Historia powszechna/Polska w czasach wojen

Wojny z Kozakami

Bohdan Chmielnicki i Tuhaj Bej pod Lwowem (obraz Jana Matejki)

Kozacy piszą list do sułtana (Ilja Repin)

Po unii lubelskiej ziemie ukraińskie znalazły się pod panowaniem Rzeczypospolitej. Za skalnymi progami (porohami)znajdowała się kraina zwana Zaporożem. Tę nizinę zamieszkiwali chłopi zbiegli z folwarków, przestępcy. Mieszkańców tych ziem nazywano Kozakami. Byli społecznością ceniącą sobie wolność zorganizowaną na demokracje wojenną. Dowodził nimi ataman. Kozacy często grabili wybrzeża Morza Czarnego, co doprowadziło do wojen z Turcją. Kozacy po włączeniu ich ziem do Rzeczypospolitej bali się ucisku szlachty, ponadto obawiali się chrystianizacji. Królowie polski organizowali listę Kozaków rejestrowanych, czyli takich którzy za wolności i żołd służyli państwu zbrojnie. Władysław IV, przygotowując się do wojny z Turcją, nakazał Kozakom gotowość bojową. Nadał im również wiele przywilejów. Sejm sprzeciwił się jednak wojnie. Kozacy poczuli się oszukani wykorzystali swój potencjał przeciwko Polsce.

W 1648 roku na czele oddziałów stanął młody i zdolny szlachcic Bohdan Chmielnicki. Początkowym jego celem była po prostu zemsta na innym szlachcicu, lecz gdy ujrzał ogrom armii Kozaków, postanowił uniezależnić Zaporoże od Korony. Polacy ponieśli klęski kolejno pod: Żółtymi Wodami (rzeka), Korsuniem i Piławcami. Na domiar złego umiera król. Armia Chmielnickiego ciągle rosła zasilana chłopami zbuntowanymi rządami magnatów. Zwrócono się nawet o pomoc do tureckiego Tuhaj-beja, co jeszcze gorzej psuło polsko-tatarskie stosunki. Wojska atamna Chmielnickiego podeszły pod Lwów, który okupił się pieniędzmi, a następnie pod Zamość. Latem 1649 r. działania wojenne rozpoczęły się od oblężenia Zbaraża przez Chmielnickiego i chana Islama Gireja. Na pomoc oblężonej twierdzy ruszył z Warszawy przez Lublin król Jan Kazimierz z 15 – tys. armią, ale została ona osaczona pod Zborowem. Drogą dyplomatyczną udało się ówczesnemu kanclerzowi Ossolińskiemu pozyskać chana i skłonić go do rokowań. Zawarta w 1649 r. ugoda zborowska przewidywała:

podniesienie liczby Kozaków rejestrowanych do 40 tys.,
wyodrębnienie trzech województw z urzędami i godnościami dla szlachty prawosławnej,
przyznanie tytułu hetmańskiego Chmielnickiemu.

W 1651 r. armia Polska nareszcie zwycięża pod Beresteczkiem. Ugoda podpisana w Białej Cerkwi zmniejszała ilość Kozaków rejestrowanych do 20 tys. Ataman mimo swojego zwycięstwa pod Batohem (52) nie był w stanie utrzymać zdobytych ziem. Powstanie powoli przygasa. W tej trudnej sytuacji Chmielnickiemu pomaga car Aleksy. Zostaje podpisana umowa w Perejasławiu (1654), na mocy której Ukraina ma zwierzchnictwo Rosji. Rozpoczęła się wojna z Rosją (54-67). W 1658 podpisano z Kozakami układ w Hadziaczu, który postanawiał:

Zostanie utworzone Księstwo Ruskie, na takich samych prawach co Litwa i Korona,
władcą zostanie hetman.
utworzenie Akademii w Kijowie,
Duchowieństwo prawosławne miało zasiadać w senacie.

Nie zostały te postanowienie jednak egzekwowane przez Kozaków z powodu podziału Ukrainy. W 1660 Polska zwycięża z Rosją pod Cudnowem. Zwycięstwo nie zostaje jednak wykorzystane i Polska w 1667 W Andruszowie traci: smoleńszczyznę, lewobrzeżną Ukrainę i Zaporoże. Rozejm potwierdził jeszcze pokój Grzymułkowskiego z 1686.

„Potop szwedzki”

Okupacja Rzeczypospolitej przez Szwecję i Rosję w listopadzie 1655 roku

Po pokoju westfalskim Szwecja uzyskała nowe ziemie. Wzbudziło to w Karolu X Gustawie, króla od 1654 r., chęć uczynienia z M. Bałtyckiego morza wewnętrznego.

Polska wydawała się prostym łupem. Przekonał go do tego, skłócony z Janem Kazimierzem, Hieronim Radziejowski przebywający na dworze Karola. W Rzeczypospolitej trwała właśnie wojna z Kozakami i Rosjanami, kiedy to w roku 1655 wkroczyły armie skandynawskie. Pierwsza armia pod dowództwem Wittenberga, skierowała się na Wielkopolskę. Tam pod Ujściem 25 lipca 1655 r. szlachta bez walki przyjęła protekcję. Kolejna armia zajęła Litwę. Tu Janusz Radziwiłł poddał mu Litwę, łamiąc unię z Polską. Bez walki poddało się jeszcze wiele ziem. Nawet wojsko hetmana Koniecpolskiego i Warszawa. Kraków jednak bronił się pod przewodnictwem Stefana Czarnieckiego. Powodem początkowego sukcesu Szwedów była niechęć szlachty do walki.

Król „uciekł” na Śląsk. Stamtąd wydał w listopadzie uniwersał. Wzywał w nim ludzi wszystkiej kondycji i stanu do walki. W krótkim czasie szlachta poznała się również na Szwedach, grabiących kraj. Na Litwie nadal walczył Paweł Sapieha.

Ks. Augustyn Kordecki – przeor klasztoru paulinów na Jasnej Górze, skutecznie dowodził obroną w okresie od 19 listopada d0 25 grudnia. Wieść o nadchodzeniu odsieczy i powstania na Podgórzu zmusiły Szwedów do odstąpienia od oblężenia. Wszyscy potraktowali to jako znak od Boga i w grudniu jeszcze wybuchło ogólnonarodowe powstanie przeciw najeźdźcy.

W Tyszowcach Mikołaj Potocki i Stanisław Lanckoroński zawiązał z Litwinami wojewody Pawła Sapiehy konfederacje hetmanów. Oddziały partyzanckie powstania nękały Szwedów w Małopolsce, Wielkopolsce i na Podlasiu.

W styczniu 1656 r. do kraju powrócił król. W katedrze lwowskiej złożył śluby i obiecał poprawić dolę walczących chłopów. Dowództwo objął Stefan Czarnecki. Wraz z Sapiehą osaczyli oni w widłach Wisły i Sanu Karola Gustawa, skąd udało mu się wydostać. Ruch partyzancki wyzwolił już Wielkopolskę i Małopolskę bez Krakowa. Pod koniec czerwca odzyskano Warszawę.

Elektor brandenburski Fryderyk Wilhelm I, stanął po stronie Szwecji. Karol Gustaw z pomocą Fryderyka jeszcze raz podbił Warszawę. Nie wpłynęło to jednak na sytuacje wojenną. W tym samym czasie na Węgrzech doszło do podpisania układu w Radnot. Szwecja, Brandenburgia, Siedmiogród i Radziwiłłowie zaplanowali rozbiór Polski.

Na początku 1657 r. wojska siedmiogrodzkie na czele z Rakoczym wkroczyły do Polski. Szwedzi ponowili atak z północy. Jednak nie udało i się przełamać Polskiej obrony.

Korzystając z okazji Fryderyk Wilhelm zawarł z Polską w 1657 r. w Welawie i Bydgoszczy traktaty. Mówiły one o uniezależnieniu się Prus Książęcych od Polski. Umocniło to pozycje Brandenburgii na arenie międzynarodowej. Była to największa strata potopu szwedzkiego.

W 1660 r. w Oliwie zawarto pokój kończący II wojnę północną. Jego postanowienia:

Polska i Szwecja wróciły do staniu posiadania sprzed wojny,
Rzeczpospolita utrzymała Kurlandię i część Inflanty,
Szwecja zobowiązała się przestrzegać wolnego handlu na Bałtyku,
Szwecja miała zwrócić zagarnięte dobra kulturalne,
potwierdzona traktaty welawsko-bydgoskie.

Jak Czarniecki do Poznania / Po szwedzkim zaborze, / Dla ojczyzny ratowania / Wrócim się przez morze.

Stefan Czarniecki pobił Rakoczego, odbił Kraków i ruszył na Pomorze Zachodnie. W 1658 r. „odciągnął” część wojsk Szwecji do Danii. Tytuł hetmana otrzymał na łożu śmierci. Dzięki jego oddaniu Rzeczpospolita ocaliła swą suwerenność i miejsce nad Bałtykiem. Bohater narodowy.

Wojny z Turkami

Polska biła się z Turkami pod koniec XVII w. Ważniejsze bitwy:

bitwa pod Wiedniem w 1683,
bitwa pod Chocimiem w 1673,
obrona Kamieńca Podolskiego w 1672.