Materiały do nauk administracyjnych/Metody badań w naukach administracyjnych

Metody badań w naukach administracyjnych

Nauki administracyjne posługują się typowymi metodami spotykanymi na gruncie nauk społecznych i humanistycznych, tj.:

• badaniem dokumentów
• obserwacją
• wywiadem
  • ankietą (jako techniką wywiadu)
• socjometrią
• metodami statystycznymi, porównawczymi, biograficznymi i historycznymi.

Niestety nie przeprowadza się eksperymentów na administracji publicznej ze względu na opory etyczne oraz czasem trudne do oszacowania koszty budżetowe i społecznej. Niestety, ponieważ wyniki takich badań mogłyby jasno wykazać, jakie rozwiązania są skuteczne, a jakie nie i dlaczego, co - być może - odwiodłoby polityków od wprowadzania nieprzemyślanych zmian w życie biurokracji.

Natomiast bardzo ciekawe wyniki przynosi eksperymentowanie przeprowadzane przez obywateli na ustawodawcy. W ośrodku wrocławskim Prof. Jana Bocia badano sposób i tempo załatwiania spraw przez urzędników (np. dostęp do informacji publicznej). Tym sposobem sprawdzano sprawność, efektywność i legalizm działania organów administracji publicznej.

Jeśli chodzi o odmiany w/w metod, to warto zwrócić uwagę na metody wywiadu swobodnego oraz gwiazdy socjometrycznej. Wywiad swobodny cechuje się tym, iż badacz pozwala respondentowi na swobodną wypowiedź o danym problemie. Dzięki temu otrzymuje pogłębiony obraz danego respondenta, jego odczuć, przeżyć i ocen; co jest pożądane dla uzyskania subiektywnego opisu danego wydarzenia z punktu widzenia świadka. Wymaga od badacza poświęcenia większej ilości czasu, a także stworzenia atmosfery luźnej rozmowy na określony temat.

Natomiast socjometria to metoda badawcza, polegająca na badaniu relacji władzy, współpracy lub komunikacji w grupie. Metoda gwiazdy socjometrycznej pozwala na zbadanie roli, jaką odgrywa dana jednostka w grupie.

Jako dodatkowe można wymienić kolejne metody:

• studium przypadku,
• monograficzną.

Zajmując się studium przypadku badacz interesuje się analizą jednostkowych losów danej osoby (np. wyższego urzędnika) w określonej sytuacji. Korzystnie byłoby badać osoby piastujące wyższe stanowiska, wykazujące jednocześnie deficyty osobowościowe. Możnaby wtedy zbadać wpływ osoby cierpiącej na określone zaburzenia na funkcjonowanie instytucji, w której jest zatrudniona. Dawałoby to również możliwość wychwycenia objawów zachowania, które posłużyłyby do diagnozy innych - analogicznych przypadków w ich wczesnym stadium rozwoju. Charakterystyka takiej osoby opierałaby się na informacjach o historii rodzinnej, przebiegu kariery zawodowej, funkcjonowaniu w zakładzie pracy. Zbieranoby dane o posiadanych przez taką osobę wiadomościach i umiejętnościach; wykazywanych cechach charakteru; poziomie rozwoju umysłowego, społecznego i fizycznego. Ze względów etycznych należy jednak odradzić podejmowanie prób takowych badań.

Metoda monograficzna jest wielce przydatna w badaniach administracyjnych. Polega na konstruowaniu wieloaspektowego opisu danej instytucji - najczęściej organu administracji, ale też instytucji w rozumianej jako zespół norm prawnych, np. "pozwolenia na budowę".

Generalnie metody dzieli się na ilościowe i jakościowe. Ilościowe są nastawione na zgromadzenie maksymalnie wielu informacji o danym zjawisku. W przypadku metod jakościowych badaczowi zależy na zebraniu niewielkiej liczby danych dobrze charakteryzujących badany obiekt. Jak widać z wyżej przeprowadzonych rozważań pod pojęciem "metody" rozumie się zarówno pojedynczą metodę (np. eksperyment), jak i zespół metod (np. porównawczych), które zachodzą na siebie, jak np. biograficzna z historyczną.

Metody jakościowe

Badania jakościowe opierają się na założeniu, że do badania niektórych zjawisk społecznych lepiej nadają się pogłębione analizy mniejszej liczby przypadków, niż ograniczone zakresowo dużej. Istotą badań jakościowych jest wczucie się badacza w sytuację osób badanych, pojęcie motywów ich działania i znalezienie odpowiedzi na pytanie "dlaczego". Chodzi o zrozumienie rzeczywistości w taki sposób, jak ją rozumieją badani; czy też zrozumienie tego, jak rozumują badane osoby. Zwolennicy metod jakościowych przedkładają badania terenowe, wielogodzinne nieustrukturyzowane wywiady, obserwację uczestniczącą nad badania ankietowe. Do metod jakościowych zaliczyć można, np. storytelling. Z kolei o tym, że rzeczywistość społeczną najlepiej rozumieją zaangażowane w nią osoby, mówi tzw. teoria ugruntowana. Zaś badania nad organizacjami nazywa się antropologią organizacji (czy też "entnografią organizacji").

Badacz może na przykład skupić się na jednym wątku albo nawet na jednym przejawie zachowania badanego. Przykładowo interesując się sposobem załatwiania spraw administracyjnych sprawdzamy nie procedury formalne (Kodeks postępowania administracyjnego), ale codzienność urzędnika. Wtedy do rangi najważniejszego elementu postępowania administracyjnego urośnie ruch ręką urzędnika segregującego akta sprawy na "mniej pilne" i "bardziej pilne". Odpowiedź na pytanie, dlaczego (na jakiej podstawie) urzędnik kwalifikuje daną sprawę jako ważniejszą; dlaczego te a nie inne sprawy załatwia w pierwszej kolejności, pozwoli na znalezienie odpowiedzi na pytanie o jakość działania administracji publicznej.

Istotny w badaniach jakościowych jest kontekst sytuacyjny badanych zjawisk. Badacz zwraca uwagę na to, jak otoczenie wpływa na ludzi i jak oni kształtują swe otoczenie. Badania mają przybliżyć go do poznania motywów postępowania, przyczyn zachowania (często nieujawnionych bezpośrednio i nieuświadamianych sobie przez bohaterów wydarzeń) oraz interpretacja potrzeb i emocji. Radykalni przedstawiciele metod jakościowych wręcz zakazują konstruowania teorii, modeli czy hipotez. Teoria ma być opracowana dopiero na końcu, na podstawie obserwacji wydarzeń. Dla naukowca ważne więc będzie poznanie skojarzeń, emocji, stereotypów, wzorów myślenia, sposoby wyrażania myśli, nieuświadomionych motywów, zwyczajów, przyzwyczajeń i znaczeń, jakie są przypisywane przez badanych danym zjawiskom. Badania jakościowe, aby zyskały na poprawności powinny obejmować nie tylko typowe jednostki, ale i nietypowe (zarówno dysfunkcyjne, jak też wyróżniające się). Winny być też prowadzone systematycznie i w uzasadnionym okresie czasu. Inne będą na przykład wyniki obserwacji stylu działania miejskiego urzędu skarbowego pod koniec kwietnia, gdy jest oblegany przez tłum podatników składających PIT-y; a inny prowincjonalnego urzędu w czasie żniw, gdy zionie pustkami.

Metoda jakościowa w badaniach historycznych

Metody jakościowe stosowane są również w badaniach historycznych, gdy historyk "wczuwa" się w klimat danej epoki. Zwolennikiem takiego podejścia był - na gruncie historii doktryn polityczno-prawnych - Grzegorz Leopold Seidler. Pisał on:

W swych rozważaniach nie konfrontuję przeszłości z naszym obrazem świata, ani też nie oceniam jej z tego punktu. Chciałbym raczej popatrzeć na przeszłość oczyma ówczesnych ludzi i ująć ją w kategoriach, jakimi oni się posługiwali. Dzięki takim studiom nad ideami możemy poznać ludzką świadomość minionych czasów, panujące bowiem przekonania powiedzą nam, jak ludzie określonej epoki oceniali zdarzenia i sytuacje, a nie jak one rzeczywiście przebiegały. Czy nie uważamy sposobu argumentowania za rozumny, gdy odpowiada założeniom naszego obrazu świata?

Aby poznać wpływ dominującej idei zarówno na sposób myślenia ludzi jej współczesnych, jak i na kształt ówczesnej kultury, należy porzucić nasz zewnętrzny punkt widzenia i na drodze wyobraźni, poprzez wizję, nierzadko intuicyjnie - wedrzeć się do środka interesującej nas epoki, popatrzeć na nią oczyma ówcześnie żyjących i ich optyką widzieć współczesnym im świat i ludzi .

Badanie dokumentów

W badaniach możemy wyróżnić dokumenty publiczne oraz osobiste. Wśród dokumentów publicznych wymienia się dokumenty:

• urzędowe
  • bieżące
  • archiwalne
• prawne (akty prawne i ogólnie źródła prawa i źródła poznania prawa)
• statystyczne (np. roczniki statystyczne, zestawienia, harmonogramy)
• medialne (prasowe, radiowe, telewizyjne, internetowe)
• artystyczne (np. obrazy).

Interesującymi dokumentami osobistymi będą pamiętniki i listy. Pamiętniki mają jednak to do siebie, iż często powielają informacje stereotypowe, błędnie podają daty oraz źle sytuują miejsca wydarzeń.

W analizie dokumentów bierze się pod uwagę nie tylko ich treść, ale też wygląd zewnętrzny (formę). Sprawdza się wygląd, sposób sporządzenia, materiał z jakiego zostały wykonane, trwałość, środek pisarski (pióro, ołówek, długopis), styl pisania (kaligrafię, dbałość), zabrudzenia (plamy), zniszczenia (np. ślady ognia, pleśń). Dzięki temu można wiele się dowiedzieć o okolicznościach powstania i przechowywania dokumentów. Charakter pisma może pozwolić na określenie twórcy, ewentualnie - z dużą dozą ostrożności - o jego charakterze, czy stanie zdrowia, wieku (to prędzej). Znowuż analiza językowa, gramatyczna, ortograficzna i stylistyczna tekstu dostarcza informacji o wykształceniu i pochodzeniu twórcy dokumentu, np. rusycyzmów na pewno nie używał urzędnik II RP pochodzący z Wielkopolski nawet jeśli pracował na Wileńszczyźnie. W przypadku dokumentów urzędowych (zwłaszcza sprawozdań z wydarzeń) istotne jest nie tylko to, co urząd w sprawozdaniu napisał; ale także to, co przemilczał, a co zostało poświadczone innymi źródłami (np. informacjami prasowymi). Z daleko idącym sceptycyzmem należy podchodzić do zeznań świadków, szczególnie składanych po wielu latach od daty opisywanych zajść. Co może zdumiewać, niezwykle często fałszowane są testamenty .

Obserwacja

Obserwacja to metoda, polegająca na planowym i ukierunkowanym postrzeganiu określonego podmiotu i zjawiska. Może być:

• jawna
• niejawna
• uczestnicząca
• nieuczestnicząca
• kontrolowana
• niekontrolowana

Obserwacja niekontrolowana akceptuje elastyczność celu i zakresu badania w zależności od zmieniających się warunków, towarzyszących badaniu.

Ciekawą odmianą obserwacji jest shadowing (ang. shadow - cień). Polega ona na stałym podążaniu za badaną osobą, np. poborcą skarbowym, czy komornikiem. Dzięki temu możemy obserwować zachowania takiej osoby, interakcje w które wchodzi, reakcje innych osób, sytuacje które aranżuje itp. Tym sposobem można wskazać (pozytywne i negatywne) zachowania, których istnienia lub skali osoba ta sobie nie uświadamia (np. reakcje na stres).

Literatura

• Łobocki M., Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych, Kraków 2006.
• Sztumski J., Wstęp do metod i technik badań społecznych, Katowice 1999.

Literatura uzupełniająca

• Frankfort-Nachamias Ch., Nachamias D., Metody badawcze w naukach społecznych, wyd. 2001.
• Izdebski J., Metody badawcze nauk administracyjnych, [w:] Współzależność dyscyplin badawczych w sferze administracji publicznej, red. S. Wrzosek et alt., Warszawa 2010.
• Izdebski J., Rozwój zainteresowań nauki administracji w systemie nauk administracyjnych, "Roczniki Nauk Prawnych" 2009, t. 19, nr 2.
• Przegląd dyscyplin badawczych pokrewnych nauce prawa i postępowania administracyjnego, red. S. Wrzosek et alt., Lublin 2010.

Przypisy

---

Powrót do spisu treści