Lingwa de Planeta/Rzeczowniki i przymiotniki

W tej lekcji poznasz:

• 11 czasowników (muvi, flai, lopi, sidi, stan, somni, plei, lekti, skribi, remembi, fogeti)
• 11 rzeczowników (jen, kinda, amiga, dom, flor, kitaba, taim; sabah, dey, aksham, nocha)
• 5 przymiotników (hao, buhao, syao, gran, jamile)
• 6 przysłówków wzmacniających przymiotniki (muy, idyen, aika, basta, tro, ga)
• 7 czasowników specjalnych (bi / es / bin, ye, yok, hev, sta)
• 7 zaimków dzierżawczych (may, nuy, yur, suy, luy, elay, ley)
• 5 zaimków wskazujących (se, to, sey, toy, tal)
• 1 przyimek (de)
• 1 zaimek pytajny (kwel)
• 8 przyrostków (-ina, -o, a/sa, ing, shil, bile, kin, gron)
• 8 partykuł (-ge, gin-, man-, da, den, -ney, gro-, -ki)

Razem 70 słów

(+ 97 z lekcji 1 i 2 = razem 167 słów)

Rzeczowniki

Rzeczowniki to słowa odpowiadająće na pytanie „kto” (hu?) lub „co” (kwo?).

Rzeczowniki mogą być proste lub złożone (pochodne).

Przykłady prostych rzeczowników

• jen (człowiek)
• kinda (dziecko)
• flor (kwiat)
• kitaba (książka)
• dom (dom)
• amiga (przyjaciel)
• taim (czas)

Warto zwrócić uwagę, że sam rzeczownik nie zawiera wartości ilości.

Zatem słowo flor, na przykład, w zależności od kontekstu może oznaczać zarówno „kwiat”, jak i „kwiaty”. Jeśli trzeba uniknąć niejednoznaczności, przed rzeczownikiem można umieścić słówko un (jeden):

un flor	jeden kwiat

Innym sposobem wyjaśnienia niejednoznaczności jest partykuła -ge, oznaczająca „jedna sztuka, jeden kawałek”, stawiana po rzeczowniku:

flor-ge	kwiat, jedna sztuka

Aby wyrazić, że rzeczownik odnosi się do więcej niż jednego przedmiotu, należy użyć liczebnika lub słowa wyrażającego wielość (np. mucho – „dużo, wiele”) albo formy liczbyt mnogiej (patrz lekcja 5).

mucho flor	wiele kwiatów

Koncepcja rodzaju (a właściwie płci) jest zawarta jedynie w niewielkiej liczbie rzeczowników oznaczających ludzi:

• gina (kobieta) / man (mężczyzna)
• gela (dziewczyna) / boy (chłopiec)
• mata (matka) / patra (ojciec)
• docha (córka) / son (syn)
• sista (siostra) / brata (brat)
• tia (ciocia) / onkla (wujek)
• oma (babcia) / opa (dziadek)
• kindocha (wnuczka) / kinson (wnuk)

W innych wypadkach, aby dookreślić płeć:

• używamy przedrostków gin- / man-.

gin-leker (lekarka)	man-leker (lekarz)
gin-kota (kotka)	man-kota (kocur)

• zamieniamy końcówkę -a na -ina / -o

amigina (przyjaciółka)	amigo (przyjaciel)

Rzeczowniki w lidepla są nieodmienne. Jednak rzeczownik może pełnić w zdaniu dwie różne funkcje (to samo dotyczy zaimków osobowych):

• znaczenie mianownika (pozycja przed czasownikiem)

me jan	ja wiem
amiga samaji	przyjaciel rozumie

• znaczenie przypadku pośredniego (pozycja po czasowniku lub po przyimku)

yu samaji me	ty rozumiesz mnie
me shwo om amiga	ja mówię o przyjacielu

Jeśli zachodzi konieczność zmiany szyku wyrazów (np. przeniesienie słowa na początek zdania służy podkreśleniu go), można użyć specjalnych przyimków da dla mianownika i den dla przypadku pośredniego:

Me vidi amiga. Den amiga me vidi.	Widzę przyjaciela. Przyjaciela widzę.
Om hu yu shwo? – Den amiga om.	O kim mówisz? – O przyjacielu.
Ob lu samaji ela? – Non, samaji da ela (hi) den lu.	Czy on rozumie ją? – Nie, rozumie ona jego.

Den i da pozwalają na praktycznie dowolną kolejność słów w zdaniu. Należy jednak pamiętać, by ich nie nadużywać.

Rzeczowniki odczasownikowe

Rzeczownik może zostać utworzony od czasownika.

Ogólny rzeczownik związany z czynnością, oznaczający proces/wynik, tworzymy poprzez:

• zamianę końcowego „i” na „a” (jeśli czasownik kończy się na spółgłoskę + i):

lubi	luba (miłość)

• dodanie „a” (jeśli czasownik kończy się na spółgłoskę + i, ale ma tylko jedną sylabę):

pri	pria (przyjaźń, lubienie)

• dodanie „sa” (w pozostałych przypadkach):

gun	gunsa (praca)

Przetłumacz

polski	lidepla
nadzieja
wiedza
pomoc
prośba
radość
pytanie
odpowiedź
przyjście
piosenka
podróż

Warto zauważyć, że we wszystkich powyższych przykładach rzeczownik jest związany z czasownikiem, ale ma pewne dodatkowe znaczenie. Można także utworzyć rzeczownik od czasownika, oznaczający dokładnie sam akt wykonywania czynności za pomocą przyrostka -ing:

swimi (pływać)	swiming (pływanie)
janmi (urodzić, urodzić się)	janming (proces narodzin, rodzenie) (janma – poród)

Przymiotniki

Przymiotniki odpowiadają na pytanie „jaki?” (kwel?).

Przykładowe przymiotniki:

• hao (dobry)
• buhao (zły)
• gran (duży)
• syao (mały)
• jamile (ładny)

Razem z przymiotnikami używa się często przysłówków dookreślających znaczenie:

• muy (bardzo)
• idyen (trochę)
• aika (całkiem)
• basta (wystarczająco)
• tro (zbyt, zbytnio)
• ga (całkowicie)

ga syao	całkowicie mały
basta gran	wystarczająco duży
muy jamile	bardzo ładny
aika hao	весьма хороший

Przymiotniki mogą być utworzone od czasowników

Przymiotnik oznaczający „skłonny do zrobienia czegoś” tworzymy od czasownika, dodając końcówkę shil (położenie akcentu w słowie nie zmienia się):

samájishil	bystry, łatwo rozumiejący
dúmishil	rozważny
gúnshil	pracowity

Przymiotniki oznaczające „który może być...” tworzymy za pomocą końcówki bile (i w końcówce ma dodatkowy akcent):

vídibíle	widoczny
áudibíle	słyszalny
samájibíle	zrozumiały

Przetłumacz

polski	lidepla
lubiący podróże
często zadający pytania
któremu można zaufać
na co można mieć nadzieję
skłonny do nadziei
kochliwy

Czasownik bi / es / bin

W lidepla czasowniki są nieodmienne, z wyjątkiem czasownika „być”: specjalny czasownik bi ma formę es w czasie teraźniejszym, a bin w czasie przeszłym.

Przed odmiennym czasownikiem bi/es/bin zazwyczaj stoi rzeczownik, a po nim – przymiotnik.

Kinda es ga syao.	Dziecko jest całkiem małe.
Ob flor bin muy jamile?	Czy kwiat był bardzo ładny?
Ob kitaba es basta hao?	Czy książka jest wystarczająco dobra?

W szczególnych przypadkach z czasownikiem bi (es, bin) można zastosować inwersję, czyli postawić czasownik natychmiast po zaimku pytajnym:

Wo es yu?	Gdzie jesteś?

W zdaniach złożonych z zaimkiem pytajnym z reguły inwersji się nie stosuje:

Me jan wo yu es.	Wiem, gdzie jesteś.

Przetłumacz

polski	lidepla
Książka jest wystarczająco duża.
Dziecko jest za małe.
Gdzie jest kwiat?
Kwiat był całkiem piękny
Jaki będzie dom?
Dom będzie bardzo dobry.

Jeśli temat jest wyrażony słowem se („ten”) lub zaimkami ta lub it, można go pominąć zarówno w pytaniu, jak i w odpowiedzi (jeśli znaczenie jest jasne z kontekstu):

Kwo es se? Kwo es?	Co to jest?
Se es kinda. Es kinda.	To jest dziecko.
Kwel es ta? Kwel es?	Jaki on jest?
Ta es ga syao. Es ga syao.	On jest całkowicie mały.

Przymiotnik jako atrybut

Oczywiście rzeczowniki, podobnie jak zaimki, mogą odgrywać rolę podmiotu lub dopełnienia czasownika

Ob kinda jan-te?	Czy dziecko wiedziało?
Me vidi un flor.	Widzę kwiat.

W tej roli przed rzeczownikami mogą występować przymiotniki.

Syao kinda bu ve samaji yu.	Małe dziecko nie zrozumie cię.
Me pri jamile flor.	Lubię piękne kwiaty.

Zaimki wskazujące

• sey (ten)
• toy (tamten)
• tal (taki)

Sey flor es jamile.	Ten kwiat jest piękny.
Toy kitaba es syao.	Tamta książka jest mała.
Me bu pri tal jen.	Nie lubię takich ludzi.

Przetłumacz

polski	lidepla
To dziecko jest małe, ale bardzo pojętne.
Tamten człowiek był bardzo dobry.
Nie podoba mi się ten dom: jest za mały.
Nie trzeba rozmawiać z taką osobą: nie będzie dla ciebie dobrym przyjacielem.
Tamten dom jest wystarczająco duży, abyśmy mogli w nim mieszkać.
To dziecko zbyt lubi zadawać pytania (jest „pytliwe”).

Czasowniki dostępności ye, yok, hev

Czasami chcemy powiedzieć, że coś „jest”, ale nie w sensie cech („jest zielony”), ale w sensie istnienia bądź nieistnienia. W takim przypadku nie używamy czasownika bi, ale słów ye (jest, istnieje, znajduje się) oraz yok (nie jest, nie istnieje, nie znajduje się):

Ob ye kitaba?	Jest książka?
Ya, kitaba ye.	Tak, książka jest.
Non, kitaba yok.	Nie, nie ma książki.

Aby powiedzieć, że coś należy do kogoś, używamy czasownika hev – mieć.

Me hev un jamile flor.	Mam jeden ładny kwiat.

Przetłumacz

polski	lidepla
Tam jest mały dom.
Tutaj nie ma kwiatów.
Będziemy mieli dziecko.
On miał taką książkę.

Przymiotniki i zaimki dzierżawcze

Aby zadać i odpowiedzieć na pytanie „czyj?” używamy przyrostka -ney (pisanego zawsze z myślnikiem).

Hu-ney kitaba es?	Czyja to książka?
Es kinda-ney kitaba.	To książka dziecka (książka dziecięca).

Można tworzyć złożone przymiotniki:

sey-kinda-ney kitaba	książka tego dziecka

To samo znaczenie można wyrazić za pomocą przyimka de:

Es kitaba de sey kinda.	To jest książka tego dziecka.

Za pomocą przyrostka -ney można zasadniczo tworzyć także zaimki dzierżawcze: me-ney, yu-ney, ta-ney itd. Ale zaimki dzierżawcze są bardzo często używane w mowie, dlatego istnieją również krótkie formy: may (mój), yur (twój, wasz), suy (jego, jej), luy (jego) , elay (jej), nuy (nasz), ley (ich).

	Liczba pojedyncza	Liczba mnoga
1 os.	may	nuy
2 os.	yur
3 os.	suy luy, elay	ley

Od zaimka zwrotnego można utworzyć zaimek dzierżawczy swa-ney (swój).

Przetłumacz

polski	lidepla
moje dziecko
książka mojego dziecka
twoja książka
swój dom
przyjaciel naszego dziecka
ich czas
jego kwiat

Partykuły „gro-” i „-ki”

W codziennym użyciu języka lidepla:

• tworzymy zgrubienie przedrostkiem gro-
• tworzymy zdrobnienie przyrostkiem -ki.

Gro i ki piszemy zawsze z myślnikiem. Można ich używać z dowolnymi częściami mowy:

gro-pri	bardzo lubić, uwielbiać
gro-jen	wielki człowiek (w różnych znaczeniach)
gro-hao	świetnie
kinda-ki	dzieciątko
somni-ki	drzemać

Aby utworzyć zdrobienie rzeczownika, można zamienić końcową samogłoskę na "i". Długie imiona można w ten sposób skrócić do jednej sylaby (ta zasada nie zawsze ma zastosowanie):

doga (pies)	dogi (piesek (pieszczotliwie))
Dimitri	Dimi
Konstantin	Konsti

W lidepli istnieją także przyrostki -kin i -gron, służące do tworzenia rzeczowników o nowej jakości:

kitaba (książka)	kitabagron (księga, foliał)
dom (dom)	domkin (na przykład: szklarnia)

Przetłumacz

polski	lidepla
ogromny
piękny
bardzo potrzebować
bardzo chcieć
człowieczek
kwiatek

Nowe czasowniki

muvi	ruszać się	me muvi it, yu bu muvi-te, nu ve muvi
flai	latać	li bu flai-te, me bu ve flai, ta janmog flai
lopi	biegać	ela lopi-te, ob lu ve lopi? me bu lopi
sidi	siedzieć	nu sidi-te, me ve sidi, ob yu sidi?
stan	stać	me stan, yu stan-te, li ve stan
somni	spać	nu bu somni-te, ob yu somni? ta ve somni
plei	grać	nu plei-te, me bu plei, li ve plei
lekti	czytać	ta lekti-te, li ve lekti, nu lekti
skribi	pisać	me skribi, ob yu ve skribi? nu bu skribi-te
remembi	pamiętać	me bu remembi, nu ve remembi, yu bu remembi-te om me
fogeti	zapominać	ela fogeti, ob yu bu fogeti-te? me bu ve fogeti

Ćwiczenia

Mam jednego przyjaciela.

On jest cudownym człowiekiem.

Jest bardzo pracowity i pojętny.

Ma małe dziecko.

Mój przyjaciel chce być z dzieckiem, chce widzieć, jak jego dziecko żyje.

Ale nie może, bo musi pracować.

Nie ma czasu, żeby bawić się ze swoim dzieckiem.

Kiedy przychodzi, dziecko śpi.

Mój przyjaciel ma nadzieję, że kiedy dziecko będzie duże, będzie mógł czytać mu książki i rozmawiać o nich z nim.

Dziecko mojego przyjaciela nie możne zrozumieć, czemu jego ojciec nie może z nim się bawić.

Dziecko nie może siedzieć bez zabawy. On chce biegać, śpiewać, tańczyć.

Mój przyjaciel ma też ojca.

On jest bardzo stary (lao).

Nie pamięta, jak się nazywa.

Nie widzi i dlatego (z tego powodu) nie może czytać i pisać.

On potrzebuje spać.

Tekst

Przeczytaj tekst. Spróbuj powtórzyć ten tekst lub stworzyć własny.

Me bu jan-te fon wo ta lai. Wen ta vidi may avion, ta kwesti:

- Kwo es sey kosa?

- Bu es kosa. Es avion. It flai.

- Also yu toshi lai fon skay? Es drole! Fon kwel planeta?

Also ta lai fon skay. Me kwesti:

- Fon wo yu lai? Wo es yur dom? A wo yu yao pren may yan?

(afte Antuan de Sent Exuperi)

• avion - samolot
• kosa - rzecz
• skay - niebo (nad nami)
• drole - zabawny
• planeta - planeta
• yan - owca

Etykieta: pozdrowienia, „jak leci?”

Podczas powitania o różnych porach dnia używamy następujących wyrażeń:

• Hao sabah! – Dzień dobry (rano)!
• Hao dey! – Dzień dobry!
• Hao aksham! – Dobry wieczór!
• Hao nocha! – Dobranoc!

(Słowa sabah, dey, aksham, nocha oznaczają odpowiednio: rano, dzień, wieczór, noc.)

Aby zapytać „Jak się masz?” będziesz potrzebować czasownika sta („być w jakimś stanie”):

Komo yu sta?	Jak się masz
Me sta hao.	Mam się dobrze.
Me sta muy hao.	Mam się bardzo dobrze.
Me bu sta hao.	Nie mam się dobrze.
Me sta buhao.	Mam się źle.

Język pod lupą: hiszpański i portugalski

Pod względem liczby użytkowników język hiszpański zajmuje drugie miejsce po chińskim (około 400 milionów osób).

Hiszpański należy do języków romańskich, pochodzi od ludowej łaciny, czyli języka używanego przez prostych Rzymian, i który zaczął rozprzestrzeniać się na terytorium współczesnej Hiszpanii pod koniec III wieku pne, kiedy Hiszpania stała się częścią imperium rzymskiego.

W tym czasie Półwysep Iberyjski zamieszkiwało wiele plemion, z których najliczniejszymi byli Iberyjczycy i Celtowie. Na wybrzeżu Morza Śródziemnego było kilka greckich kolonii. Ponadto w V wieku na półwyspie pojawiły się osady plemion germańskich. W wyniku tej różnorodności ogromna liczba słów we współczesnym języku hiszpańskim ma pochodzenie celtyckie, greckie, fenickie lub wizygotyckie.

Od VIII do XV wieku terytorium Półwyspu Iberyjskiego było władane przez Arabów. Wzajemne relacje kultur arabskiej i chrześcijańskiej nie była proste i jednoznaczne. Wpływ języka arabskiego na hiszpański był ogromny i niezaprzeczalny.

W średniowieczu Hiszpania była podzielona, a w różnych prowincjach mówiono różnymi dialektami. Spośród wszystkich regionów Kastylia stopniowo stawała się najpotężniejsza i najbardziej wpływowa, a język kastylijski stał się podstawą współczesnego hiszpańskiego. Jednak różnice w wymowie i słownictwie w różnych prowincjach Hiszpanii są wyraźnie widoczne do dziś.

Fragment „Małego Księcia”:

¡Ah, principito!	aa prinsi'pito
Así, poco a poco, comprendí tu pequeña vida melancólica.	a'si 'poko a 'poko kompren'di tu pe'kenya 'vida melan'kolika
Durante mucho tiempo tu única distracción fue la suavidad de las puestas de sol.	du'rante mucho 'tyempo tu 'unika dis'trakf/sion fue la suavi'dad de las pu'estas de sol
Me enteré de este nuevo detalle, en la mañana del cuarto día, cuando me dijiste:	me ente're de 'este 'nuevo de'taye en la ma'nyana del ku'arto 'dia 'kuando me di'histe
Me encantan las puestas de sol.	me en'kantan las 'puestas de sol

Portugalski jest językiem blisko spokrewnionym z hiszpańskim, a także jednym z najczęściej używanych języków na ziemi.

Fragment „Małego Księcia” po portugalsku:

Ah, Principezinho!	aa prinsipezinyu
Assim, aos poucos, fui ficando a conhecer a tua melancólica vidinha!	assim aus poukus fui fikandu a konyeser a tua melankolika vijinya
Durante muito tempo, a tua única distracção foi a beleza dos crepúsculos.	duranchi muintu tempu, a tua unika jistrasaun foi a beleza dus krepuskulus
Fiquei a sabê-lo na manhã do quarto dia, quando me disseste:	fikei a sabelu na manyan du kwartu dia, kwandu mi jiseschi
Gosto muito dos pores do Sol.	gostu muintu dous poris ji sou.

Hiszpański i portugalski, jako języki romańskie, zawierają ogromną liczbę słów pochodzenia łacińskiego, z których wiele stało się międzynarodowymi. Te słowa stanowią większość słownictwa lidepla.

Najczęstsze słowa zapożyczone z hiszpańskiego:

• Słówka funkcyjne: a (do), kada (każdy), kwanto (ile), es (być, cz.ter.), ela (ona), mil (tysiąc), mucho (dużo), komo (jak), sol (tylko), sin (bez), i..i (i .. i), muy (bardzo), basta (wystarczająco), ambi (oba), segun (zgodnie z)
• rzeczowniki: kosa (rzecz), flor (kwiat), tasa (kubek, filiżanka), kamina (droga), tren (pociąg), avion (samolot), amiga (przyjaciel), vos (głos), munda (świat), oton (jesień), mes (miesiąc), isla (wyspa), mar (morze)
• czasowniki: skribi (pisać), fumi (palić), inviti (zapraszać), visiti (odwiedzać), resolvi (rozwiązywać), regi (rządzić, panować), kresi (rosnąć), konsenti (zgadzać się), doni (podarować)
• przymiotniki: gran (duży), blan (biały), lente (powolny), otre (inny), alegre (wesoły), agude (ostry), vere (prawdziwy), tarde (późny), kare (drogi, kochany), libre (wolny, swobodny), sane (zdrowy)

Klucz do ćwiczeń

Kolejna lekcja