji demokratycznej w Polsce był przewodniczący NSZZ "Solidarność" Lech Wałęsa. W 1983 roku otrzymał Pokojową Nagrodę Nobla. W 1990 został pierwszym niekomunistycznym prezydentem Polski

Wybrane w ten sposób parlamenty uchwalały nowe konstytucje lub wprowadzały zasadnicze zmiany do funkcjonujących wcześniej ustaw zasadniczych. Choć poszczególne kraje zdecydowały się na różne warianty systemu politycznego, to wszędzie nowe regulacje wprowadziły zasadę demokratycznych rządów i trójpodziału władz, a także obowiązek przestrzegania przez państwo praw człowieka.

Transformacji ustrojowej towarzyszyły często zmiany symboliczne. Wszystkie państwa postkomunistyczne zmieniły swoje oficjalne nazwy, usuwając z nich przymiotnik "ludowa" lub "socjalistyczna". Zmieniano także nazwy ulic, które kojarzyły się z epoką komunistyczną.

Nie we wszystkich krajach demokratyzacja przebiegała sprawnie. W różnym czasie międzynarodowi obserwatorzy zarzucali rządom niektórych państw rozmaite uchybienia w tym procesie. Jednak ogólny bilans przeobrażeń politycznych był korzystny. Demokratyczne swobody, dostępne dotąd jedynie dla mieszkańców zachodniej części kontynentu, stały się standardem niemal w całej Europie.

Spośród europejskich krajów postkomunistycznych demokratyczne standardy nie są przestrzegane na Białorusi, gdzie od 1994 roku rządzi Aleksandr Łukaszenka. Wiele zastrzeżeń zgłaszanych jest również w stosunku do Rosji oraz Albanii. Niektóre państwa weszły na drogę demokracji z kilkuletnim opóźnieniem: Chorwacja, gdzie demokratyzacja nastąpiła po śmierci jej pierwszego prezydenta, Franjo Tudźmana w 1999 roku, oraz Serbia, której autorytarny przywódca, Slobodan Miloszević został obalony niecały rok później.

Demokratyzacji towarzyszył proces odzyskiwania suwerenności przez państwa regionu. Kraje, które przez ponad 40 lat były podporządkowane Związkowi Radzieckiemu, zaczęły odtąd realizować niezależną politykę zagraniczną. W większości przypadków oznaczało to istotną zmianę priorytetów. Nowi przywódcy polityczni opowiedzieli się w większości za integracją ich krajów ze strukturami państw zachodnich. Strategicznym celem ich polityki stało się członkostwo w Organizacji Paktu Północnoatlantyckiego (NATO) oraz Unii Europejskiej. Obie te organizacje stopniowo otwierały się na Europę Wschodnią, przyjmując w latach 1999-2009 większość z nich do swojego grona.

Pomyśl! Dlaczego krajom postkomunistycznym zależało na integracji ze strukturami państw zachodnich?

Transformacja gospodarcza

Poza zmianami politycznymi transformacja objęła również system gospodarczy. W krajach komunistycznych ustrój ekonomiczny opierał się na centralnym planowaniu - większość przedsiębiorstw należała do państwa, które w wieloletnich planach określało zakres ich działalności, a także ustalało wysokość cen. Niewydolność tego modelu stała się jedną z ważnych przyczyn przeobrażeń ustrojowych.

Zmiany, jakie podjęto w tej dziedzinie, polegały na stopniowym odchodzeniu od gospodarki planowej i zastępowaniu jej systemem opartym na wolnym rynku. Podstawowym elementem takiej polityki było wprowadzenie swobody działalności gospodarczej. Każda osoba mogła zostać właścicielem sklepu, fabryki czy firmy usługowej, bez konieczności uzyskania zezwolenia od władz. Oznaczało to także rezygnację przez państwa z ustalania cen produktów. Miały się one odtąd kształtować się na wolnym rynku i być przedmiotem konkurencji między przedsiębiorstwami. Towarzyszyła temu polityka prywatyzacji, czyli przekazywania państwowych przedsiębiorstw w ręce osób prywatnych.

Transformację utrudniał kryzys gospodarczy, w jaki niektóre państwa Europy Wschodniej popadły pod koniec lat 80. Przykładowo w Polsce w 1989 roku wybuchła sięgająca kilkuset procent hiperinflacja. Walka z nią i stabilizacja gospodarki stały się priorytetem pierwszego niekomunistycznego rządu.

Wolny rynek wymaga jednak szeregu regulacji, bez których nie jest w stanie poprawnie funkcjonować. Niezbędne było zatem uchwalenie nowego prawa bankowego, kodeksu handlowego czy stworzenie podstaw funkcjonowania rynku papierów wartościowych. Aby państwo mogło sprawnie działać w nowych warunkach, konieczne było także ukształtowanie całkowicie nowego systemu podatkowego. Wprowadzanie tych wszystkich zmian - był to warunek członkostwa w Unii Europejskiej - zajęło poszczególnym państwom postkomunistycznych kilka, a nawet kilkanaście lat.

Pomyśl! Dlaczego w krajach komunistycznych nie działał rynek papierów wartościowych?

Społeczne skutki transformacji gospodarczej we wszystkich krajach Europy Wschodniej były przedmiotem wielu kontrowersji. Wolny rynek niewątpliwie zwiększył możliwości działania osób aktywnych i przedsiębiorczych, doprowadził do znacznego wzrostu dobrobytu wielu mieszkańców, a także uzdrowił gospodarki krajów, które w latach 80. XX wieku pogrążone były w kryzysie. Z drugiej strony wśród konsekwencji transformacji znalazły się również niekorzystne zjawiska, takie jak bezrobocie, ubóstwo części społeczeństw, a także drastyczne nierówności, które - w warunkach demokracji - prowadziły niekiedy do sukcesów wyborczych partie populistyczne i nacjonalistyczne.

Pomyśl! Jaki jest związek między transformacją gospodarczą a dobrymi wynikami w wyborach partii populistycznych?

Należy wreszcie zauważyć, że proces opisanych przeobrażeń nie powiódł się w równym stopniu we wszystkich krajach. Likwidacja systemu komunistycznego w Polsce, Czechach czy na Litwie doprowadziła do powstania względnie sprawnie funkcjonującego wolnego rynku. Przypadek Rosji czy Ukrainy pokazał jednak inną możliwość: w krajach tych zamiast systemu opartego na wolnej konkurencji wyłoniła się gospodarka, w której główną rolę odgrywać zaczęli uprzywilejowani oligarchowie - bogaci przedsiębiorcy powiązani z politykami i nieformalnie wpływający na decyzje parlamentu i rządu.

Droga Litwy do niepodległości

Przełomowym momentem procesu odzyskiwania niepodległości przez Litwę była pokojowa akcja protestu „Droga Bałtycka”, podczas której 2 miliony (w tym około 1 miliona z Litwy) obywateli Litwy, Łotwy i Estonii o 19 godz. 23 sierpnia 1989 roku chwyciło się za ręce, tworząc w ten sposób żywy łańcuch o długości 600 km (trafił do Księgi Rekordów Guinnessa jako najdłuższy żywy łańcuch). Droga Bałtycka była protestem przeciwko ówczesnej sytuacji republik nadbałtyckich wchodzących w skład Związku Radzieckiego.

Inne pamiętne wydarzenie towarzyszące transformacji Litwy miało miejsce w nocy 13 stycznia 1991 r., gdy ludzie wyszli na ulice bronić wieży telewizyjnej oraz budynku radia i telewizji przed wojskiem radzieckim. Przy wieży zginęło 14 osób.

"Sąjūdis" i Vytautas Lansbergis

Litewski Ruch na rzecz Przebudowy, założony w czerwcu 1988 roku, był nieformalnym stowarzyszeniem społecznym, którego celem było poparcie przebudowy systemu radzieckiego.

Wkrótce stowarzyszenie zaczęło opowiadać się za niepodległością Litwy. Do Ruchu należało także wielu wpływowych komunistów. Jednym z nich był Algirdas Brazauskas, który wystąpił z propozycją ustanowienia autonomii gospodarczej dla Litwy. Odniósł on spektakularne zwycięstwo w wyborach do Rady Najwyższej Litewskiej SRR 24 lutego 1990 r. Z kolei przywódca ruchu Vytautas Landsbergis 11 marca został przewodniczącym Rady Narodowej i tym samym głową państwa. Dążenia Litwy do niepodległości poparł Związek Polaków na Litwie.

Vytautas Landsbergis

Tego samego dnia, podczas uroczystej sesji parlamentu, Rada Najwyższa Republiki Litewskiej podpisała Akt o Odbudowie Niepodległości. Zaraz po odzyskaniu niepodległości i jej międzynarodowym uznaniu Litwa dostrzegła wagę wznowienia, zacieśnienia i rozwijania przyjacielskich stosunków z sąsiadami. Odpowiednie przygotowania zaowocowały już 14 maja 1992 r., gdy między Republiką Litewską a Republiką Francuską podpisano umowę bilateralną o przyjaźni i współpracy. 8 sierpnia tegoż roku Republika Litewska i Republika Węgierska podpisały umowę o przyjaznych stosunkach i współpracy. W 1994 r. podpisano kolejne dwustronne umowy o przyjaźni i współpracy: 8 lutego z Ukrainą, 8 marca z Rumunią, 11 lipca z Turcją, 26 kwietnia 1994 r. prezydenci Polski i Litwy podpisali Traktat o przyjaznych stosunkach i dobrosąsiedzkiej współpracy.

Najważniejsze pojęcia

• Czystka etniczna to wykorzystująca metodę terroru praktyka usuwania z określonego obszaru całej grupy etnicznej.
• Dezintegracja państwa to rozpad państwa na dwie lub więcej części.
• Jesień ludów to wydarzenia z 1989 roku, które doprowadziły do demokratyzacji Europy Wschodniej.
• Mur berliński to wzniesiona w 1961 roku na żądanie wschodnioniemieckich przywódców bariera oddzielająca Berlin Zachodni od Niemieckiej Republiki Demokratycznej.
• Partia komunistyczna tu: rządząca w warunkach monopolu politycznego partia odwołująca się do ideologii marksizmu-leninizmu.
• Pluralizm polityczny to różnorodność podmiotów politycznych (gł. partii), rywalizujących ze sobą o poparcie wyborców.
• Prywatyzacja to przekształcenie własnościowe przedsiębiorstw państwowych, polegające na przekazaniu ich właścicielom prywatnym.
• Wolne wybory to wybory, w których mogą uczestniczyć na równych prawach różne partie polityczne, zarówno rządzące, jak i opozycyjne.

Zadanie

Korzystając z różnych źródeł uzupełnij tabelę.

nazwa państwa	rok pierwszych wyborów z udziałem opozycji	zwycięzca wyborów	imię i nazwisko szefa pierwszego niekomunistycznego rządu
			József Antall
Polska
			Kazimira Prunskiene
		Forum Obywatelskie

Zobacz więcej

• Strona poświęcona murowi berlińskiemu