Historia powszechna/Mity i wierzenia starożytnych Egipcjan

Rozdział
Mitologia starożytnego Egiptu

Stworzenie świata

Kosmogonia heliopolitańska

Według założeń Egipcjan przed powstaniem świata istniał jedynie Chaos zwany Nun lub Praoceanem. W pewnym czasie z Chaosu wyłonił się Re-Atum-Chepri, który zaraz po powstaniu wydźwignął z wód Nun prawzgórze Benben. Stanąwszy na nim bóg powołał do życia bliźniaki Szu (Personifikacja powietrza) i Tefnut (Personifikacja wilgoci), w które tchnął swoją duszę, niematerialnego sobowtóra - Ka. Tefnut i Szu związali się ze sobą i wkrótce na świat przyszła trzecia generacja bóstw: Geb (Ziemia) i Nut (Niebo). W czasie kiedy rodzili się kolejni bogowie Szu i Tefnut udali się do Num. Re-Atum-Chepri długo szukał dzieci, a kiedy je odnalazł zaczął płakać z radości. Spadające na ziemię łzy stawały się ludźmi. Tak powstać miał nasz gatunek. Na świat przyszli tymczasem synowie i córki Geba i Nut: Ozyrys i Izyda oraz Set i Neftyda. Te dwie pary bóstw stały się małżeństwami. Tak powstała Wielka Dziewiątka Bogów: Re-Atum-Chepri, Szu, Tefnut, Geb, Nut, Ozyrys, Izyda, Set i Neftyda.

Kosmogonia hermopolitańska

Kosmogonię hermopolitańską trudno zrekonstruować jest w pierwotnej jej formie, duży wpływ na nią miały bowiem mity innych miast. Według skażonych wpływami heliopolitańskimi legend pierwotnie istniał jedynie Chaos. Wszystkie negatywne cechy Chaosu w pewnym momencie stały się pierwszymi bogami, a byli to Nun, Hek, Kuk i Amon. Ale pramateria miała również pozytywne cechy i znalazły one odzwierciedlenie w powstałych zaraz po czwórce bogów boginiach Naunet, Hauhet, Kauket oraz Amaunet. Boginie te czczone były w przyszłości pod postacią żab i węży - istot żyjących w szlamie i mule. Pływając w praoceanie Ósemka stworzyła pierwotne jajo, z którego wykluł się ptak światłości. Według innej wersji zniósł je ptak - Wielki Pierwotny Duch, zwany Wielkim Gęgaczem. Jeszcze inna wersja mówi, że w jaju nie znajdował się ptak światłości, a powietrze, które oddzieliło niebo o nieprzebranych wód chaosu. Z jaja narodził się także prabóg słońca, który stworzył Szu i Tefnut. Dalsza część mitu jest taka sama jak w kosmogonii heliopoitańskiej. Według kapłanów z Hermopolis jednak Re nie sprawował władzy na Wielką Ósemką, która wyłoniła się z Nun.

Kosmogonia memficka

Według kosmogonii Memfis na początku istniał jedynie prabóg Ptah, który stworzył świat za pomocą myśli. Memfickie mity są znacznie bardziej rozwinięte pod względem intelektualnym od heliopolitańskim i hermopolitańskim, według nich świat został bowiem stworzony poprzez duchową a nie fizyczną interwencję Ptaha. Bóg ten stworzył wszystko: Dziewiątkę Bogów, ludzi, niebo, ziemię. Pozostali bogowie, tacy jak Thot czy Aton uważani byli za wcielenie Ptaha. Według kosmogonii Ptah był wszechobecny i cały czas był czynnym uczestnikiem wydarzeń w historii świata. O kult z Ptahem walczył inny bóg o mniejszej roli - Atum, którego nie uznawano za personifikację bóstwa. Stwórca świata tworzył wraz z boginiami Sachmet i Nefertum triadę najważniejszych bogów.

Mit ozyriacki

Geb, Nut i ich dzieci

Wnukami Re byli Geb i Nut, bóg Ziemi i bogini nieba. W ukryciu przed bogiem-słońce Nut miała z bratem stosunek, jednak Re dowiedział się o tym i przeklął boginię. Odtąd nie mogła ona urodzić dziecka w żadnym z miesięcy. W tym czasie Nut związała się także z Thotem, który aby umożliwić jej urodzenie dzieci zagrał w warcaby z bogiem księżyca Chonsu i zwyciężył go. Przegrany zgodził się wydzielić dodatkowe pięć dni i odtąd rok liczy 365 dni. Korzystając z tego Nut urodziła pięcioro dzieci. Pierwszego dnia na świat przyszedł Ozyrys, a kiedy to się stało, jak powiadają, przemówił wtedy tajemniczy głos, oznajmiając, iż Pan Wszystkiego przybył aby oświetlić dni. Drugiego dnia narodził się Haroeris, zwany Starym Horusem lub Apollinem, kolejnego dnia urodził się, a raczej wyskoczył z boku Nut w nieswoim czasie Set. Dzień czwarty to czas pojawienia się na świecie Izydy, dzień piąty zaś - Neftydy. Według mitów Ozyrys i Haroeris byli potomkami Re, Izyda - Thota, Neftyda i Set zaś - Geba. Osiągnąwszy wiek dojrzały Ozyrys poślubił Izydę, Set zaś Neftydę.

Panowanie Ozyrysa w Egipcie

Z racji starszeństwa po swoim ojcu, Gebie królem Egiptu został jego pierworodny syn Ozyrys. Był on dobrym, sprawiedliwym monarchą, w czasach którego Egipcjanie porzucili barbarzyńskie nawyki, zaczęli uprawiać rolę i czcić bogów. Zaprowadziwszy ład w swoim kraju wyprawił się Ozyrys w wielką podróż po świecie, podczas której zwyciężył i ucywilizował większość ludów. Nie walczył jednak mieczem czy toporem a wygłaszając wiersze i śpiewając pieśni. Z tych wszystkich powodów Grecy utożsamiali Ozyrysa z Dionizosem.

Śmierć Ozyrysa

Brat Ozyrysa Set - bóg chaosu, burzy, pustyni, wojny, uosobienie brutalności, wrogości, bezwzględności był zazdrosny o jego pozycję w Egipcie i żądny władzy, jednak nie mógł nic zdziałać pod nieobecność brata, wtedy to bowiem na straży stała królowa Izyda. Kiedy jednak Ozyrys powrócił jego małżonka zmniejszyła czujność, umożliwiając nieświadomie Setowi realizowanie planu zabicia brata. Bóg chaosu stworzył wkrótce skrzynię, pasującą idealnie do ciała Ozyrysa, a następnie zwołał ucztę. Podczas niej ukazał innym bóstwom ową skrzynię i ogłosił, że ten, do którego ciała będzie pasować otrzyma ją w prezencie. Wszyscy bogowie próbowali, jednak dopiero Ozyrysowi się udało. Wtedy pojawili się słudzy Seta, którzy zatrzasnęli skrzynię i wrzucili ją do wód Nilu. Król-bóg utopił się. Powiadają, że zdarzyło się to w 28 roku panowania lub życia Ozyrysa. Dowiedziawszy się o śmierci małżonka Izyda obcięła na znak żałoby niektóre pukle swoich włosów.

Ożywienie Ozyrysa

Zrozpaczona Izyda zaczęła przemierzać Egipt w poszukiwaniu skrzyni z ciałem męża. W końcu pewna grupa dzieci powiedziała jej, że Set wrzucił trumnę do Nilu. W tym czasie na jaw wyszło także, że Ozyrys miał stosunek z siostrą Izydy, a żoną Seta Neftydą, choć był tego nieświadomy, ta bowiem przybrała postać jego ukochanej żony. Okazało się, że z tego związku na świat przyszedł Anubis, którego Neftydap porzuciła w obawie przed gniewem Seta. Izyda odszukała dziecko przy pomocy psów. Wkrótce znalazła także skrzynię z ciałem Ozyrysa, którą Nil wyrzucił w kraju Byblos. Bogini zabrawszy skrzynię powróciła do Egiptu, jednak kiedy rozmawiała ze swoim synem Horusem Set odnalazł trumnę, otworzył ją i poćwiartował ciało Ozyrysa na 14 części, które rozrzucił w całym państwie. Izydzie udało się odnaleźć wszystkie części, prócz męskiego członka, którego zjadły ryby i dzięki magicznym zaklęciom ożywić małżonka. Wskrzeszony bóg zbliżył się do niej, a ona wkrótce narodziła syna Horusa. Ozyrys jednak porzucił życie na ziemi i udał się do Królestwa Umarłych, gdzie objął władzę.

Walka Seta z Horusem

Wkrótce duch Ozyrysa ukazał się Horusowi. Zamordowany bóg zaczął przygotowywać syna do walki z Setem o władzę w Egipcie. Niebawem doszło do bitwy pomiędzy bogiem wojny a bogiem światła. W starciu, które trwało wiele dni i nocy wzięli udział także liczni zwolennicy zarówno Seta jak i Horusa. W końcu Seta udało się pokonać i spętać, a następnie postawiono go przed obliczem Izydy. Bogini okazała miłosierdzie i wypuściła wrogie bóstwo, czym ściągnęła na siebie gniew syna. Ten w szale zrzucił jej koronę z głowy. Tymczasem wolny już Set oskarżył Horusa o bezprawie przed radą bogów. Doszło do sądu, podczas którego bogowie ogłosili, że jedynym władcą Egiptu jest właśnie Horus. Jego przeciwnik jednak nie ustąpił, lecz w kolejnych dwóch bitwach ponownie został pokonany. Wkrótce duch Ozyrysa zbliżył się do Izydy, a ta poczęła i narodziła syna Harpokratesa.

. . .

Panowanie Ozyrysa i jego zabicie przez Seta

Według heliopolitańskiej kosmologii bóg ziemi Geb i bogini nieba Nut mieli czwórkę dzieci: Ozyrysa, Seta, Izydę i Neftydę. Izyda i Ozyrys pobrali się, podobnie jak Neftyda i Set. Owocem tego drugiego związku był Anubis, bóg umarłych. Królem Egiptu z racji starszeństwa został Ozyrys, którego panowanie to złoty wiek. On to nauczył ludzi uprawy roli, dostarczył pierwsze narzędzia, był twórcą pierwszego prawa i nakazał czcić bogów. Od jego żony człowiek dowiedział się zaś jak wykorzystywać płody roli i nauczył się sztuki lekarskiej. Żyjący w cieniu brata Set był jego całkowitym przeciwieństwem - uosabiał zło, chaos, dzikość, brutalność, był bogiem burzy i pustyni. Teksty Piramid - najstarsze, które przekazały treść mitu mówią, że zazdrosny o tron Set zamordował swojego brata, którego dusza zbiegła przed nim na księżyc. Set jednak pożarł księżyc wraz z duchem Ozyrysa i jedynie dzięki interwencji syna zabitego, Horusa i boga mądrości Tota dusza została uwolniona. Późniejsze teksty z czasów ptolomejsko-rzymskich dodają, że Set zabiwszy starszego brata poćwiartował jego ciało na 14 części i rozrzucił je w całym Egipcie, a wszędzie gdzie znalazły się części ciała Ozyrysa powstawać zaczęły ośrodki jego kultu. Według Plutarcha - starożytnego filozofa i historyka Ozyrys został zabity podstępnie podczas uczty, na którą zaprosił go jego brat. Set uprzednio przygotował skrzynię, która idealnie pasowała do ciała brata i podczas wspomnianej biesiady ogłosił, że podaruje ją temu, kto się w niej położy i do kogo będzie pasowała. Gdy tylko do skrzyni położył się Ozyrys słudzy Seta zamknęli ją i wrzucili do Nilu, w skutek czego król Egiptu utonął.

Ożywienie Ozyrysa

Zaraz po śmierci Ozyrysa Izyda pod postacią kani i Neftyda pod postacią sokoła wyruszyły na poszukiwania części ciała króla Egiptu, rozrzuconych po całym Egipcie. Odnaleziono 13 z 14 kawałków, prócz członka, który utonął w Nilu, co miało doprowadzić do rokrocznych wylewów tejże rzeki. Wkrótce ułożono części obok siebie i za pomocą magicznych zaklęć scalono je, przywracając Ozyrysa do życia. Ozyrys począł z Izydą syna Horusa, aby ten mógł pomścić go i pokonać Seta, po czym wstąpił do świata podziemnego - Duat i stał się władcą Krainy Umarłych.

Wojna Horusa z Setem

Po odejściu Ozyrysa do Świata Umaryłch prawowitym następcą tronu został jego syn Horus, jednak na drodze stanął mu oprawca jego ojca, rządny władzy Set. Według Tekstów Piramid kiedy Horus dorósł Set pod postacią czarnej świni zaatakował go i wykuł mu oko, które następnie ugotował. Syn Ozyrysa zdołał odzyskać swoje oko i podarował je ojcu, kiedy ten zmartwychwstał, co opisane będzie w dalszych rozdziałach. Oko Horusa - Udżat było bardzo ważnym symbolem religijnym starożytnych Egipcjan. Horus postanowił przedstawić sprawę konfliktu z Setem bogom, co doprowadziło do podziału wśród nich: większość z Totem i Szu na czele wsparła syna Ozyrysa i tylko nieliczni z Re na czele poparli Seta. Re - bóg słońca poparł Seta głównie dlatego, że ten był zaprawiony w boju, silny i codziennie walczył w jego imieniu z demonem Apopisem. Przez kolejne 80 lat szala zwycięstwa nie przechyliła się na żadną ze stron. W końcu jednak bóg płodności Banebdżed zaproponował aby zasięgnąć rady u potężnej bogini Neit. Ta jednoznacznie stwierdziła, że władza należy się prawowitemu następcy tronu - Horusowi i zagroziła, że jeżeli Set nie ustąpi strąci niebo na ziemię. Zaproponowała aby złemu bogu podarować na pocieszenie dwie małżonki - Anat i Astrate. Nakaz Neit Re odebrał jako obrazę i zarzucił Horusowi, że jest zbyt młody i słaby, upokorzył go nawet publicznie, twierdząc, że jego oddech jest nieświeży. Mimo przekonujących argumentów Seta o jego sile, potędze i niezliczonych zwycięstwach nad potwornym demonem Apopisem rada bogów poparła Horusa, co wzburzyło boga chaosu. Uciekł się do groźby i orzekł, że jeżeli nie otrzyma tronu codziennie będzie zabijał kolejnego boga swoją ważącą 1130 kg maczugą. W obawie przed Setem wszyscy bogowie prócz Izydy uciekli na wyspę. Ta pod przebraniem wieśniaka spotkała się z wrogim bóstwem i opowiedziała mu o dobrym gospodarzu, który został zabity przez mściwego brata i jego synu, odsuniętym przez niego od władzy. Set potępił owego brata, nie wiedział jednak, że to on jest nim w rzeczywistości, mimowolnie osądził się więc. Konflikt trwał, Egipt zaś pogrążał się w coraz większym chaosie, władze więc postanowił przejąć Re, aby nie dopuścić do upadku państwa. W czasie rządów Re Horus i Set przemienili się w hipopotami i zanurzyli się pod wodą. Ustalili, że ten, który wytrzyma pod wodą dłużej zostanie władcą Egiptu. Ale wtedy pojawiła się Izyda i chcąc pomóc synowi rzuciła harpunem w Seta, jednak trafiła Horusa i dopiero za drugim razem udało jej się zranić boga zniszczenia. Wściekły, że matka przerwała konfrontację Horus uciął jej głowę i na jej miejscu umieścił krowi łeb, chociaż jest to niezgodne z dalszą częścią mitu. Tymczasem Set zaprosił Horusa na ucztę i chcąc ośmieszyć go przed bogami zgwałcił go. Bóg światła zdołał jednak zebrać nasienie wroga w dłoń i ukazał je mate, która odcięła rękę syna i wraz z nasieniem zatopiła ją w bagnie, po czym ukryła nasienie Horusa w sałacie, ulubionym jedzeniu Seta. Bóg zjadł warzywo. Wkrótce, podczas spotkania bóstw, sprzymierzeniec i przyjaciel Horusa, Tot wywołał nasienie boga zła, jednak odezwało się ono z daleka, wywołał także nasienie Horusa i usłyszał je w ciele Seta, który ogromnie się skompromitował. Bogowie przecież myśleli, że to on został zgwałcony. Wściekły wezwał bratanka do walki, jednak poniósł straszliwą klęskę. Jedynie prośby bogów powstrzymały Horusa od zabicia wuja.