Wikizeszyt historyczny/RON i sąsiedzi

Wikizeszyt historyczny. VI klasa. Historia. Rzeczpospolita Obojga Narodów i jej sąsiedzi w XVII wiek

Odniesienie do podstawy programowej: (fragment) Uczeń: omawia przebieg i znaczenie potopu szwedzkiego; sytuuje w czasie, lokalizuje i omawia najważniejsze bitwy w XVII wieku; (...) rozpoznaje charakterystyczne cechy kultury baroku, odwołując się do przykładów architektury i sztuki we własnym regionie.

Wybór materiałów do zestawu i opracowanie: wikipedysta Marcelus (Grzegorz Dumała). Redakcja: wikipedystka Klarqa (Klara Sielicka-Baryłka (WMPL) i Tadeusz Rudzki (TR)

Wikizeszyty to projekt realizowany od kwietnia 2020 r. przez Wikimedia Polska i wikipedystów - wolontariuszy. Utwórz książkę na Wikibooks z naszych materiałów i używaj jej jako materiałów pomocniczych podczas nauki lub nauczania innych!

Oblężenie Smoleńska

Plan Moskwy stworzony przez Polaków okupujących miasto w 1610 roku. Widoczny jest w lewym górnym rogu herb Rzeczypospolitej, zawierający w sobie herb dynastii Wazów

Po śmierci cara Fiodora I w 1598 roku, syna Iwana Groźnego, Rosja popadła w kryzys, rządząca krajem od wieków dynastia Rurykowiczów wymarła. Rozpoczęła się rywalizacja różnych stronnictw o to kto ma zasiąść na tronie. W walki o koronę carską włączyli się polscy magnaci, którzy poparli człowieka podającego się za Dymitra, zmarłego drugiego syna cara Iwana Groźnego, i osadzili go na tronie rosyjskim. Po jego śmierci poparli kolejnego samozwańca, lecz ten również nie potrafił zdobyć władzy na dłużej. Wyprawy te nazywane Dymitriadami odbywały się w latach 1604-1610 i nie były oficjalnie popierane przez Rzeczpospolitą. Wojska polsko-litewskie zaatakowały Rosję dopiero w 1609 roku, kiedy ta podpisała sojusz ze Szwecją, z którą Polska była w stanie wojny. Wyprawa była wielkim sukcesem. Zaczęła się od zdobycia wielkiej fortecy w Smoleńsku pod dwuletnim oblężeniu, a następnie wielkim zwycięstwem w bitwie pod Kłuszynem, po tym sukcesie wojska polsko-litewskie wkroczyły do Moskwy. Rzeczpospolita kontrolowała sytuację, a król Zygmunt szykował się do objęcia tronu rosyjskiego przez siebie lub swojego syna Władysława. Ta sytuacja nie trwała długo, w Rosji wybuchło powstanie przeciw polskim wojskom, które musiały opuścić Moskwę. Jednak w wyniku pokoju podpisanego w 1618 roku Rzeczpospolita odzyskała ziemię smoleńską i czernichowską, które Litwa utraciła w poprzednim wieku.

Twierdza Smoleńska w 1610 r. (grafika ze zbiorów Biblioteki Narodowej)

Kapitulacja dowódcy wojsk rosyjskich przed królem Władysławem IV pod Smoleńskiem

Wojna została wznowiona w 1632 roku, tym razem Rosja wykorzystała zamęt i bezkrólewie w Rzeczpospolitej po śmierci Zygmunta III Wazy. Ogromna armia wkroczyła do Polski i obległa Smoleńsk. Tym razem polska załoga dzielnie broniła tej wielkiej twierdzy przez dwa lata. W tym czasie nowo wybrany król Władysław IV przygotowywał wielką armią żeby przybyć z odsieczą oblężonym. Bitwa zakończyła się polskim zwycięstwem, podobnie jak kilka lat wcześniej, droga na Moskwę stanęła otworem. Król jednak świadom zagrożenia ze strony Szwecji i Turcji zdecydował się na rozmowy pokojowe. Rosjanie byli zmuszeni zrezygnować ze wszelkich roszczeń. Rzeczpospolita potwierdziła wcześniejsze zdobycze pokojem wieczystym podpisanym w 1634 roku w Polanowie.

Czy wiesz, że... Polaków walczących w bitwie pod Kłuszynem upamiętnia napis na jednej z tablic na Grobie Nieznanego Żołnierza w Warszawie?

Więcej informacji i obszerną sekcję źródeł 1,2 znajdziesz w Wikipedii w artykułach na temat oblężenia Smoleńska w latach 1609-1611 i w latach 1632-1634.

Materiały uzupełniające

List hetmana polnego Stanisława Żółkiewskiego do króla Zygmunta III Wazy, opisujący zwycięstwo pod Kłuszynem:

   Na wielkiej nam było pomocy, że nieprzyjaciela wzięła trwoga z nastąpienia naszego im niespodziewanego, bo wszystkich nas przez małość naszą lekceważyli, a tym mniej tego się spodziewali, żebyśmy mieli i bródek tuteczny sufficienter osadzić, i żebyśmy mieli tyle serca mieć, na nich się rzucić. Stawili się nam zrazu, zwłaszcza cudzoziemcy Francuzowie zbrojni dosyć dobrze, jako się godzi ludziom rycerskim, trwała bitwa ancipite Marte najmniej trzy godziny, co dzisiejszego wieku dziw jest: bo się bitwy impetem tylko odprawują, że trudno było sądzić czyja wygrana. Zdarzył Pan Bóg z miłosierdzia swego, po tak wielu się obracaniach i ich i naszych, że dzielność i męstwo rycerstwa Waszej Królewskiej Mości przemogło nieprzyjaciela, najprzód Moskwa a potem i cudzoziemcy jęli uciekać. Na cudzoziemcach konnych wjechali żołnierze Waszej Królewskiej Mości w ich obóz bijąc, siekąc tak, iż ich i z obozu pędzili w las. Piechota jednak cudzoziemska stała w ordynku przy fortelu, przy lesie: trudno było na nią natrzeć konnym. Piechoty też niebyło ze sto mojej, i pana starosty chmielnickiego, bośmy drugich przy obozie musieli zostawić, i nie było sposobu tych ludzi zrazić. Było przy tym kilka kompanii francuskich konnych; zbrojnych, ale starsi ich Pontusson i Evert Horn w onym pierwszym zapędzie pouciekali. Monsieur de la Ville, chory został był w Pohoryłoj, tak iż żadnego starszego prawie nie było przy nich. Moskiewscy też wojewodowie Golicyn i insi pouciekali.

Z pełną treścią listu możesz zapoznać się w siostrzanym projekcie Wikipedii, Wikiźródłach.

Wojny ze Szwecją i inwazja z Rosji

Ziemie Rzeczpospolitej okupowane przez Szwecję i Rosję w 1655

Stefan Czarniecki, dowódca wojsk polskich walczących ze Szwedami. Autor obrazu: Brodero Matthiesen

Od XVI wieku Polska i Szwecja rywalizowały o władzę w Inflantach. W Polsce panowała dynastia Wazów, która utraciła tron szwedzki w 1599 roku i dążyła do jego odzyskania. Z tych dwóch przyczyn oba kraje stoczyły cztery wojny od 1600 do 1629 roku, kiedy podpisano rozejm, który jednak niewiele rozstrzygał. Kwestią czasu było kiedy wojna wybuchnie na nowo. Szwecja zdecydowała się uderzyć, kiedy Polska była szczególnie osłabiona. W 1648 roku wybuchło wielkie powstanie kozackie, przez co wojska Rzeczpospolitej zostały wyparte z Ukrainy, w 1654 roku zaatakowała Rosja, która szybko zajęła ogromne połacie kraju, zajmując nawet Wilno. Ten moment wykorzystali Szwedzi atakując od zachodu. Rozbili armię koronną, następnie zajęli Warszawę i Kraków. Sytuacja była tragiczna, cały kraj był zalany obcymi wojskami.

W tym momencie sytuacja się jednak odwróciła. Rosja i Szwecja popadły w konflikt. Obrona klasztoru przed Szwedami na Jasnej Górze dodała otuchy resztkom polskich wojsk. Armia zaczęła gromadzić się w niezdobytym Lwowie, a wojska pod wodzą Stefana Czarnieckiego atakowały siły szwedzkie od tyłu, stosując metodę partyzancką. Udało się odzyskać Warszawę. W tym momencie Rzeczpospolitą najechał od południa nowy sojusznik Szwedów, władca Siedmiogrodu Jerzy Rakoczy, Warszawa została ponownie utracona. Sytuacja znów była tragiczna. Rzeczpospolitą wsparły jednak wojska tatarskie i cesarskie, wojnę Szwecji wypowiedziała Dania. Rakoczy został rozbity i zmuszony zapłacić wielką kontrybucję. Wojska szwedzkie również były stopniowo wypierane z kraju. Podpisano pokój w 1660 roku (pokój oliwski). Szwecja przegrała, ale Polska była doszczętnie zniszczona, ponadto Prusy przestały być polskim lennem, co miało tragiczne skutki w przyszłości.

Wojska polskie skierowały się następnie przeciwko Rosji, w toku kilku kampanii udało się wyprzeć Rosjan z terytorium Rzeczpospolitej. Jednak osłabiony kraj nie był w stanie prowadzić wojen dłużej, Polska zmuszona była podpisać rozejm w 1667 roku (rozejm andruszowski). Rzeczpospolita utraciła wszystkie wcześniejsze zdobycze, a także połowę Ukrainy z Kijowem.

W XVII wieku było wiele wojen, ale najgorzej ludność i kraj zniosła VI wojnę polsko-szwedzką (1655–1660) znaną jako potop szwedzki. Bilans potopu był tragiczny, Rzeczpospolita była krajem zniszczonym i wyludnionym. W wyniku działań wojennych ludność Warszawy zmniejszyła się aż o 90%. Do dziś nie odzyskano zagrabionych przez Szwedów wszystkich dóbr kultury polskiej, m.in. zrabowane z Zamku Królewskiego w Warszawie, dwa brązowe lwy zdobią siedzibę królewską w Sztokholmie.

Czy wiesz, że... potop szwedzki rozpoczął się we wsi Siemczyno, w gminie Czaplinek, 21 lipca 1655 r.? Tego dnia 17 tysięczna armia przy dźwiękach trąb i kotłów przekroczyła granicę branderbursko-polską.

Więcej informacji i obszerną sekcję źródeł znajdziesz w Wikipedii w artykule na temat potopu szwedzkiego i oblężenia Jasnej Góry.

Bitwa pod Wiedniem

Szarża polskiej husarii pod Wiedniem

Zbroje husarskie

Pokój nie trwał jednak długo. W 1672 roku Polska została najechana przez Imperium Osmańskie, które dążyło do opanowania terenów dzisiejszej Ukrainy. Do tej pory stosunki polsko-tureckie były raczej przyjazne, dwie krótkie wojny na początku stulecia, nie miały wielkiego znaczenia. Kością niezgody były za to najazdy Tatarów, lenników Turcji, na Polskę oraz najazdy Kozaków, poddanych króla polskiego, na Turcję. Osłabiona Polska nie była w stanie sprostać ogromnej armii przeciwnika, po utracie Kamieńca Podolskiego, Polska utraciła ogromne obszary na południu, w tym całe Podole. Sejm jednak nie ratyfikował traktatu, a hetman wielki Jan Sobieski zebrał armię, pokonał armię turecką pod Chocimiem, i wymógł na wrogu korzystniejsze warunki rozejmu, udało się odzyskać część utraconych terenów.

Było jednak pewne, że wojna będzie kontynuowana. W 1683 roku armia turecka obległa Wiedeń, siedzibę cesarza niemieckiego. Powstała wielka koalicja państw chrześcijańskich w obronie Wiednia. Polska dołączyła się do koalicji, a Jan Sobieski, który niedawno został wybrany nowym królem polski a cieszył się sławą pogromcy Turków i Tatarów w całej Europie, został obwołany głównym dowódcą sił koalicyjnych. Ogromna armia przybyła z odsieczą pod Wiedeń. W wielkiej szarży kawalerii, prym wiodły polskie jednostki ze słynną husarią na czele. Zwycięstwo było całkowite, a wielka armia turecka pod wodzą wezyra Kara Mustafy, musiała uciekać. Została jeszcze raz podbita pod Parkanami.

Wojna trwała do 1699 roku. Polska odzyskała utracone tereny w poprzedniej wojnie. Natomiast Turcy musieli wycofać się z całych Węgier. Król Jan III Sobieski nie był w pełni zadowolony ponieważ dążył do wzmocnienia pozycji Polski i opanowania księstw naddunajskich. Mimo to wojna była wielkim zwycięstwem Rzeczpospolitej. Czy wiesz, że... jeden z żołnierzy króla Jana Sobieskiego, Jerzy Franciszek Kulczycki po zwycięstwie, zabrał z obozu tureckiego 300 worków ziaren kawy, które początkowo uznano za karmę dla wielbłądów i chciano wyrzucić?

Czy wiesz, że... jeden z żołnierzy króla Jana Sobieskiego, Jerzy Franciszek Kulczycki, po zwycięstwie zabrał z obozu tureckiego 300 worków ziaren kawy, które początkowo uznano za karmę dla wielbłądów i chciano wyrzucić?

Więcej informacji i obszerną sekcję źródeł znajdziesz w Wikipedii w artykule na temat Bitwy pod Wiedniem.

Materiały uzupełniające

List króla Jana III do żony Marii Kazimiery d’Arquien zwanej "Marysieńką", napisany po bitwie wiedeńskiej:

  Jedyna duszy y serca pociecho, nayślicznieysza y nayukochańsza Marysieńku. Bóg y Pan nasz na wieki błogosławiony, dał zwycienstwo y sławę narodowi naszemu, o iakiey wieki przeszłe nigdy nie słyszały. Działa wszystkie, Obóz wszystek, dostatki nieoszacowane dostały się w rence nasze. Nieprzyiaciel zasławszy trupem aprosze, pola y Obóz, ucieka w Confusii. Wielblondy, Muły, Bydła, owce, które to miał po bokach, dopiero dziś Woyska nasze brać poczynaią, przy których Turków trzodami tu przed sobą pendzą: drudzy zaś, osobliwie des Renegats na dobrych koniach y pienknie ubrani od nich tu do nas uciekaią [...] Wezyr tak uciekł od wszystkiego, że ledwo na iednym koniu y w iedney sukni. Jam został iego Sukcessorem, bo po wielkiey czenści wszystko mi się po nim dostały splendory a to tym trafunkiem, że bendonc w Obozie w samym przedzie, y tusz za Wezyrem postempuionc, przedał się jeden Pokoiowy iego y pokazał namioty iego, tak obszerne, iako Warszawa albo Lwów w murach. Mam wszystkie znaki iego Wezyrskie, które nad nim noszo: chorongiew Mahometańsko, którą mu dał Cesarz iego na woine, y którą dziś-że ieszcze posłałem do Rzymu Oicu S. przez Talentego poczto.

Z pełną treścią listu możesz zapoznać się w siostrzanym projekcie Wikipedii, Wikiźródłach.

Propozycja lekcji/działania na bazie tego wikizeszytu

Polska husaria, czyli formacja kawaleryjska, uczestnicząca w wielu bitwach Rzeczypospolitej znana jest ze swoich "skrzydeł". Choć wiemy z badań i dokumentów, że nie ruszano do walki z takimi doczepionymi elementami (używano ich w obozie armii, na uroczystościach, czasem po bitwie na polu walki w uproszczonej formie), jednak w filmach i na obrazach widzimy "skrzydlatą husarię", pędzącą na koniach.

Przejrzyj ilustracje na ten temat w zasobach Wikimedia Commons - są w różnych kategoriach, a obiekty są zarówno dziełami malarskimi, jak i obiektami z kolekcji muzealnych.