Historia dla gimnazjum/Reformacja

Wystąpienie Marcina Lutra

Kościół w czasach średniowiecza i renesansu był niezwykle wpływową i bogatą instytucją. Ciągły wzrost funduszy zapewniały mu ściągane w całej Europie podatki, takie jak dziesięcina. Duchowni bardzo często prowadzili świecki styl życia, łamali zasadę celibatu, przywiązywali się do bogactw i wysokich godności. Nierzadko kościelne łączono, co powodowało częste nieobecności biskupa czy proboszcza w danej parafii czy diecezji. Częstym zjawiskiem było także sprzedawanie odpustów, czyli możliwości odpuszczenia przyszłych kar w czyśćcu w zamian za odpowiedni datek pieniężny. Praktykom tym sprzeciwił się niemiecki duchowny Marcin Luter, ogłaszając w Wittenberdze w 1517 roku 95 tez, w których sprzeciwił się sprzedaży odpustów. Luter uważał, że odpuszczenie grzechów możliwe jest dzięki szczerej i głębokiej wierze. Duchowny wypowiedział się także na temat wielu innych aspektów wiary. W 1520 roku wydał kolejne pisma, w których m.in. krytykował poglądy dotyczące sakramentów oraz kult świętych i relikwii. Papież Leon X wydał bullę, w której potępił poglądy Lutra, na co ten odpowiedział paląc ją publicznie w Wittenberdze. Oznaczało to jego zerwanie z Kościołem. W 1521 roku papież obłożył go ekskomuniką.

Narodziny luteranizmu

Mimo potępienia jego poglądów przez Kościół i obłożenia go ekskomuniką Luter trwał przy nich. Odrzucił celibat, zwierzchnictwo papieża, za podstawę wiary uznał Pismo Święte, które przetłumaczył na niemiecki, zrezygnował ponadto z elementów liturgii, które nie znalazły potwierdzenia w Ewangelii. Szybko do Lutra przystąpiło wielu duchownych i świeckich. Nowy odłam chrześcijaństwa nazwano luteranizmem, a cały ruch reformacją. Inną nazwą luteranizmu był protestantyzm, dlatego, że luteranie w 1529 roku wystąpili z protestem przeciw edyktowi cesarza Karola V, który zakazywał jakichkolwiek zmian w Kościele katolickim. Liczne spor doprowadziły szybko do buntów chłopów i wojen religijnych w Niemczech.

Wojny religijne w Niemczech

Niebawem po reformie luterańskiej doszło w Niemczech do podziału na zwolenników i przeciwników Lutra. Negatywny stosunek cesarza Karola V do wyznawców luteranizmu doprowadził do pogorszenia jego stosunków z wieloma książętami Rzeszy, którzy zaczęli zrywać z Kościołem katolickim i uniezależniać się od zwierzchnictwa cesarza, a dzięki sekularyzacji, czyli odbieraniu dóbr kościelnych zaczęli zwiększać swe majątki. Zaczęło dochodzić do buntów chłopów, którzy zachęcani przez radykalnego luteranina Tomasza Münzera zaczynali walczyć o swobodę religijną, zniesienie wszelkiej hierarchii, a także ustroju feudalnego. Wojna zakończyła się przegraną buntowników i śmiercią Münzera. Po zdławieniu rebelii chłopskiej doszło do wybuchu wojny domowej między książętami katolickimi, popieranymi przez cesarza, a luterańskimi. Konflikt zakończył się zawarciem w 1555 roku w Augsburgu pokoju religijnego, na mocy którego o wyznaniu danego kraju Rzeszy decydowała wiara jego władcy, zgodnie z zasadą "Czyja władza, tego religia".

Kalwinizm

Niezależnie od Lutra nauki głosił 'Ulrich Zwingli, działający w Szwajcarii. Uważał on za podstawę wiary Pismo Święte, zniósł odprawianie mszy świętych, za jedyne sakramenty uznał chrzest i Eucharystię, usunął obrazy i ołtarze z kościołów, za jedyną formę kultu uważał czytanie Biblii i udzielanie komunii pod postacią chleba i wina. Pod wpływem nauk Zwingliego powstał kolejny odłam katolicyzmu - kalwinizm. Jego twórcą był Jan Kalwin, który do miasta Genewa w Szwajcarii zbiegł z Francji przed prześladowaniami. Wprowadził on zmiany w nauki Zwingliego, wprowadzając koncepcję predestynacji, zgodnie z którą człowiek nie może wpłynąć na swój pośmiertny los, jest bowiem od chwili poczęcia przeznaczony do pójścia do nieba, piekła lub czyśćca. Ludzie, którym przeznaczone było zbawienie wiedli na ziemi udany żywot, tym, zaś, przeznaczonym na męki w piekle nie powodziło się w życiu. Kalwin odrzucił hierarchię w Kościele, uznając władców za lokalnych zwierzchników. Kalwinizm szybko rozprzestrzenił się we Francji, w Niemczech, w Polsce i na Litwie.

Wojny religijne we Francji

Kalwinów francuskich nazywano hugenotami. Katoliccy władcy Francji pozostawali w konflikcie z nimi, który załagodził się w czasach Katarzyny Medycejskiej, rządzącej w imieniu nieletniego syna Karola IX, która wydała kilka edyktów, w których pozwoliła im sprawować kult poza miastami, co spotkało się ze sprzeciwem ze strony katolików. Doprowadziło to do długiej wojny domowej, której momentem kulminacyjnym była tzw. noc św. Bartłomieja z 23 na 24 sierpnia 1572, kiedy doszło w Paryżu do rzezi hugenotów, podczas której zginęli ich najznamienitsi przedstawiciele, którzy przybyli do stolicy na ślub Henryka Burbona, króla Nawarry (później króla Francji) z Małgorzatą de Valois, siostrą króla. Noc św. Bartłomieja doprowadziło do podsycenia wojny, z której zwycięsko wyszedł Henryk Burbon, po koronacji znany jako Henryk IV. Przyjął on katolicyzm, jednak w 1598 roku wydało tzw. edykt nantejski, który gwarantował hugenotom swobodę wyznania i kultu.

Anglikanizm

Henryk VIII Tudor
Henryk VIII Tudor był władcą silny, mądrym i potężnym, ale równocześnie bezwzględnym i okrutnym. Dwie spośród sześciu jego żon skazał na śmierć, prześladował tych, którzy nie chcieli uznać jego zwierzchnictwa nad Kościołem w Anglii. Do jego licznych ofiar zalicza się wybitny filozof, humanista, uznany za świętego Tomasz Morus.

W I połowie XVI wieku królem Anglii był Henryk VIII z rodu Tudorów, żonaty z Katarzyną Aragońską z Hiszpanii. Nie posiadający męskich potomków władca, chcąc zapewnić ciągłość dynastii postanowił rozwieść się i poślubić Annę Boleyn (czyt.: Bulin), licząc, że ta urodzi mu syna. Papież, jednak nie wyraził zgody na unieważnienie małżeństwa z Katarzyną. Spowodowało to (przyczyną była także chęć konfiskaty przez Henryka dóbr kościelnych) ogłoszenie przez Henryka w 1534 roku aktu supremacji, czyli dokumentu, w którym monarcha uznał się zwierzchnikiem Kościoła katolickiego na Wyspach Brytyjskich i przestał uznawać władzę i autorytet papieża. Tenże odłam katolicyzmu nazywany jest anglikanizmem. Anglikanizm nie wprowadzał istotnych zmian w zasadach wiary lub w sposobie prowadzenia liturgii, choć w późniejszym czasie zniesiono celibat i wprowadzono dwupostaciową Eucharystię. Kolejnymi zwierzchnikami anglikanizmu byli kolejni władcy Anglii, później Wielkiej Brytanii. Obecnie jest nim królowa Elżbieta II. W II połowi XVI i w XVII wieku na Wyspy Brytyjskie dotarli wyznawcy kalwinizmu, nazywani tam purytanami.

Zakon jezuitów

Ważnym wydarzeniem, związanym z kontrreformacją było powołanie Towarzystwa Jezusowego, zwanego potocznie zakonem jezuitów, złożonego przez Ignacego Loyolę. Bardzo trudno było zostać członkiem zgromadzenia: kandydaci przechodzili długotrwały okres próbny, musieli spełniać wysokie wymagania. Należało odbyć dwuletni nowicjat, studia, zwłaszcza z filozofii i teologii. Wymagana była pobożność, kultura i inteligencja. Jezuici musieli także znać język ludu, z którym pracowali. Zakon zasłynął z prowadzenia nowoczesnych szkół - kolegiów jezuickich i prowadzenia misji w krajach pogańskich i protestanckich.