|
Rozdział
Stanisław August Poniatowski i rozbiory
Rządy Stanisława Augusta Poniatowskiego
edytuj
W wyniku I rozbioru Prusy uzyskały: Warmię, województwo pomorskie, malborskie i chełmińskie (bez Gdańska i Torunia) oraz tereny położone nad Notecią i Gopłem, łącznie 36 tys. km² i 580 tys. mieszkańców. Rosja (rosyjski zabór) zajęła tereny położone na wschód od Dźwiny, Drui i Dniepru, obejmujące 92 tys. km² i 1 mln 300 tys. ludności. Austria - południową część województwa krakowskiego i sandomierskiego, księstwa oświęcimskie i zatorskie, województwo ruskie (bez ziemi chełmskiej) oraz część województwa bełskiego, razem 83 tys. km² i 2 mln 600 tys. ludności.
Na żądanie zaborców traktat rozbiorowy musiał zatwierdzić sejm Rzeczypospolitej. Nie przyniosły skutku interwencje króla Stanisława Augusta Poniatowskiego na dworach europejskich i tragiczny protest T. Rejtana. Poza traktatem sejm musiał przyjąć niekorzystne uchwały gospodarcze i handlowe. Skonfederowany sejm podjął próbę reformy państwa, powołał Radę Nieustającą i Komisję Edukacji Narodowej, uchwalił zwiększenie armii do 30 tys. żołnierzy i jej reorganizację. Ponadto przeprowadził reformę skarbową.
Pod pretekstem dokonywania akcji antyrewolucyjnej Prusy i Rosja podpisały 23 stycznia 1793 roku w Petersburgu traktat rozbiorowy. Rosja zagarnęła 250 tysięcy km² (ziemie białoruskie i ukraińskie), Prusy zaś 58 tysięcy km² (ziemie rdzennie polskie: Wielkopolska, Kujawy, część Mazowsza, Toruń i Gdańsk). Okrojona Rzeczpospolita miała odtąd liczyć niewiele ponad 200 tysięcy km²
Zaborcy domagali się zatwierdzenia rozbioru przez sejm. Na zwołanym sejmie do Grodna sejmie powołano do życia nową konfederację i 23 września 1793 roku ratyfikowano rozbiór.
Bezpośrednią przyczyną II rozbioru Polski była przegrana wojna polsko-rosyjska w 1792, toczona w obronie Konstytucji 3 Maja. Król ugiął się przed żądaniami Katarzyny II i w lipcu 1792 przystąpił do konfederacji targowickiej. Przywódcy patriotycznego stronnictwa reform musieli opuścić kraj. 23 I 1793 Prusy i Rosja podpisały konwencję w sprawie II rozbioru Polski, który został zatwierdzony przez zdominowany przez targowiczan sejm grodzieński (1793). W wyniku II rozbioru Prusy zajęły: województwo poznańskie, kaliskie, gnieźnieńskie, sieradzkie, łęczyckie, inowrocławskie, brzesko-kujawskie, płockie, ziemię dobrzyńską, część województw rawskiego i mazowieckiego oraz Toruń i Gdańsk, razem 58 tys. km² i ponad 1 mln mieszkańców. Zabór rosyjski objął ziemie ukraińskie i białoruskie na wschód od linii Druja-Pińsk-Zbrucz, razem 280 tys. km² i 3 mln mieszkańców. Austria nie brała udziału.
Insurekcja kościuszkowska
edytuj
Wybuch insurekcji kościuszkowskiej
edytuj
W żałosnej sytuacji znalazła się Rzeczpospolita – potężne niegdyś i szanowane państwo. Maleńkie terytorium, narzucone prawa i obce wojska stacjonujące we wszystkich większych miastach. W Warszawie stacjonował wszechwładny ambasador rosyjski, kontrolujący króla i targowiczan. Polsce i Litwie groziło pozbawienie niepodległości, na co mieszkańcy tychże dwóch państw pozwolić nie mogli. Wkrótce doszło do powstania opozycji antyrosyjskiej, której przywódcą został Tadeusz Kościuszko. Początkowo spiskowcy starali się o pomoc Francuzów, jednak wkrótce zrozumieli, że muszą liczyć tylko na siebie. Tymczasem Rosjanie zażądali rozwiązania armii, prócz 15-tysięcznego oddziału. Nakazowi sprzeciwił się stacjonujący w Ostrołęce gen. Antoni Madaliński, który na czele siedmiuset konnych ruszył do Krakowa, zbierając po drodze inne drobne oddziały. Naprzeciw wojskom Madalińskiego ruszyły stacjonujące w Krakowie wojska Rosyjskie. Wykorzystując nieobecność garnizonu Kościuszko wraz z powstańcami wkroczył do Krakowa, gdzie na Rynku przysięgał narodowi: Ja, Tadeusz Kościuszko, przysięgam w obliczu Boga całemu narodowi polskiemu, iż powierzonej mi władzy na niczyj prywatny ucisk nie użyje, lecz jedynie jej dla obrony całości granic, odzyskania samowładności narodu i ugruntowania powszechnej wolności używać będę. Tak mi Panie Boże dopomóż i niewinna męka Syna Jego (…).
Tadeusz Kościuszko wydał rozkazy swoim towarzyszom ze sprzysiężenia, aby organizowali lud do walki w innych miastach kraju, zwłaszcza w Warszawie, gdzie wysłał Tomasza Maruszewskiego. 1 kwietnia dowódca wyruszył z Krakowa i połączywszy się z oddziałem Antoniego Madalińskiego. Cztery tysiące sto żołnierzy zawodowych, dwa tysiące kosynierów, tj. chłopów uzbrojonych w kosy wyruszyło w stronę Warszawy, wiodąc dwanaście dział, jednakże drogę zagrodziła im armia rosyjska. 4 kwietnia 1794 r. doszło do bitwy pod wsią Racławice. Licząca 6000 żołnierzy i uzbrojona w 18 dział pod wodzą generałów Tormasowa, Pustowałowa i Denisowa oskrzydliła z trzech stron oddziały Kościuszki, jednakże wojska polskie przełamały natarcie na lewym skrzydle i w centrum i odparły Rosjan, którzy ponieśli klęskę. Zwycięstwo było w dużej mierze zasługą kosynierów, którzy atakowali armaty wroga.
Tymczasem w Warszawie Rosjanie z obawy przed powstańcami Kościuszki wprowadzili do miasta nowe oddziały. Mieszczanie nie czekają aż okupanci zajmą miasto rozpoczęli przygotowania do powstania i 17 kwietnia rozpoczęli walkę. W ciągu jednego dnia Polakom udało się wyprzeć Rosjan z miasta, po dwóch dniach zaś zdobyto siedzibę ambasadora rosyjskiego Igelströma, którą wcześniej długo szturmowano. Siedziba była jednak pusta, bowiem ambasador opuścił Warszawę wraz z resztkami uciekającego garnizonu rosyjskiego. Wkrótce w stolicy ustanowiono władze powstańcze. Prezydentem miasta został Ignacy Zakrzewski, a komendantem wojskowym – gen. Stanisław Mokronowski. Utworzono też rząd powstańczy pod nazwą Rada Zastępcza Tymczasowa. Wszystkie władze podlegały Naczelnikowi Kościuszce.
Król Poniatowski a insurekcja
edytuj
Król Stanisław August Poniatowski nie przystąpił do powstania z obawy przed carycą Katarzyną II. Przez cały czas strzeżony był przez oficerów rosyjskich i płatnych szpiegów, kiedy jednak powstańcy przepędzili Rosjan wsparł nieśmiało Kościuszkę, ofiarowując jego ludziom część zamkowej srebrnej zastawy stołowej na zakup broni.
Powstanie na Litwie i w Wielkopolsce
edytuj
Równocześnie z insurekcją kościuszkowską w Polsce przeciw Rosji powstała Litwa, której żołnierzom udało się rozbić garnizon rosyjski w Wilnie. Pod wodzą naczelnika Jakuba Jasińskiego uzbrojono lud i utworzono specjalny sąd, przed którym postawiono targowiczan, zdrajców narodu i przeciwników powstania. Śmierć poniósł hetman wielki litewski, który przeszedł na stronę rosyjską. Niebawem powstania na Litwie i w Polsce połączyły się i wkrótce w całym kraju lud rozpoczął walkę z Rosjanami. Kościuszko z południowej Polski ruszył w kierunku Warszawy, włączając po drodze do armii chłopstwo, któremu w zamian za służbę oferował obniżenie pańszczyzny, tym którzy wsparli oddziały, całkowite jej usunięcie tym, którzy wstąpili do armii, ponadto chłopi stawali się niezależnymi ludźmi. Armia Kościuszki wkrótce dotarła do Warszawy, której wkrótce zaczęły zagrażać poważnie wojska rosyjskie, wspierane przez króla Prus. Wrogie armie zdobyły Kraków i ruszyły w kierunku Warszawy, jednakże stolicę uratował wybuch powstania w Wielkopolsce, gdzie ruszył gen. Jan Henryk Dąbrowski, pod którego wodzą Polacy zdobyli Bydgoszcz i ruszyli do Prus Królewskich. Z obawy przed atakującymi władca pruski zaprzestał marszu na Warszawę i swoje wojska skierował właśnie do Prus, w celu odparcia Polaków.
Sytuacja Polaków stała się bardzo trudna, kiedy Rosjanie zajęli Wilno oraz zadali Kościuszce straszliwą klęskę pod Maciejowicami na Mazowszu, gdzie ciężko ranny został sam naczelnik, którego wrogowie wzięli do niewoli i zabrali do Petersburga. Zaraz po bitwie pod Maciejowicami powstańcy wybrali na naczelnika Tomasza Wawrzeckiego, którego zadaniem było odparcie napierających mas żołnierzy rosyjskich na warszawską Pragę, jednak po mimo zaciekłej obrony Praga upadła. Rosjanie wtargnęli do dzielnicy i wymordowali tamtejszą ludność (ok. 20 tys. ludzi). Następnego dnia Warszawa skapitulowała, co zakończyło insurekcję kościuszkowską. Był to 5 listopada 1794 r.
W październiku 1795 r. Rosja, Prusy i Austria podpisały dokument, na którego mocy dokonały rozbioru Polski. Imperium Katarzyny II przypadła reszta Białorusi i Litwy oraz większość Ukrainy, Prusom Warszawa i część ziem centralnej Polski, Austrii zaś Kraków oraz ziemie między Bugiem a Pilicom. Polska i Litwa przestały istnieć. Kiedy zajęto kraj zaczęto domagać się od króla abdykacji. Choć monarcha początkowo sprzeciwiał się, licząc na pomoc wojskową ze strony innych państw w końcu poddał się i na początku 1795 r. dostał się w ręce Rosjan, którzy wywieźli go do Grodna, stamtąd zaś do Petersburga. Płacząc Stanisław August opuszczał stolicę jako jeniec, żegnany przez zrozpaczony tłum. W towarzystwie kilku dworzan wsiadł w milczeniu do karety, by opuścić na zawsze Warszawę. Kiedy dokonano podziału Polski w Europie nikt nie protestował, wszyscy pogodzili się z upadkiem dawnego mocarstwa i jedynie Turcja nie uznała rozbiorów.
|
