Wikizeszyt historyczny/Początki RON

Wikizeszyt historyczny. VI klasa. Historia. Temat: Początki Rzeczypospolitej Obojga Narodów.

Wolna elekcja 1697, autorstwa Martino Altomonte

Odniesienie do podstawy programowej (fragment): Uczeń: charakteryzuje stosunki wyznaniowe i narodowościowe w Rzeczypospolitej; wyjaśnia główne założenia konfederacji warszawskiej; wyjaśnia okoliczności uchwalenia artykułów henrykowskich i przedstawia zasady wolnej elekcji; omawia przebieg i rezultaty pierwszych wolnych elekcji; opisuje panowanie Stefana Batorego, ze szczególnym uwzględnieniem jego polityki zewnętrznej.

Wybór materiałów do zestawu i opracowanie: wikipedysta Marcelus (Grzegorz Dumała), wikipedystka Klarqa (Klara Sielicka-Baryłka (WMPL) (dyskusja) 10:16, 12 maj 2020 (CEST))

Wikizeszyty to projekt realizowany od kwietnia 2020 r. przez Wikimedia Polska i wikipedystów – wolontariuszy. Utwórz książkę na Wikibooks z naszych materiałów i używaj jej jako materiałów pomocniczych podczas nauki lub nauczania innych!

Zobacz także wikizeszyt geograficzny.

Konfederacja warszawska 1573 roku

Dokument konfederacji warszawskiej z 28 stycznia 1573. Ten historyczny dokument z wieloma pieczęciami przechowywany jest w Zbiorze Dokumentów Pergaminowych Archiwum Głównego Akt Dawnych.

W lipcu 1572 zmarł król Zygmunt II August. Nastało bezkrólewie. 28 stycznia 1573 roku na pierwszym sejmie konwokacyjnym (to sejm zwołany w sytuacji funkcjonowania państwa bez władcy) w Warszawie podpisano akt konfederacji warszawskiej, określający zasady funkcjonowania kraju oraz zachowania pokoju i bezpieczeństwa w okresie bezkrólewia. Jednym z zapisanych w dokumencie postanowień dotyczyło zachowania pokoju między osobami różnej wiary. Mimo tego, że część szlachty, a także większość biskupów katolickich odrzuciła akt konfederacji, ze względu na zapis o pokoju religijnym, został on włączony do „artykułów henrykowskich”, których każdy nowo wybrany król musiał przysiąść przestrzegać. Tym samym władca zobowiązywał się do niewykorzystywania różnic religijnych w walce politycznej, a także do nieprześladowania ludzi ze względu na wyznanie. W rezultacie tolerancja religijna stała się ważną częścią ustroju państwa polsko-litewskiego.

Chociaż dokument dotyczył jedynie wyznań chrześcijańskich i odnosił się bezpośrednio jedynie do szlachty, dając jej prawo do narzucania religii swoim poddanym, w praktyce stworzył w Rzeczypospolitej warunki przyjazne dla ludzi różnej wiary, bez względu na stan. Konfederacja warszawska to ważny dokument dla wspartej prawem tolerancji religijnej. Dzięki konfederacji Rzeczpospolita stała się „azylem heretyków”, „państwem bez stosów”. Osoby, które chciały schronić się gdzieś przed wyrokami z powodów religijnych, a także osoby nie związane z żadną religią, mogły – powołując się na postanowienia dokumentu – bezpiecznie przebywać na terenie Rzeczypospolitej.

Rozwój kontrreformacji, wzmocnienie katolicyzmu, a także wojny z państwami innej wiary, doprowadziły do faworyzowania katolików oraz ograniczania praw innowierców, mimo tego Rzeczpospolita do końca swoich dni pozostała jednym z najbardziej tolerancyjnych krajów Europy. Do dziś bez trudu odnajdujemy np. świadczące o tym zabytki związane z różnymi społecznościami, m.in. żydowską, karaimską, ariańską czy muzułmańską.

Czy wiesz, że... w 2003 tekst konfederacji warszawskiej został wpisany na listę UNESCO Pamięć Świata?

Więcej informacji i obszerną sekcję źródeł znajdziesz w Wikipedii w artykule na temat Konfederacji Warszawskiej z 1573 r.

Tapiseria przedstawiająca bal wydany przez Katarzynę Medycejską w pałacu Tuileries na rzecz polskiej delegacji przybyłej prosić o objęcie tronu polskiego przez królewicza Henryka, późniejszego króla Polski, a potem króla Francji, Henryka III. Fragment jednego z ośmiu gobelinów, znanych jako Tapisseries des Valois wykonanych w II poł. XVI w.

Materiały uzupełniające

Akt konfederacji warszawskiej, fragment dotyczący pokoju religijnego:

A iż w Rzeczypospolitej naszej jest różnorodność niemała ze strony wiary krześcijańskiej, zabiegając temu, aby się z tej przyczyny miedzy ludźmi rozruchy jakie szkodliwe nie wszczęły, które po inszych królestwach jaśnie widziemy, obiecujemy to sobie spólnie za nas i za potomki nasze na wieczne czasy pod obowiązkiem przysięgi, pod wiarą, czcią i sumnieniem naszym, iż którzy jestechmy różni w wierze, pokój miedzy sobą zachować, a dla różnej wiary i odmiany w Kościelech krwie nie przelewać ani się penować odsądzeniem majętności, poczciwością, więzieniem i wywołaniem i zwierzchności żadnej ani urzędowi do takowego progressu żadnym sposobem nie pomagać. I owszem, gdzie by ją kto przelewać chciał, z tej przyczyny zastawiać się o to wszyscy będziem powinni, choćby też za pretekstem dekretu albo za postępkiem jakim sądowym kto to czynić chciał.

Z pełną treścią tego ważnego dokumentu możesz zapoznać się w siostrzanym projekcie Wikipedii, Wikiźródłach.

Wolna elekcja

Plan pola elekcyjnego we wsi Wola pod Warszawą, autorstwa Joachima Lelewela

Electio to po łacinie ‘wybór’. Możliwość swobodnej elekcji władcy była od dawna celem politycznym polskiej szlachty. W Polsce królów wybierano od dawna, wszyscy władcy z dynastii Jagiellonów zostali wybrani na to stanowisku. Wybór ten jednak ograniczał się do przedstawicieli tej rodziny, dokonywany był też w rzeczywistości przez senatorów, najpotężniejszych magnatów, a posłowie szlacheccy po prostu zatwierdzali ten wybór. Co więcej tron na Litwie był dziedziczny, co ograniczało możliwości wyboru w Polsce, jeśli chciano podtrzymać związek obu państw.

Jednak w czasie panowania Zygmunta Augusta szlachcie udało się wywalczyć elekcję viritim, to znaczy prawo do oddawaniu głosu przez każdego szlachcica, co w okresie bezkrólewia zostało potwierdzone. Kandydatem mógł być każdy szlachetnie urodzony, także obcokrajowiec. Tę regułę ustrojową nazywamy wolną elekcją.

Pierwsza wolna elekcja odbyła się w 1573 roku we wsi Kamion pod Warszawą (pamiątką są istniejące do dziś "Kamionkowskie Błonia Elekcyjne"). 11 maja wybrano Henryka Walezego, młodszego brata króla Francji. Jego najpoważniejszym konkurentem był Ernest, arcyksiążę austriacki i syn cesarza niemieckiego Maksymiliana II. Rozważana była też kandydatura cara Rosji Iwana IV Groźnego.

Kolejne wolne elekcje odbywały się we wsi Wola również pod Warszawą. Dziś jest tam Plac Pole Elekcyjne i pomnik Electio Viritim. Zwróć uwagę, że Warszawa była ważnym centrum politycznym zanim jeszcze król Zygmunt III Waza przeniósł tam swój dwór z Krakowa w 1596 roku!

Wyjątkowe wybory wydarzyły się podczas drugiej, podwójnej wolnej elekcji. W 1575 cześć szlachty z prymasem ogłosiła królem Polski cesarza Maksymiliana II, na co większość szlachecka odpowiedziała wyborem na króla Polski Anny Jagiellonki, siostry Zygmunta Augusta, a na jej męża, z pełnią praw królewskich, księcia Siedmiogrodu Stefana Batorego.

W czasie ostatniej, jedenastej, wolnej elekcji 12 września 1764 roku królem Polski obwołano Stanisława II Augusta Poniatowskiego. Ten wybór był w praktyce narzucony przez Cesarstwo Rosyjskie.

Czy wiesz, że... na pierwszą wolną elekcję przybyło prawie 50 tysięcy przedstawicieli szlachty?

Więcej informacji i obszerną sekcję źródeł znajdziesz w Wikipedii w artykule na temat Wolnej elekcji.

Posłuchaj specjalnie przygotowanej wersji audio tego artykułu z Wikipedii!

Materiały uzupełniające

Artykuły henrykowskie, z 20 maja 1573 r., fragment dotyczący organizacji wyboru króla:

7. Seym Walny Koronny we dwie lecie nadaley ma bydź składan, a gdzieby tego była pilna a gwałtowna potrzeba Rzeczyposp: tedy za radą Panow Rad oboyga Państwa, iako czas y potrzeba Rzeczyposp: przynosić będzie, powinni go składać będziemy. A dłużey go dzierżeć nie mamy, nadaley do sześci niedziel: a przed takowemi Seymy w Polszcze wedle zwyczaiu, a w Litwie wedle Statutu Wielkiego Xięstwa Litewskiego, Seymiki Powiatowe bydź maią, iako w Kole, y w Korczynie, Seymik Głowny bywa, także w Litwie w Wołkowisku Głowny Seymik bydź ma. Na ktore Seymiki przez Posły swe, potrzeby przypadłe zwykłym obyczaiem oznaymiać mamy.

Z pełną treścią tego ważnego dokumentu możesz zapoznać się w siostrzanym projekcie Wikipedii, Wikiźródłach.

Polityka zewnętrzna Stefana Batorego

Panorama Gdańska ok. 1570 roku

Król Stefan Batory prowadził zdecydowaną politykę zagraniczną, dążył do wzmocnienia pozycji Rzeczypospolitej nad Bałtykiem. Pierwszym krokiem ku temu było podporządkowanie sobie Gdańska, a następnie wyparcie Moskwy z Inflant. Z obu tych konfliktów król wyszedł zwycięsko.

Gdańsk leżący przy ujściu Wisły był głównym polskim portem morskim, przede wszystkim z powodu znaczenia handlu zbożem dla całej ekonomii państwa. Miasto dążyło do niezależności, chciało uzyskać status wolnego miasta, podległego jedynie królowi, nie odpowiadającego przed sejmem. W tym celu Gdańszczanie odmówili uznania koronacji Batorego, dopóki nie spełni on ich żądań. Batory odmówił, postanowił zmusić krnąbrne miasto do podległości siłą i obległ je. Ostatecznie miasto uległo, zgodziło się uznać władzę króla bez dodatkowych warunków oraz zapłacić 200 tysięcy złotych kontrybucji. Król uzyskał swobodę działania i mógł skupić się na walce z Moskwą.

Za panowania poprzedniego króla, Zygmunta Augusta, Rzeczpospolita zaangażowała się w rywalizację w Inflantach (dziś to tereny Estonii, Łotwy), których poprzedni władcy – zakon Kawalerów Mieczowych – złożyli polskiemu królowi hołd. Po długiej wojnie, w której udziały brały, oprócz Polski i Litwy, Szwecja, Dania i Moskwa, Rzeczpospolita opanowała większość kraju, oprócz Estonii i wysp przybrzeżnych. Wykorzystując bezkrólewie w Rzeczypospolitej rosyjski car Iwan IV Groźny, wtargnął do Inflant w 1575 roku i zajął je aż po rzekę Dźwinę. Odbicie tych ziem było jednym z warunków wyboru Stefana Batorego na króla. Aby tego dokonać król rozpoczął szerokie reformy wojskowe, m.in. powołując piechotę wybraniecką, a sejm uchwalił nadzwyczajne podatki. Armia polsko-litewska, liczącą przeszło 50 tysięcy żołnierzy, przy wsparciu Tatarów krymskich, którzy najeżdżali ziemie rosyjskie od południa, w toku trzech wielkich wypraw na Połock, Wielkie Łuki i Psków, zdołała odciąć armie moskiewskie w Inflantach, czym przymusiła Iwana Groźnego do rozpoczęcia rozmów pokojowych. Rozejm podpisany w 1582 roku w Jamie Zapolskim nie tylko przywrócił polską władzę w Inflantach, ale także przyłączył do Rzeczypospolitej ziemie województwa połockiego i witebskiego, które Litwa utraciła w toku wcześniejszych wojen. Był to wielki sukces.

Piechota gdańska z końca XVI wieku, malowidło z Dworu Artusa

Czy wiesz, że...1400 km pokonane w czasie kampanii pskowskiej przez wojska hetmana polnego litewskiego Krzysztofa Radziwiłła Pioruna opisał Jan Kochanowski w swoim poemacie Jezda do Moskwy?

Więcej informacji i obszerną sekcję źródeł 1,2 znajdziesz w artykułach w Wikipedii na temat Wojny polsko-rosyjskiej i Wojny Rzeczypospolitej z Gdańskiem

Materiały uzupełniające

Jan Kochanowski, Jezda do Moskwy, opublikowany w 1583 roku; fragment:

Już się był Król ku Pskowu ruszył z ludźmi swemi,
A po nieprzyjacielskiej strach się szerzył ziemi.
Nie chciałeś i ty długo w Witebsku się bawić,
Aleś wolał coprędzej z wojskiem się wyprawić.
I szedłeś ku Wieliżu pewnemi noclegi,
A stamtądeś przeważne wyprawował szpiegi
W ziemię nieprzyjacielską; drudzy drogi słali,
A w miejscach nieprzebytych przeszcia gotowali.

Możesz przeczytać poemat Jana Kochanowskiego Jezda do Moskwy – zapraszamy do lektury całego tekstu w siostrzanym projekcie Wikipedii, Wikiźródłach.

Propozycja lekcji/działania na bazie tego wikizeszytu

W artykule o wolnej elekcji, który znajdziesz w Wikipedii, zauważysz portrety kolejno wybieranych w tym trybie władców Polski. Kliknij w każdy portret – pliki znajdują się w zbiorze Wikimedia Commons: możesz je ściągnąć na dysk, powiększać, drukować, użyć w prezentacji itp. Przyjrzyj się szczegółom na obrazach: w co ubrane są postaci, co trzymają w dłoniach, co je otacza, w jakim stylu są namalowane, co mówi ich postawa, mina uwieczniona na obrazie?