Materiały do nauk administracyjnych/Absolutyzm oświecony w Prusach
Absolutyzm oświecony w Prusach
edytujPotęga Prus była budowana stopniowo przez kolejnych panujących, wśród których możemy wymienić:
- Fryderyka Wilhelma (panował w latach 1640-1688) - Wielkiego Elektora,
- Fryderyka I (1688-1713),
- Fryderyka Wilhelma I (1713-1740),
- Fryderyka II Wielkiego (1740-1786)
- Fryderyka Wilhelma II (1786-1797)
- Fryderyka Wilhelma III (1797-1840)
|
Król Prus, zwany "królem - kapralem", znany z różnych dziwactw, np. "tabakkollegium" i "pułku wielkoludów"; świetny organizator, rozbudował armię, wzmocnił administrację, wprowadził znaczne oszczędności budżetowe, popierał osadnictwo, handel i rzemiosło, opiekował się protestantami; nie interesował się kulturą. Brał udział w wojnie północnej, zdobył Pomorze. Występował przeciwko Polsce, zawarł z Rosją i Austrią traktat Loewenwolda.Fryderyk Wilhelm I na Wikipedii... |
|
Król Prus, przedstawiciel oświeconego absolutyzmu ("filozof na tronie"), prowadząc wojny rozszerzył znacznie terytorium państwa, zwany był "burzycielem pokoju", w 1740 r. podbił Śląsk, w 1756 r. rozpoczął wojnę siedmioletnią, w 1778 r. wojnę o sukcesję bawarską, zainicjował I rozbiór Polski. Rozbudował administrację i wojsko, unowocześnił skarbowość i sądownictwo, popierał przemysł; kolonizował nowe tereny, utrzymywał przewagę polityczną szlachty, ale też zniósł tortury, rozwijał szkolnictwo, wprowadził tolerancję religijną i utrzymywał szerokie kontakty intelektualne. Zagorzały wróg Polski. Dzięki jego polityce Prusy stały się jednym z mocarstw europejskich.Fryderyk II na Wikipedii... |
|
Król Prus, bratanek Fryderyka II, wziął udział w rozbiorach Polski, tłumieniu powstania kościuszkowskiego, wystąpił przeciwko rewolucji we Francji. Znany był ze swej słabości i podatności na wpływy dworu. Wprowadził cenzurę, ograniczył tolerancję religijną; jego brak wystarczających umiejętności pokierowania państwem uwidocznił kryzys scentralizowanego państwa absolutnego. Fryderyk Wilhelm II na Wikipedii... |
Administracja centralna
edytuj
Administracja centralna była wzorowana na monarchii francuskiej, a sprawne funkcjonowanie państwa wynikało z nadzwyczajnych zdolności kilku kolejnych władców do osobistego ogarniania olbrzymiego zakresu spraw [G. Górski]. W XVII i XVIII w. przekształcono państwo Hohenzollernów, które stanowiło "konglomerat najróżnorodniejszych terytoriów nagromadzonych w wyniku szczęśliwego zbiegu okoliczności i przedsiębiorczości dynastii" [E. Klein], w jednolity organizm państwowy, oparty na absolutnej władzy monarchy. Złamano opór stanów szlacheckich, król otrzymał prawo nakładania stałych podatków, stworzono stałą, zawodową armię, a militaryzm stał się cechą charakterystyczną monarchii pruskiej. Władcy dążyli do rozszerzania terytoriów swego państwa w czasie licznych wojen. Zaś podstawą tronu był sojusz między monarchą a junkrami, którzy zrezygnowali z praw politycznych, zachowując przewagę społeczną wśród innych stanów.
Wśród urzędów centralnych istniejących w Prusach XVIII w. możemy wymienić:
- Tajną Radę Stanu (1604, 1651), czyli radę królewską, zajmującą się najważniejszymi sprawami państwa,
- Generalne Dyrektorium[1] (1723), właściwe w sprawach zarządu krajem.
- Ministerstwo Gabinetowe (1728), odpowiadające za sprawy zagraniczne,
- Ministerstwo Sprawiedliwości (1737) na czele z kanclerzem, do którego kompetencji należały sprawy sądownictwa i wyznań.
Najwięcej zadań skupiało Generalne Dyrektorium, ponieważ zajmowało się bieżącym administrowaniem licznymi terytoriami państwa pruskiego, które były rozrzucone od granic z Francją (ks. Klewe), po Litwę (Prusy Wschodnie). Państwo pruskie opierało się bowiem na Brandeburgii i Prusach Książęcych (Wschodnich). Były to dwa najważniejsze kraje w ręku Hohenzollernów. Oprócz tego posiadali też tereny w południowych Niemczech (księstwa Ansbach i Bayreuth), Fryzję Wschodnią, a w XVII i XVIII w. zajęli Pomorze Zachodnie i Szwedzkie), Śląsk i ziemie polskie. Dzięki temu posiadłości królów Prus powiększyły się trzykrotnie.
Generalne Dyrektorium było podzielone na departamenty na czele z ministrami. Wydzielono m.in. departamenty wojska, przemysłu, cła, górnictwa i lasów. Początkowo formowano je wg kryterium geograficzno-rzeczowego (tzn. dla każdego księstwa tworzono osobny departament), a potem rzeczowego i np. departament wojska odpowiadał za sprawy militarne we wszystkich księstwach.
Na marginesie można dodać, iż Generalne Dyrektorium (zwane też Generalnym Dyrektoriatem) powstało z połączenia Generalnego Komisariatu Wojny (1660) i Generalnej Dyrekcji Finansów (1699, 1713). Zespolono dzięki temu zarząd wojskiem, finansami i domeną królewską. Charakterystyczne dla monarchii pruskiej było to, iż król Prus był właścicielem ogromnych obszarów ziemskich, które zajmowały proporcjonalnie większą część terytorium królestwa niż w to miało miejsce w innych państwach XVIII w. Generalnemu Dyrektorium podlegali radcowie ziemscy i radcowie skarbowi a potem departamenty kamer. Osobno funkcjonowało Ministerstwo ds. Śląska (1742), ponieważ do 1808 r. Śląsk był oddzielnym księstwem z osobnym rządem i własnymi resortami, a za sprawy tej prowincji odpowiadał minister ds. Śląska na dworze królewskim.
Ponadto, jak zauważył Emanuel Rostworowski, "Fryderyk II uważał, że centralne ciało kolegialne, Generalny Dyrektoriat... jest zbyt ociężałe, a ponadto lekceważył swoich ministrów i nie ufał im. Kontaktował się więc z nimi bezpośrednio poza kolegium i tworzył nowe, niezależne od Dyrektoriatu ministerstwa". Były to np. ministerstwa wojny czy handlu i manufaktur. Dodatkowo zakładano urzędy centralne, np. monopoli i ceł, monety i mennictwa, monopolu tytoniu i kawy, a także organy kontrolne: generał-fiskałów i fiskałów[2].
Administracja lokalna
edytuj
Kraje pruskie dzielono na prowincje z namiestnikami, którzy reprezentowali króla. Prowincje zaś podzielono na departamenty kamer, w których władzę sprawowały kolegialne kamery wojny i domen (kamery wojenno-ekonomiczne, w skrócie "kamery"). Powstały z połączenia poprzednich urzędów: komisariatów i kamer. Przejęły także część kompetencji "rejencji" (zarządów krajowych), które traciły uprawnienia administracyjne a zachowywały sądownicze.
Kamery zarządzały departamentami; zajmowały się bieżącymi sprawami administracyjnymi, wojskiem, policją, finansami, zarządem dóbr państwowych, sądownictwem w sprawach skarbowych, policyjnych i administracyjnych; nadzorowały władze w miastach, powiatach i dobrach królewskich. Na ich czele stali prezydenci (zwani czasem dyrektorami, prezesami).
Jako, że kamery były instytucjami nowymi, więc często dochodziło do sporów kompetencyjnych między kamerami a nadal istniejącymi "rejencjami". Dążono jednak do tego, by bieżące zadania administracyjne przekazać kamerom, a rejencjom pozostawić sądownictwo powszechne.
Wskutek osobistej ingerencji Fryderyka II w sprawy kraju (który wydawał tzw. nakazy gabinetowe), wzrosła rola prezydentów kamer, którzy otrzymywali polecenia bezpośrednio od króla i byli przez niego kontrolowani z pominięciem Generalnego Dyrektorium.
Departamenty dzielono na powiaty, którymi kierowali landraci. Byli to urzędnicy ziemscy, powoływani przez króla spośród kandydatów przedstawianych przez sejmiki szlacheckie. Podlegali kamerom i administrowali terenami wiejskimi; z reguły ich władza nie rozciągała się na miasta.
Miasta (zależnie, czy należały do króla, czy możnowładców prywatnych) posiadały odmienny ustrój. Miasta królewskie z zasady cieszyły się ograniczonym samorządem i tam władzę sprawował magistrat (zarząd miasta), wybierany przez zgromadzenie miejskie. Władze miast poddano nadzorowi ze strony kamer w sprawach administracyjnych i radców skarbowych w sprawach podatkowych i gospodarczych.
Na wsi władzę sprawował pan feudalny (właściciel wsi). Wieś tworzyła gromadę na czele której stał sołtys, mający do pomocy ławników, powoływanych przez właściciela wsi pod nadzorem landrata. W królewszczyznach (domenach królewskich) funkcjonowały urzędy domen.
W niektórych prowincjach istniał samorząd szlachecki, czyli sejmiki powiatowe. Miały one charakter doradczy i opiniodawczy, a co najważniejsze mogły proponować królowi kandydatów na landratów.
Reformy
edytujZa panowania Fryderyka Wilhelma I oraz Fryderyka II przeprowadzono wiele reform w duchu absolutyzmu. Były to m.in. reformy:
- chłopskie, polegające na ograniczeniu poddaństwa osobistego, zwolnieniu z poddaństwa młodszych synów chłopskich, ograniczeniu pańszczyzny, zakazaniu rugów, wprowadzaniu oczynszowania, upowszechnieniu umów między szlachtą a chłopami, nadania ograniczonych możliwości dzielenia gospodarstw (likwidowania tzw. niedziałów rodzinnych, czyli gospodarstw uprawianych wspólnie przez całą rodzinę) i przyznawano chłopom prawo skargi na postępki dziedziców. Część z reform chłopskich zostało cofniętych za panowania Fryderyka II Wilhelma.
- wojskowe, gdy przeprowadzono reformę kantonową, dzieląc państwo na kantony - jednostki administracji specjalnej, dzięki czemu każdy kanton był odpowiedzialny za wystawienie, uzbrojenie i zaopatrzenie określonego oddziału wojska. Wprowadzono powszechną armię narodową obok wojsk zaciężnych i postulowano zniesienie kar cielesnych w wojsku.
- gospodarcze, oparte na zasadach merkantylizmu; z korzyścią dla obrotu handlowego rozluźniono monopol cechowy; zakładano manufaktury; prowadzono roboty publiczne (fortyfikacje, drogi, magazyny zbożowe, kanały); osuszano bagna, wspierano osadnictwo i rolnictwo (upowszechniając uprawę kartofli i chroniąc lasy). Jednocześnie usiłowano (rzecz jasna bezskutecznie) ograniczać drogą zarządzeń administracyjnych zbytek i import towarów luksusowych. Sam Fryderyk II uważał, że "celem handlu jest przyciąganie pieniędzy z zagranicy, a celem manufaktur zatrzymywanie pieniędzy w kraju" [E. Rostoworowski].
- szkolnictwa, wprowadzając szkolnictwo powszechne, szkoły techniczne, rolnicze i seminaria. Reforma oświaty była jednak połączona z germanizacją.
- wyznaniowe: luteranizm zachował pozycję religii państwowej, ale ogłoszono tolerancję religijną.
Landrecht - Powszechne Prawo Krajowe dla Państw Pruskich z 1794 r. Część II, tytuł XX:O przestępstwach i karach.
§ 1. Wszelka władza i każdy ludu przełożony muszą poważnie i gorliwie zapobiegać występkom i przestępstwom swoich poddanych.
§ 2. Rodzice i wychowawcy, nauczyciele szkolni i ludowi są szczególnie odpowiedzialni, jeśli zaniedbują - do nich należące - obowiązki, wobec osób powierzonych ich nadzorowi.
§ 3. Publiczne pogardzanie religią oraz nakłanianie do złego winny być ostro i zgodnie z prawem karane.
§ 4. Rozmyślni żebracy, włóczędzy i próżniacy muszą zostać zapędzeni do pracy, a jeśli są do niej niezdolni, w słuszny sposób opatrzeni albo - jeśli są cudzoziemcami - wypędzeni z kraju.
§ 5. Złodzieje i inni przestępcy, którzy z powodu swoich zepsutych skłonności mogą dobru wspólnemu zagrażać, nawet po odbytej karze, mogą zostać zwolnieni z aresztu nie wcześniej, aż wykażą, że są w stanie w uczciwy sposób się wyżywić.
(...)
§ 7. Kto działając w sposób swobodny wyrządza innemu bezprawnie szkodę, ten popełnia przestępstwo, stając się odpowiedzialnym nie tylko wobec pokrzywdzonego, ale i wobec Państwa, z którego ochrony pokrzywdzony korzystał.
§ 8. Także przez swobodne zaniechanie tego, czego wymagają ustawy, popełnia on przestępstwo.
§ 9. Działania i zaniechania, które nie są zakazane w ustawach, nie mogą być uważane za właściwe przestępstwa, nawet jeśli jednemu czy innemu miałaby z tego powodu powstać rzeczywista szkoda.
- prawa, zbierając prawa lokalne, wydając w 1794 r. wielki kodeks prawa cywilnego, karnego i administracyjnego: Landrecht - Powszechne Prawo Krajowe dla Państw Pruskich. Była to kodyfikacja stojąca między feudalizmem a kapitalizmem, w której zamierzano unormować całość wówczas obowiązującego prawa materialnego. Cechował się daleko posuniętą kazuistyką a ułożony został według systematyki Samuela Pufendorfa z rozróżnieniem na podwójny charakter natury człowieka jako jednostki i członka społeczeństwa. Dlatego też część I kodeksu obejmowała prawa indywidualne odnoszące się do jednostki i dotyczyła m.in. prawa osobowego, rzeczowego i spadkowego; zaś część II praw i obowiązków jednostki w różnych społecznościach (społecznego statusu jednostki) i obejmowała przepisy odnoszące się do podmiotów: od rodziny przez gminę, stan, Kościół aż do państwa, czyli m. in. prawo rodzinne, karne, państwowe, administracyjne i finansowe. Mimo zaprowadzenia "Landrechtu" utrzymywano prawa lokalne, ponieważ kodeks miał charakter posiłkowy w stosunku do praw miejscowych.
Teksty źródłowe
edytujWszystkie religie są sobie równe i dobre, jeśli tylko ich wyznawcy są uczciwymi ludzi, a gdyby tu przyszli Turcy i poganie i chcieli zaludnić kraj, to wznieślibyśmy dla nich meczety i świątynie. Musi się tolerować wszystkie religie, prokurator ma tylko baczyć, by jedna nie krzywdziła drugiej, gdyż każdy musi tu na swój sposób osiągnąć zbawienie.
Katolicy, luteranie, reformowani, żydzi i wiele innych sekt chrześcijańskich zgodnie obok siebie żyje w moim państwie. Gdyby władca, wiedziony fałszywą gorliwością, wpadł na pomysł nadania uprzywilejowanego stanowiska jednej z tych religii, od razy powstałyby stronnictwa i wybuchłyby gwałtowne spory. Z wolna rozpoczęłyby się prześladowania, a wreszcie wyznawcy prześladowanej religii opuściliby swa ojczyznę i tysiące poddanych wzbogaciłoby naszych sąsiadów swym przemysłem powiększając liczbę ich ludności [...]. Ja jestem poniekąd papieżem luteranów i głową Kościoła reformowanego. Mianuję duchownych i żądam od nich jedynie czystości obyczajów i pojednawczości. Udzielam dyspens rozwodowych i jestem pod tym względem bardzo pobłażliwym, gdyż małżeństwo jest w gruncie rzeczy tylko umową obywatelska, która można rozwiązać, gdy obie strony się na to zgadzają. (...)
W Prusach toleruje się wszystkie inne sekty chrześcijańskie. Ale każdemu, chcącemu rozniecić wojnę domową, zamyka się usta, a nauki nowatorów wydaje się na łup zasłużonej śmieszności (...). Staram się jednak stworzyć miedzy nimi zgodę, tłumacząc im, że są wszyscy obywatelami jednego państwa i że można tak samo kochać człowieka w czerwonej sukni, jak tego, co nosi szare odzienie. Staram się żyć w przyjaźni z papieżem, by tym sposobem pozyskać katolików i udowodnić im, ze polityka książąt pozostaje taka sama, pomimo że religia, którą wyznają, jest różna. http://wmachura.webpark.pl/index.html
Dobry rząd musi się opierać na systemie tak silnie zbudowanym jak system filozoficzny. Wszystkie środki muszą być dokładnie rozważone; finanse, polityka i wojsko zmierzać muszą do wspólnego celu, którym jest wzmocnienie państwa i powiększenie jego potęgi. System musi jednak wypływać z jednej tylko głowy, a zatem z głowy, panującego. Lenistwo, żądza używania i głupota, oto przyczyny przeszkadzające władcom w pełnieniu ich szlachetnego urzędu, jakim jest uszczęśliwienie ich ludów Tacy książęta stają się godnymi pogardy. Służą swym współczesnym za przedmiot szyderstw i pośmiewiska, a dla historii nazwiska ich posiadają co najwyżej znaczenie wytycznych w chronologii. Wegetują na tronie, którego są niegodni, zajęci jedynie zaspokajaniem własnych swych pragnień.
Zaniedbywanie obowiązków względem poddanych staje się wprost zbrodnią. Władca nie po to został wyniesiony do swej wysokiej godności, nie po to powierzono mu władzę najwyższą, by żył w zniewieściałości, tuczył się krwią swego ludu i zażywał szczęścia, gdy wszyscy znoszą niedostatek. Panujący, jest pierwszym sługą państwa. Dobrze mu płacą, by podtrzymywał godność swego stanowiska, żąda się jednak od niego, by skutecznie pracował dla dobra państwa, a przynajmniej głównym sprawom poświęcał swą uwagę. Niewątpliwie potrzeba mu pomocy; wykonywanie wszystkich szczegółów przekraczałoby jego możność. Powinien jednak z gotowością słuchać skarg poddanych i wymierzać najszybszą sprawiedliwość, gdy komu grozi ucisk. http://wmachura.webpark.pl/index.html
Literatura
edytuj- Fichte J.G., Powołanie człowieka, wyd. 2002.
- Salmonowicz S., Prusy. Dzieje państwa i społeczeństwa, Warszawa 2004.
- Schopenhauer A., O podstawie moralności, wyd. 2006.
- Schopenhauer A., O wolności ludzkiej woli, wyd. 1991.
- Włodarczyk Z., Siedziby kamer wojenno-ekonomicznych w Prusach Południowych (1793 - 1806), "Poznański Rocznik Archiwalno- Historyczny" 2001/2002, nr 8/9.