Historia dla gimnazjum/Rzeczpospolita w czasie pierwszych władców elekcyjnych

Bezkrólewie po śmierci Zygmunta Augusta

Wraz ze śmiercią Zygmunta Augusta wymarła w linii męskiej dynastia Jagiellonów, panująca na polskim tronie od 1386 roku. Wobec braku następcy odpowiedzialność wyboru nowego króla, czyli dokonania elekcji spadła na szlachtę. Dla utrzymania porządku zostały zawiązane kofederacje, powołano także sądy kapturowe. Wkrótce senat zadecydował o powołaniu sejmu konwokacyjnego, który miał ustalić porządek elekcji i wyłonić kandydatów do tronu. Sejm zebrał się na początku 1573 roku w Warszawie, gdzie pod naciskiem szlachty, której przewodzili Mikołaj Sienicki i Jan Zamoyski (Zamojski) ustalono, że król zostanie wybrany przez cały stan szlachecki, niezależnie od majątku szlachcica. Była to zasada elekcji viritim. Na czas bezkrólewia władza spoczęła w rękach prymasa Jakuba Uchańskiego, który przyjął tytuł interreksa (łacińskie inter - "między", rex - "król"). Miejscem elekcji została wieś Kamień pod Warszawą. Powodem takiego, a nie innego wyboru był fakt, iż właśnie mazowiecka szlachta była najliczniejsza.

Rządy Stefana Batorego. Wojny z Moskwą

Wraz z ucieczką Henryka Walezego rozpoczęło się w Rzeczypospolitej kolejne już bezkrólewie. Część szlachty dążyła do wyboru na króla Stefana Batorego. Był on księciem Siedmiogrodu - krainy położonej na ziemiach dzisiejszej Rumunii. Stronnicy Batorego w 1575 roku doprowadzili do zawarcia jego małżeństwa z Anną Jagiellonką. Jego przeciwnicy wybrali jednak na władce, obawiając się nietolerancji religijnej i ograniczenia ich wolności, cesarza Maksymiliana II Habsburga. Podwójna elekcje zapowiadała wybuch wojny domowej w Polsce, jednak jej groźbę odsunęła śmierć Habsburga.
Stefan Batory jako król Rzeczypospolitej skupił się przede wszystkim na polityce zewnętrznej, sprawy wewnętrzne powierzając swojemu zaufanemu doradcy, potężnemu magnatowi Janowi Zamoyskiemu (Zamojskiemu), który był zarazem wielkim kanclerzem koronnym jak i wielkim hetmanem. Monarcha skoncentrował się na prowadzeniu wojen z Wielkim Księstwem Moskiewskim, którego władca, wielki książę Iwan Groźny odebrał Polsce Inflanty - ziemie położone na ziemiach dzisiejszej Estonii i Łotwy. Aby przywrócić władzę nad tymi terenami Stefan Batory w trzech wielkich kampaniach opanował trzy potężne twierdze rosyjskie, których zdobycie umożliwiało wkroczenie na Inflanty: Połock, Wielkie Łuki i Psków. Pokój z Rosją zawarto dopiero w 1582 roku w Jamie Zapolskim. Na jego mocy całe Inflanty (prócz części zajętej przez Szwedów) został włączone do Rzeczypospolitej.