Historia powszechna/Starożytny Izrael

Rozdział
Starożytny Izrael

Historia

Początki Izraelitów

Biblijna Księga Rodzaju mówi, że praojcem narodu żydowskiego był Abrama, syn Teracha, który wraz z ojcem, braćmi i żoną Saraj mieszkał w Ur w Mezopotamii. Abraham był człowiekiem osiadłym, wyznawcą politeistycznej religii sumeryjskiej, który znał prawa obowiązujące w Mezopotamii a także tamtejsze opowieści, m.in. o potopie oraz Gilgameszu. Według Biblii Abramowi objawił się Jahwe Bóg, ten sam w którego obecnie wierzą chrześcijanie, żydzi i muzułmanie. Bóg zawarł z mieszkańcem Ur przymierze, w którym obiecał mu liczne potomstwo, które stworzy osobny naród i potężne państwo, jednakże aby tak się stało Abram musiał przyjąć imię Abraham oraz opuścić rodzinne Ur i udać się do Kanaanu – krainy leżącej w miejscu obecnej Palestyny pomiędzy Morzem Śródziemnym a Morzem Martwym. Wraz z rodziną i orszakiem Abraham opuścił miasto i rozpoczął wędrówkę na zachód, zatrzymując się na jakiś czas w Harranie, gdzie zmarł jego ojciec Terach. Po jego śmierci jego syn wraz z krewnymi ruszył w dalszą drogę i wkrótce dotarł do żyznego Kanaanu, zamieszkanego przez liczne plemiona semickich Kananejczyków. Przodkowie Izraelitów woleli nie wdawać się w walki z Kananejczykami, zaczęli więc zawierać przymierza i wydawać za nich swoje córki i siostry. Podobną politykę jak jego ojciec prowadził syn Abrahama Izaak, który był ojcem Jakuba – według Pisma Świętego bezpośredniego przodka Hebrajczyków. Jakub miał 12 synów, spośród których najbardziej miłował Józefa, co stało się powodem zazdrości pozostałych dzieci. Bracia sprzedali Józefa w niewolę do Egiptu, następnie zaś wyparli się tego, kłamiąc, iż rozszarpał go dziki zwierz. Wygnany Józef dzięki umiejętności odczytywania snów zdobył uznanie faraona egipskiego i stał się jego ministrem, który miał za zadanie uratować Egipt przed nadchodzącą kilkuletnią suszą. Wkrótce susza dotarła również do Palestyny i zmusiła żyjących tam Jakuba i jego synów do opuszczenia kraju. Rodzina dotarła do Egiptu, gdzie spotkała i pojednała się z wygnanym Józefem.

Pobyt w Egipcie

Historycy umiejscawiają wędrówkę Abrahama z Ur do Kanaanu ok. 1800 r. p.n.e. – 1750 r. p.n.e., przybycie Żydów do Egiptu zaś łączą z migracją Hyksosów, różnego rodzaju pochodzenia ludów zachodnioazjatyckich, którzy przybyli do kraju faraonów 1650 – 1540 r. p.n.e. Hyksosi stworzyli w delcie Nilu państwo ze stolicą w Awaris, które jednak upadło w XVII w. p.n.e., rozbite przez Egipcjan. Hyksosi albo uciekli do Azji albo do Egiptu. Wśród tych, którzy uszli do państwa faraonów znaleźli się prawdopodobnie Żydzi – potomkowie Jakuba i jego synów, o czym opowiada Biblia. Według Pisma Izraelici w zawrotnym tempie zwiększali swoją liczebność, aż w końcu zaczęli zagrażać Egipcjanom, w wyniku czego faraon nakazał zniewolić Żydów. Istotnie, ok. XIV w p.n.e. sytuacja Hyksosów zaczęła w Egipcie pogarszać się, w XIII w. p.n.e. zaś za panowania Ramzesa II i Merenptaha rozpoczęły się prześladowania. Pismo Święte opisuje tamte wydarzenia: według niego po śmierci Jakuba i jego synów Izraelici mieszkali w Egipcie ciesząc się sympatią Egipcjan, jednakże w wyniku dużego wzrostu liczebności zaczęli dla Egiptu stanowić zagrożenie. Wobec tego faraon nakazał zniewolić Izraelitów, którzy odtąd stali się sługami Egipcjan. Wtedy Jahwe Bóg miał powołać jednego z Żydów Mojżesza aby ten wyprowadził Naród Wybrany z Egiptu. Faraon początkowo nie chciał wypuścić swoich niewolników, jednak przelękniony serią plag, które Bóg spuścił na Egipt, ostatecznie zgodził się. Izraelici pod wodzą Mojżesza ruszyli na wschód i w cudowny sposób przekroczywszy Morze Czerwone rozpoczęli wędrówkę do Kanaanu.

Plagi egipskie

Według jednej z teorii plagi, które według Biblii wstrząsnęły Egiptem były skutkami niezwykle potężnej erupcji wulkanu na greckiej wyspie Santoryn, która wyrzuciła ogromne ilości pyłów i gazów. Spowiły one niebo nad wielkimi obszarami, m.in. nad całym Egiptem. Większe odłamki skalne wyrzucone podczas erupcji zaczęły opadać niczym grad w promieniu setek km, ciemność zaś sprawiła, że Nil został zasiedlony przez zabarwiające wody na czerwono glony. One to spowodowały wymarcie ryb i ucieczkę innych zwierząt, w tym żab z nad rzeki. Płazy szukając schronienia opanowały miasta i wsie egipskie, wdzierając się nawet do domów. Umierające płazy, gady oraz ryby, żyjące w Nilu stały się powodem bardzo szybkiego wylęgania się komarów, które rozprzestrzeniły się w Egipcie. Prócz komarów wylęgać się zaczęły także w zastraszającym tempie muchy, których naturalni wrogowie wyginęli. Plaga much i komarów przenosząc powstające w truchłach martwych zwierząt bakterie spowodowała zatrucie roślinności oraz rozprzestrzenienie się epidemii ospy, która dotknęła faunę i ludzi. Wkrótce w Egipcie pojawiły się szarańcze szukające pożywienia, bowiem rośliny zaczęły masowo ginąć w skutek zatrucia oparami wulkanicznymi. Ostatnią z plag według Księgi Wyjścia było masowe umieranie pierworodnych synów Egipcjan. Także i ta katastrofa może mieć związek z erupcją wulkanu, bowiem pierworodni spożywali najwięcej jedzenia, które pozostawało zatrute. Przyjmując największą dawkę zatrutych rośliny pierworodni umierali najszybciej i najczęściej.

Wędrówka przez pustynię

Opuściwszy Egipt Mojżesz na czele ludu hebrajskiego ruszył na północny wschód przez pustynię w kierunku Ziemi Obiecanej – Kanaanu, zwanego Palestyną. Podczas wędrówki przez Półwysep Synaj Mojżesz zostawiwszy lud pod opieką swojego brata Aarona ruszył na górę Synaj, gdzie według Biblii miał pozostawać przez wiele dni, w towarzystwie Jahwe Boga, który podarował mu dwie kamienne tablice ze spisanym Dekalogiem, tj. Dziesięcioma Przykazaniami – głównymi zasadami wiary w Boga. Podczas nieobecności Mojżesza Izraelici, których wiara była jeszcze bardzo słaba odrzucili Jahwe i stworzyli złotego cielca, który stał się ich bożkiem. Kiedy Mojżesz powrócił z góry Synaj widząc pogańskie rytuały roztrzaskał Dekalog, który wkrótce spisał od nowa. Według Biblii karą za kult złotego cielca dla Izraelitów była trwająca 40 lat tułaczka po pustyni, podczas której Żydzi prowadzeni byli przez Boga pod postacią albo obłoku za dnia albo słupa ognia w nocy i żywili się zsyłanymi przez niego przepiórkami oraz spadającą z nieba manną. Prócz Dekalogu Bóg przekazał Hebrajczykom szczegółowe prawo karne, cywilne oraz przepisy dotyczące sprawowania kultu, kapłanów, miejsca świętego i budowy Arki Przymierza, gdzie przechowywane były kamienne tablice z Dziesięciorgiem Przykazań. Po upływie 40 lat Izraelici dotarli w okolice Palestyny, do której jednak Mojżesz nie dotarł, choć zobaczył ją ze szczytu góry Nebo, gdzie zmarł.

Kanaan przed przybyciem Izraelitów

Początki Kanannu

Dogodne warunki panujące na terenie Palestyny sprawiły, że pierwsze obozowiska ludzkie powstały tam już 500.000 lat temu. Przez kolejne tysiące lat ludzie z różnych gatunków żyli na terenie doliny, aż do IX tysiąclecia p.n.e., kiedy powstawać zaczęły pierwsze trwałe osady. Ludzie porzucili koczowniczy tryb życia, rozpoczęli hodowlę zwierząt i uprawę dzikich zbóż. Hodowla i rola udoskonaliły się w neolicie, który trwał od IX tysiąclecia p.n.e. do III tysiąclecia p.n.e. W VII tysiącleciu p.n.e. rozpoczął się rozwój ceramiki oraz zaczęto wznosić pierwsze miasta, spośród których najstarszym było Jerycho, będące także najstarszym miastem na świecie. Ok. 6000 – 5000 lat temu do Kanaanu zaczęły przybywać plemiona semickie, które zdominowały tamtejsze ludy, dając początek plemionom kananejskim. Palestyna weszła w epokę brązu, rozpoczął się gwałtowny rozwój ufortyfikowanych miast, na których czele stali królowie.

Semici w Palestynie

W II tysiącleciu p.n.e. do Kanaanu napłynęły plemiona Amorytów, będących podobnie jak Kananejczycy pochodzenia semickiego, kilkaset lat później zaś napłynęła kolejna fala, tym razem różnego pochodzenia etnicznego. Wśród przybyłych znaleźli się wygnani z delty Nily Wykosi, którzy wspomniani byli w rozdziale opisującym pobyt Izraelitów w Egipcie. Okres od XVII do XIII w. p.n.e. Kanaan pozostawał pod wpływami Egiptu, Mitanni, leżącej na pograniczu dzisiejszych Turcji, Syrii i Iraku oraz Hetytów, żyjących na terenie obecnej Turcji. Królowie kananejscy próbowali nieudolnie wyzwolić się z pod wpływów sąsiadów, jednak Ci ustąpili dopiero ok. r. 1200 p.n.e., kiedy w wyniku najazdów tzw. ludów morza państwo Hetytów upadło, Egipt zaś został osłabiony. Ludy morza, m.in. Filistyni osiadły na zachodnich skrajach Palestyny. W tym czasie na pograniczu Kanaanu pojawili się semiccy Izraelici pod wodzą Mojżesza, którzy przybyli z Egiptu.

Epoka sędziów

Władzę po Mojżeszu przejął jego najbardziej zaufany człowiek z czasów wędrówki przez pustynię Jozue, syn Nuna. Na jego czele zastępy Hebrajczyków wtargnęły ok. 1210 – 1200 r. p.n.e. do Kanaanu, w którym żyły liczne plemiona Kananejczyków. Izraelici rozbili obóz w Gilgali, położonym na wschód od Jerycha, gdzie ustawiono 12 kamieni, symbolizujących 12 plemion, pochodzących od 12 synów Jakuba. Gilgal stał się w późniejszym czasie miejscem zgromadzeń starszyzny izraelskiej. Jozue rozbiwszy obóz zebrał wojska i ruszył na Jerycho -jedno z największych miast Kanaanu i co ciekawe najstarsze miasto świata, które powstało ok. 9000 lat temu. Według Księgi Jozuego wielkie mury miasta rozpadły się w proch, gdy rozbrzmiał dźwięk siedmiu trąb, niesionych przez izraelskich kapłanów. Wojska hebrajskie skierowały się następnie na Aj, które zostało zdobyte i Gibeon, którego mieszkańcy poddali się. Ekspansji Jozuego sprzeciwił się król Jerozolimy Adonisedek, wspierany przez królów Hebronu, Jarmużu, Kaliszu i Eglonu. Wojska sojuszników ruszyły przeciw Izraelitom, jednakże poniosły klęskę w pobliżu Mekedy, przywódcy zostali powieszeni a ich ziemie zajęte. Przez kolejne lata Jozue podbił Goszen, leżącą w północn-wschodnim Egipcie oraz południową Palestynę. Wódz osobiście rozdzielił ziemie Izraela pomiędzy dwanaście plemion żydowskich, następnie zaś w celu umocnienia narodu odnowił przymierze z Bogiem. Kananejczycy choć w większości wygnani lub wybici przetrwali i dalej żyli w Palestynie, podobnie jak osiedlające się tam Ludy Morza, wygnane z Egiptu, do których należeli m.in. Filistyni, od których nazwy pochodzi nazwa Kanaanu „Palestyna”. Izraelici jeszcze przez długi czas musieli zmagać się z nieprzyjaciółmi oraz przezwyciężać spory wewnętrzne.

Izrael po śmierci Jozuego

Po śmierci Jozuego w Izraelu nie wybrano króla, bojąc się, że zostanie on ubóstwiony, jak to czyniono w krajach ościennych, co było niezgodne z religią judaistyczną. Bezpośredni następcy Jozuego są nieznani, jednakże najprawdopodobniej nie mieli oni zbyt wielkich wpływów, bowiem już kolejne pokolenia zaczęły odrzucać wiarę w Jawhe. Przywódcami ludu, zarówno religijnymi jak i politycznymi zaczęli stawać się tzw. sędziowie. Według Biblii sędziowie powoływani byli przez Boga, kiedy tylko Izrael zaczynał żałować uprzedniego odejścia od wiary, którego konsekwencją był zesłany przez Jahwe najazd wrogów. Sędziowie mięli pokonać nieprzyjaciół Narodu Wybranego oraz nawrócić go na powrót na wiarę mojżeszową. Sytuacja Izraela była trudna, bowiem nie stanowił on jednego narodu, a dopiero zrzeszające się dwanaście spokrewnionych plemion, wywodzących się według Starego Testamentu od dwunastu synów Jakuba, syna Izaaka. Ponadto Izrael narażony był na ataki nowo przybyłych ludów morza, w szczególności Filistynów, z zachodnich krańców Palestyny oraz Kananejczyków, spośród których wielu nie zostały zabitych albo wygnanych przez Jozuego.

Otniel

Pierwsze odstępstwa od wiary pojawiły się kilka lub nawet jedno pokolenie po śmierci Jozuego, w czasie gdy na plemiona izraelskie spadł najazd Kuszan-Riszeataima, króla Aram-Ehraima, krainy, którą niektórzy utożsamiają z Edomem. Początkowo Hebrajczycy ugięli się pod naporem wojsk wrogów, jednak wtedy władzę przejął Otniel, syn Kenara, który w bitwie rozbił wrogie oddziały. Według Biblii po wiktorii miał sprawować władzę nad Izraelem przez kolejne 40 lat.

Ehud i Szamgar

Po śmierci sędziego Otniela Izraelici według Księgi Sędziów na powrót powrócili do kultu pogańskich bożków, co miało spowodować najazd Eglona, króla Moabu, wspieranego przez Ammonitów i Amalekitów. Koalicja wtargnęła na ziemie izraelskie, spośród których większość, włącznie z jednym z najważniejszych miast w Palestynie została zajęta. Według Biblii po 18 latach ciemiężenia Izraelitów król Moabitów zginął, zadźgany przez Ehuda, izraelskiego posła, który składał mu daninę. W czasie gdy Ehud zabił wrogiego monarchę wojska hebrajskie zebrały się na brzegu Jordanu i odcięły Moabitom drogę ucieczki. Podczas bitwy z nimi Izraelici odnieśli zwycięstwo. Po Ehudzie nastał pierwszy tzw. sędzia mniejszy Szamgar, którego jedynym poznanym obecnie dokonaniem było zwycięstwo w bitwie z Filistynami.

Barak i Debora

Po jakimś czasie na plemiona izraelskie napadł król kananejski Jabin z Chasor, który był niepokonany przez Izraelitów przez całe dwadzieścia lat. Biblia mówi, że w tamtym czasie sędzią został Barak, który jednak bał się stawić czoła Kananejczykom. Na pomoc przyszła mu prorokini Debora, która z woli Boga stała się sędzią. Zjednoczone za namową Debory i towarzyszącego jej Baraka plemiona izraelskie zjednoczyły się i wkrótce powołano armię, która ruszyła przeciw poganom. Podczas bitwy u podnóży góry Tabor Izraelici zdołali zdziesiątkować wrogie wojska. Podczas starcia uciec zdołał dowódca wojsk kananejskich Sisera, jednak wkrótce zginął on. Hebrajczycy napierali na królestwo Jabina, aż w końcu obalili go, jego państwo zaś upadło.

Gedeon i wojna z Madianitami

Po latach od zwycięstwa nad Kananejczykami Izrael najechali Madianici i Amalekici, którzy przez wiele lat łupili jego tereny, zniewalali ludność i niszczyli gospodarstwa. Hebrajczycy odwrócili się od Boga, twierdząc, że to On porzucił ich i stali się czcicielami bóstw kananejskich, m.in. Baala. Wtedy ubogi Gedeon został powołany na sędziego i proroka. W pierwszej kolejności zniszczył ołtarze Baala, przez co nazywany zacząć być Jerubbaal, co znaczy "Niech Baal się przed nim broni" lub "Niech Baal walczy z nim". Zniszczywszy miejsca kultu bożka rozpoczął gromadzenie armii. Wkrótce powstały trzy oddziały, składające się łącznie z 300 wojowników, którzy nocą podeszli pod obóz Madianitów i wzbudzili weń panikę, tak, że Madianici zaczęli walczyć między sobą, myśląc, iż są atakowani przez lud Izraela. Jedynie mała grupa Madianitów, wraz z dwoma dowódcami armii zdołała uciec, jednak została doścignięta, przywódcy wojsk zaś zabici. Oddziały hebrajskie przeprawiły się następnie przez Jordan i wyczerpane ruszył w pościg za uciekającymi królami Madianitów. Wkrótce dopadnięto oddział monarszy i rozbito go, zabijając władców. Izraelici stali się bezsprzecznymi zwycięstwami nad Madianitami.

Samozwańczy król Abimelek

Po śmierci Gedeona jego syn Abimelek wymordowawszy braci, prócz jednego, który zdołał uciec ogłosił się za poparciem ludu królem Izraela. Po trzech latach od objęcia władzy samozwaniec popadł w konflikt z możnymi z miasta Sychem. Sychem zbuntowało się wkrótce przeciw Amielekowi, który początkowo nie zareagował na wypowiedzenie posłuszeństwa. Niebawem do zbuntowanego miasta przybył człowieka imieniem Gaal, który zaczął podburzać jego mieszkańców do zbrojnej walki z Abimelekiem, następnie zaś wypowiedział królowi wojnę. Bojąc się starcia z władcą zarządca Sychem porozumiał się z nim i poprosił o atak na Gaala. Podczas bitwy samozwaniec zwyciężył, Gaal zaś został wygnany. Bunty w mieście jednak nie ustały i wojska izraelskie natarły na osadę. Sychem zostało doszczętnie zniszczone, ludność zaś wymordowana. Wojska Abimeleka ruszyły następnie na zbuntowane miasto Tebes i wkrótce rozpoczęły szturm. Jednakże wtedy pewna mieszkanka Tebes zrzuciła na króla kamień, który rozbił mu czaszkę. Samozwańca dobił na jego prośbę jego giermek. Tak zakończył się kilkuletni okres rządów Abimeleka.

Jefte

Po śmierci króla Abimeleka sędziami Izraela byli kolejno Tola i Jair, o których nie wiadomo prawie nic. Po śmierci Jaira Izraelici wg Biblii porzucili Boga i zaczęli czci bogów pogańskich. W skutek tego napadać zaczęli na nich Filistyni oraz Ammonici. Lud Izraela obrał swoim wodzem Jeftego, który poprowadził wojska hebrajskie przeciw Ammonitom, którzy zostali pokonani. Wcześniej Jefte złożył Bogu ślub, że jeżeli zwycięży złoży mu ofierze tego człowieka, który jako pierwszy wejdzie do jego domu po wiktorii. Stało się tak, że jako pierwsza weszła do domu córka wodza. Zrozpaczony złożył ją w ofierze. Za czasów Jeftego plemiona izraelskie były jeszcze bardzo podzielone

Panowanie Dawida

Życie Dawida przed objęciem władzy

Dawid był synem Jessego, urodzonego w Betlejem judzkim, początkowo ubogim pasterzem, który trafił w dzieciństwie na dwór króla Saula, gdzie odznaczył się, walcząc z olbrzymim człowiekiem Goliatem , pochodzącym z plemion filistyńskich, które nękały Izrael. Uzbrojonego i opancerzonego giganta zabił za pomocą procy, ciskając mu kamień, który wbił mu się między oczy. Dawid zaczął interesować się polityką i przyłączył się do antykrólewskiej opozycji, nie śmiał jednak dokonać zamachu na życie monarchy, bowiem był on Pomazańcem Bożym. Wkrótce wokół Dawida zaczęli gromadzić się przeciwnicy Saula, jak i zwykli przestępcy. Zachowanie członka dworu spowodowało gniew Saula, który nakazał zabić przeciwnika. Ostrzeżony przez królewicza Jonatana, swojego przyjaciela Dawid uciekł w okolice Morza Martwego. Wkrótce uciekinier opuścił Izrael i ruszył do kraju największych wrogów Narodu Wybranego - Filistynów. Zyskując poparcie króla Akisza z Gat otrzymał w lenno okręg Siklag na południu ziem Filistynów. Wykorzystując swoją pozycję postanowił wesprzeć Izrael i uwolni go od zagrożenia ze strony semickich Amalekitów.

Objęcie władzy i zbrojne sukcesy Dawida

Śmierć króla Saula ok. 1010 r. p.n.e. spowodowała opustoszenie tronu w Izraelu i Judzie. Dawid powrócił do ojczyzny, gdzie został jednogłośnie obwołany królem. Jego głównym zadaniem była walka z jego dawnymi sojusznikami, ale jednocześnie wielkimi nieprzyjaciółmi Izraela Filistynami. Zaraz po objęciu władzy wysłał wojska hebrajskie na zachód, przeciw Filistynom, którzy zostali pokonani przez Izraelitów, następnie zaś zadał klęski kolejno Moabitom i Ammonitom w Zajordanii, Amalekitom i Edomitom, na południu Judy, podporządkował sobie króla aramejskiego Daszku i systematycznie ograniczał enklawy osadnictwa kananejskiego.

Linki zewnętrzne

• Tekst Biblii Tysiąclecia