Materiały do nauk administracyjnych/Opór społeczny i obywatelskie nieposłuszeństwo

Spis treści
1Opór społeczny i obywatelskie nieposłuszeństwo

Opór społeczny i obywatelskie nieposłuszeństwo

W dziejach cywilizacji wielokrotnie można zaobserwować zjawisko oporu społecznego lub obywatelskiego nieposłuszeństwa. W średniowieczu, np. zastanawiano się nad prawem poddanych do obalenia tyrana. Na potrzeby niniejszego opracowania przyjmijmy więc, że opór społeczny występuje w ustroju niedemokratycznym a obywatelskie nieposłuszeństwo w demokratycznym. Opór społeczny w ustroju niedemokratycznym - totalitarnym łatwo jest analizować na przykładzie Polski Ludowej lat 1944-1948. Odwołajmy się więc do badań D. Jarosza i Ł. Kamińskiego.

Opór społeczny cechuje się więc:

• pozainstytucjonalnością - zjawisko to zachodzi poza ramami wszelkich organizacji i instytucji;
• żywiołowym charakterem - działania składające się na opór są podejmowane spontanicznie;
• obiektywizmem i subiektywizmem - na opór społeczny składają się działania obiektywnie wymierzone przeciwko władzy (zachowania, które rządzącym w realny sposób szkodzą), a także subiektywne (takie, które są wrogie dla władz tylko w ich subiektywnym odczuciu, niezależnie od intencji uczestników). Może się także zdarzyć, że działania podjęte w intencji wyrażnia oporu nie zostaną za takie przez władze uznane, wtedy mamy do czynienia z subiektywizmem uczestników oporu;
• ponadjednostkowością - zachowania mają charakter ponadindywidualny, mimo iż z natury swojej są indywidualne. Mogą być to działania jednostkowe (pojedyczych osób), rozproszone na obszarze kraju, lecz podobne do siebie; wypływające z różnych pobudek osobistych, ale dające zbliżone efekty zewnętrzne, tworzące spójny obraz całości zjawiska (zwłaszcza w oczach totalitarnej władzy, nastawionej na teorie spiskowe).

Opór społeczny może odzwierciedlać się na różnych polach życia społecznego, np.

• na polu ekonomicznym - praca, świadczenia podatkowe, obrót towarowo-pieniężny,
• polu społecznym- stosunki międzyludzkie, między grupami społecznymi, działalność kulturalna, obrzędy religijne,
• polu politycznym - manifestacje, wiece, akty głosowania itp.

Opór społeczny generalnie potęguje się w sytuacji braku możliwości działania opozycji: legalnej lub nielegalnej, politycznej lub zbrojnej. Przybiera bardzo różne formy, zależne od ludzkich możliwości i pomysłowości.

---

Formy oporu społecznego

• opór mówiony: plotki i pogłoski, kawały polityczne, wiersze i piosenki polityczne, parodiowanie haseł rządowych (np. w czasie pochodów);
• opór pisemny: podziemna prasa, produkowanie ulotek, wydawanie broszur opozycyjnych, pisanie anonimów do władz, antyrządowe dopiski na kartach do głosowania; niszczenie propagandowych materiałów rządowych (plakatów itp.);
• bojkot władz: mediów publicznych (demonstracyjne spacerowanie w czasie wieczornego dziennika), instytucji publicznych (unikanie załatwiania spraw urzędowych, sądowych, angażowania Policji), niechęć do używania dokumentów urzędowych, dowodów osobistych; negatywna postawa na zebraniach publicznych i debatach z udziałem przedstawicieli władz (gwizdanie, tupanie, szuranie nogami, wznoszenie okrzyków, obrzucanie prelegentów przedmiotami - ogryzkami, pomidorami, jajami, śmieciami, kamieniami, odmawianie przyjęcia danej uchwały, demonstracyjne wychodzenie z sali, zadawanie niewygodnych pytań);
• opór religijny (przy okazji tzw. "cudów", pielgrzymek, procesji, majówek, święcenia pól, wizyt dostojników kościelnych, odprawianie okazjonalnych mszy, stawianie krzyży przydrożnych, kaplic, zapalanie świec w miejscach publicznych, rysowanie symboli religijnych, świętowanie rocznic, wystawianie świec w oknach i na balkonach, noszenie symboli religijnych na widocznych częściach ubioru lub biżuterii o charakterze religijnym);
• opór rolników: bojkot podatkowy, unikanie zebrań publicznych, napady na funkcjonariuszy publicznych, dyskryminowanie tych rolników, którzy mieli związek z władzą, blokady dróg, blokady zakładów przetwórczych, blokady portów przez rybaków, masowy wykup artykułów codziennego użytku (w obawie przed kryzysem i brakami na rynku), strajk ekonomiczny (nieoddawanie produktów żywnościowych na skup, niewywiązywanie się z kontraktacji, nieodwożenie towarów do miast, powstrzymanie się od handlu płodami rolniczymi i zakupów towarów przemysłowych), rozwój handlu wymiennego i handlu sąsiedzkiego, rozcieńczanie mleka wodą, chowanie bydła, trzody chlewnej, drobiu; ukrywanie płodów rolnych, oszukiwanie funkcjonariuszy publicznych (np. na kolczykowaniu bydła), dosypywanie piachu, popiołu do oddawanego zmielonego zboża, oddawanie zboża zawilgoconego, rozwój uboju nielegalnego, dzielenie gospodarstw między członków rodzin dla obniżenia wymiaru podatków, zaniżanie ich powierzchni, dewastowanie gospodarstw; zaprzestanie inwestycji, wybijanie bydła, magazynowanie lub sprzedawanie mięsa, pijaństwo (przepijanie pieniędzy - "bo i tak nam wszystko zabiorą"), niszczenie maszyn, koszenie niedojrzałych zbóż (żeby zdążyć przed kolektywizacją), palenie plantacji, niezasiewanie pól jesienią ("bo i tak ani ziemia, ani zbiory nie będą nasze"), niszczenie miedzy, znaków granicznych, zakopywanie kamieni na granicy pól (żeby móc w przyszłości, gdy już kolektywizacja minie, odkopać je i wiedzieć gdzie przebiegały granice), porzucanie gospodarstw i uciekanie do lasów;
• opór robotników: strajki, kasy strajkowe i samopomocowe, odmowa pracy w godzinach nadliczbowych lub w niedziele i święta, niestawianie się do pracy w dniach świąt kościelnych, pobieranie "lewych" zwolnień lekarskich, sabotaż przemysłowy (niszczenie mienia, przerywanie produkcji, kradzieże), napadanie na kadrę kierowniczą, wysyłanie anonimów z groźbami do dyrekcji, fałszowanie kart godzin pracy, demonstracyjne umieszczanie symboli religijnych w halach fabrycznych
• opór młodzieży: manifestacje, wiece, demonstracje, zamieszki, plakatowanie, napisy na murach, graffiti, zbieranie podpisów, manifestacyjne pogrzeby, happeningi, teatry i kabarety, strajki uczelniane i szkolne, kółka samokształceniowe;
• opór przedsiębiorców: zwoływanie wieców, strajk sklepów (czasowe lub trwałe zamknięcie sklepów i przedsiębiorstw), masowe nadsyłanie petycji do urzędów w obronie prześladowanych przedsiębiorców, oflagowywanie przedsiębiorstw, utrudnianie przeprowadzenie kontroli, oszukiwanie fiskusa, korumpowanie funkcjonariuszy publicznych, niszczenie dokumentacji przedsiębiorstwa (np. wywoływanie pożarów), nagłaśnianie przestępstw i nadużyć urzędniczych, kontestowanie działań rządu;

Mówi urząd skarbowy na widok inwestycji: Jeżeli Pan miał pieniądze, to je Pan zarobił. Zarobku Pan nie zeznał, popełnił więc nadużycie. Pewien przemysłowiec wyraził się, że system ten zapędza przedsiębiorcę do knajpy, bo tam przynajmniej może wydać pieniądze bez tłumaczenia, ile zarobił i skąd je wziął.

A. Marchwiński, dyr. Izby Przemysłowo-Handlowej w Warszawie, w "Wiadomościach Gospodarczych" z 1945 r.

• opór naukowców: nielegalne komplety, tajne nauczanie, niezależne badania, rozpowszechnianie "nieprawomyślnej" literatury, oddolne pisanie podręczników i skryptów;
• opór żołnierzy: dezercje, samookaleczenia, samobójstwa, zabójstwa oficerów, odmowa wykonania rozkazów (zwłaszcza wykonania wyroków śmierci na dezerterujących żołnierzach), przechodzenie na stronę demonstrantów, uchylanie się od służby wojskowej;
• opór więźniów: kolportaż "bibuły", bunty, strajki głodowe.

Przypisy

---

Powrót do spisu treści