Materiały do nauk administracyjnych/Ustrój USA

Wstęp

Ustrój USA ukształtował się w swych zasadniczych zrębach podczas amerykańskiej rewolucji oraz wojny o niepodległość. W trakcie wojny o niepodległość w poszczególnych stanach uchwalano deklaracje, wyrażające dążenia osadników. Jedną z ważniejszych była Deklaracja Praw Wirginii z 12 czerwca 1776 roku. Zapisano w niej, iż:

1. jednymi z najważniejszych wartości dla obywateli są równość, wolność i niezależność. Ludzie posiadają ponadto przyrodzone prawo do życia, wolności, własności, szczęścia i bezpieczeństwa. Nawiązano tym samym do idei praw natury i umowy społecznej,
2. władza pochodzi od narodu, to naród jest suwerenem, a urzędnicy sługami narodu, a nie monarchy,
3. rząd posiada obowiązki wobec obywateli, w tym zapewnienie szczęścia i bezpieczeństwa, zaś obywatelom służy prawo oporu i obalenia rządu, który gwałci ich prawa,
4. nie wolno ustanawiać przywilejów indywidualnych i grupowych, a jeśli jakiekolwiek miałyby być wprowadzane to tylko ze względu na pełnioną służbę publiczną. Zakazano również sprzedaży i dziedziczenia urzędów, co było plagą XVIII - wiecznej europejskiej administracji,
5. powinna obowiązywać zasada trójpodziału władzy a urzędy winny być obsadzane w drodze wolnych wyborów,
6. podatki mają być nakładane za zgodą obywateli i parlamentu. Podobnie potraktowano wywłaszczenie, które dopuszczano tylko na cele publiczne,
7. obywatelom przysługuje prawo do sądu i odmowy zeznań,
8. tortury są zakazane, podobnie jak bezpodstawne rewizje i bezzasadny areszt,
9. gwarantowana jest wolność prasy,
10. armia jest podporządkowana władzy cywilnej,
11. a w kraju obowiązuje swoboda wyznania, wolność religijna oraz równouprawnienie wyznań.

Deklaracja Praw Wirginii
Artykuł 1. Wszyscy ludzie są z natury jednakowo wolni i niezależni oraz posiadają pewne przyrodzone prawa. Z chwilą powstania społeczeństwa niemożliwe jest odebranie tych praw przyszłym pokoleniom na podstawie jakiejkolwiek konwencji. Prawa te obejmują prawo do życia i wolności osobistej, do środków zdobywania i posiadania własności, oraz do dążenia i osiągania szczęścia i bezpieczeństwa.
Artykuł 2. Wszelka władza znajduje się w rękach ludu, a tym samym od ludu pochodzi. Urzędnicy są mandatariuszami i sługami ludu i w każdym momencie są wobec niego odpowiedzialni.
Artykuł 3. Rządy tworzy się, lub też powinno się tworzyć, dla wspólnej korzyści, ochrony i bezpieczeństwa ludu, narodu lub społeczności; najlepszą spośród rozmaitych rodzajów i form rządu jest ta, która zdolna jest zapewnić najwyższy stopień szczęścia i bezpieczeństwa oraz najskuteczniej chroniona jest przed ryzykiem złego rządzenia. W przypadku uznania jakichkolwiek rządów za nieodpowiedni lub sprzeczny z powyższymi celami, większość społeczności ma niepodważalne, niezbywalne i nieodwołalne prawo dokonania reformy, zmiany lub likwidacji tych rządów w sposób uważany za najbardziej sprzyjający dobru publicznemu. (...)
http://monopol.ue.wroc.pl/polspol/#materialy

Deklaracja Praw Wirginii poprzedziła Deklarację Niepodległości z 4 lipca 1776 roku.

Deklaracja Niepodległości

W "Deklaracji" podano przyczyny buntu przeciwko władzy króla Jerzego III. Usprawiedliwiano wystąpienie przeciwko rządom królewskim, odwołując się do prawa natury oraz Boga. Jak powiedział Thomas Jefferson Gdy więc Amerykanie zmuszeni zostali chwycić za broń dla naprawy krzywd, uznaliśmy za stosowne usprawiedliwić się przed trybunałem świata. To właśnie było celem Deklaracji Niepodległości. Wyróżniono w "Deklaracji" katalog praw naturalnych, przynależnych każdemu człowiekowi takich jak: równość, prawo do życia, wolność i szczęście. Głoszono, iż człowiek ma prawo do samodzielnego szukania szczęścia, a nie być "uszczęśliwiany" przez władcę. Rząd natomiast powinien zabezpieczać prawa obywateli, wywodząc swoje uprawnienia ze zgody obywateli na jego rządy. Dlatego naród ma prawo obalić rząd, naruszający niezbywalne prawa człowieka.

"Deklaracja" wyliczała postępki króla, które godziły w wolności obywateli kolonii. Król stał się dla Amerykanów tyranem i uzurpatorem, a prawem narodu było dlatego obalenie go. Zaakcentowano też inny stosunek do tyrańskiego króla angielskiego, a inny do Anglików (jako obywateli bratniego narodu). Podano atrybuty niepodległego państwa, na które składały się prawo wypowiadania wojny, zawierania pokoju i sojuszu, a także prowadzenia wolnego handlu. Co najważniejsze, w ostatnim akapicie "Deklaracji", ogłoszono niepodległość amerykańskich kolonii.

W pierwszych latach kształtowania się nowego państwa toczyły się ważne spory polityczne o kształt ustrojowy USA. Ścierały się koncepcje konserwatystów - federalistów (G. Waszyngton, A. Hamilton, J. Madison, J. Jay, B. Franklin) oraz demokratów (T. Jefferson, T. Paine). Pierwsi optowali za federacyjnym kształtem państwa, wyborami cenzusowymi oraz silną władzą wykonawczą. Drudzy natomiast byli zwolennikami szerokich praw obywatelskich, równouprawnienia obywateli wszystkich stanów, szerokich praw wyborczych oraz powiększenia kompetencji władzy ustawodawczej.

Ustrój USA

USA są państwem federacyjnym. System federalny wprowadza podział władzy między władze federalne (centralne, jedne dla całego państwa) i władze stanowe. Do poł. XIX w. uprawnienia i obowiązki władz stanowych oraz rządu federalnego traktowano rozdzielnie. Zaś od XX w. wprowadzono zasadę tzw. federalizmu kooperacyjnego uznając, iż stany i federacja mają wspólne cele a ich polityka się uzupełnia.

Stany jako części składowe federacji są równe: każdy z nich ma własną konstytucję, godło, odrębny system prawny, sądownictwo. Władzę wykonawczą w stanie sprawuje gubernator, wybierany w wyborach powszechnych na 2 lub 4 letnią kadencję. Władza ustawodawcza należy do dwuizbowych kongresów stanowych (za wyjątkiem Nebraski, która ma jednoizbowy parlament). Ustrój stanów ewoluował od dużej samodzielności do uzależnienia od rządu federacyjnego. Charakterystyczna jest silna pozycja samorządów miejskich, o szerokich kompetencjach (policja, straż pożarna, ochrona zdrowia, edukacja, transport publiczny, budownictwo...). Zachowały się instytucje demokracji bezpośredniej: referendum, "recall" (usunięcie posła lub gubernatora w głosowaniu powszechnym). Stany posiadają więc samorząd lokalny i odrębne organy zarządu lokalnego.

Jeśli chodzi o podział terytorialny, to USA są podzielone na 50 stanów (w tym Alaskę i Hawaje) oraz Dystrykt Kolumbia. Stany dzielą się na hrabstwa, z wyjątkiem Alaski (terytoria i miasta) oraz Luizjany (parafie). Do tego dochodzi jeszcze 14 terytoriów zależnych (wg stanu na 2009 rok). Kilka starych stanów używa nazwy Commonwealth a Teksas i Kalifornia Republic.

W ustroju USA realizowana jest zasada trójpodziału podziału władzy lub – inaczej ujmując – powierzenie wykonywania trzech różnych funkcji władzy państwowej (która z natury jest jednolita i niepodzielna) trzem różnym podmiotom. Chodzi naturalnie o funkcje ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą (w potocznym ujęciu „trzy władze”). Każdej z funkcji władzy odpowiada działanie odrębnego organu z zachowaniem zasady niepołączalności funkcji i stanowisk: prezydenta, Kongresu i Sądu Najwyższego. Istnieje system hamowania i równowagi władz, uniemożliwiający zdobycie przewagi jednemu organowi nad innymi. Każdy podmiot posiada jednocześnie uprawnienia dotyczące innych podmiotu władzy, np. Sąd Najwyższy kontroluje zgodność ustaw Kongresu z Konstytucją. W toku ewolucji ustrojowej doszło w USA do przewagi władzy prezydenta.

Konstytucja USA z 17 września 1787 r. jest tzw. konstytucją sztywną. Do jej zmiany wymagana jest zgoda 2/3 członków każdej z izb Kongresu i ratyfikowanie przez 3/4 wszystkich stanów. Zaś nadrzędność konstytucji polega na tym, że każda norma prawna – teoretycznie – nie może być z nią sprzeczna. Jako, że jednak interpretacji przepisów Konstytucji dokonują sędziowie Sądu Najwyższego; w praktyce ustawa powinna być zgodna z ich zdaniem (sympatiami rasowymi, politycznymi, obyczajowymi itp.).

Poprawki do Konstytucji USA

18. poprawka zaprowadzająca prohibicję.

19. poprawka wprowadzająca prawo głosu dla kobiet.

Poprawki do Konstytucji USA były zgłaszane już od 1789 roku. Pierwszych dziesięć poprawek zwanych jest Kartą Praw Stanów Zjednoczonych. 27 poprawka weszła w życie 7 maja 1992 r., a zgłoszono ją jeszcze w 1789 roku.

Poprawki dotyczyły m.in.

• wolności religii, swobody wyznań, wolności słowa, prasy i zgromadzeń, prawa petycji,
• prawa do posiadania i noszenia broni,
• zakazu kwaterowania żołnierzy w domach prywatnych,
• nietykalności osobistej, mieszkania, mienia oraz tajemnicy korespondencji,
• prawa do sądu z ławą przysięgłych, prawa odmowy zeznań, gwarancji poszanowania praw i wolności w trakcie procesu karnego, prawa do obrony, zakazu stosowania tortur,
• dokonywania wywłaszczeń tylko na użytek publiczny za słusznym odszkodowaniem (1791),
• prawo do wytoczenia powództwa przeciwko władzom stanowym (1795),
• zakazu niewolnictwa (1865),
• zakazu dyskryminacji w prawie wyborczym ze względu na płeć, rasę, kolor skóry, majątek,
• wprowadzenia podatku dochodowego (1909),
• prohibicji (1917 – 1933),
• prawa głosu dla kobiet (1919),
• ograniczenia kadencji prezydenta do dwóch (1951),
• zniesienia podatku wyborczego (1964),
• czynnego prawo wyborczego od 18 roku życia (1971),
• regulowania płacy członków Kongresu (1992).

Zasada równowagi i hamowania się władz

Zasada równowagi i hamowania się organów władzy w Konstytucji USA, polega na wielu elementach porządku ustrojowego, tzn.:

• prezydent jest jednocześnie szefem rządu i głową państwa; organem władzy wykonawczej,
• sekretarze są formalnie jedynie wykonawcami decyzji prezydenta, nie mogą być członkami Kongresu, stoją na czele departamentów (Skarbu, Sprawiedliwości, Obrony, Spraw Wewnętrznych itp.), nie istnieje ciało w stylu Rady Ministrów, nie podejmuje się decyzji kolegialnych*; prezydent korzysta z pomocy gabinetu i różnych ciał doradczych,
• prezydent i parlament wybierane są w wyborach powszechnych, mając jednakowe źródła legitymacji do sprawowania władzy,
• prezydent nie ponosi odpowiedzialności politycznej przed Kongresem i nie może być odwołany przez Kongres z przyczyn politycznych,
• prezydent nie ma inicjatywy ustawodawczej, ustawy uchwala Kongres formalnie samodzielnie,
• Kongres uchwala budżet i wypowiada wojnę,
• prezydent ma prawo do wygłaszania orędzi do Kongresu, w których może przedstawiać własne projekty ustaw, dodatkowo wysyła delegatów do komisji Kongresu,
• Kongres nie może być rozwiązany przez prezydenta,
• istnieje procedura impeachment, pozwalająca na usunięcie prezydenta,
• wymagana jest zgoda Senatu na zawieranie traktatów międzynarodowych, mianowanie sędziów Sądu Najwyższego, ambasadorów i wyższych urzędników (sekretarzy stanu, dyrektorów agencji federalnych...). Jednakże mimo wymaganej zgody Senatu prezydent zachowuje pełną swobodę ich odwoływania.
• istnieje instytucja prezydenckiego weta, które występuje ponadto w różnych odmianach, np. weta kieszonkowego (gdy prezydent nie podpisuje ustawy, która trafiła do niego na krótko przed upływem końca sesji Kongresu); weta polegającego na niewydaniu rozporządzenia wykonawczego oraz możliwości nieudzielenia kredytów na wykonanie danej ustawy Kongresu,
• Sąd Najwyższy kontroluje zgodność ustaw Kongresu z Konstytucją,
• prezydent mianuje sędziów za zgodą Senatu.

* obok departamentów funkcjonują różnorakie agencje federalne, np. CIA.

Władza ustawodawcza

Władzę ustawodawczą wykonuje Kongres, podzielony na Izbę Reprezentantów oraz Senat. Izba Reprezentantów liczy 435 reprezentantów. Z każdego stanu wybierana jest w wyborach bezpośrednich na 2 letnią kadencję taka liczbę reprezentantów, która jest proporcjonalna do liczby mieszkańców tego stanu. Dlatego co 10 lat dokonuje się spisu ludności i ustala nowe granice okręgów wyborczych. Czynne prawa wyborcze przysługują obywatelom amerykańskim, którzy ukończyli 18 rok życia i zapisali się na liście wyborców (mogą istnieć dodatkowe cenzusy stanowe). Bierne przynależy tym, którzy posiadają obywatelstwo od 7 lat, zamieszkują w stanie z którego kandydują oraz ukończyli 25 rok życia.

Wybory odbywają się co dwa lata, ale – co jest specyfiką USA - dużą rolę odgrywają prawybory. Poza tym w Izbie zasiada stały pełnomocnik i delegaci następujących terytoriów: Dystrykt Kolumbia, Portoryko, Guam, Wyspy Dziewicze i Samoa. Izba obraduje na sesjach, a przewodniczy jej tzw. spiker (przywódca większości). W jej ramach działają komisje: stałe, niestałe, wspólne komisje z Senatem i tzw. komisje uzgadniające.

Senat składa się z dwóch senatorów na każdy stan. Przy 50 stanach daje to 100 senatorów. Co 2 lata następuje wymiana 1/3 senatorów, których kadencja wynosi 6 lat. Prezesem Senatu jest wiceprezydent, a w jego zastępstwie tymczasowy przewodniczący. Do 1913 senatorowie byli wybierani przez parlamenty stanowe, obecnie w głosowaniu powszechnym (na mocy 17 poprawki). W razie rezygnacji lub śmierci danego senatora na jego miejsce gubernator tego stanu mianuje nowego senatora. Są senatorowie, którzy pełnią swoje funkcje przez prawie 50 lat.

Do kompetencji Kongresu należą sprawy ustrojodawcze (zmiana Konstytucji), ustawodawcze (uchwalanie ustaw i rezolucji, budżet, podatki, cła, waluta, handel międzynarodowy i zagraniczny, poczta, przyjmowanie nowych stanów), kreacyjne, sądownicze, śledcze i kontrolne.

Tryb uchwalania ustaw Kongresu wygląda w ten sposób, iż projekt ustawy najpierw jest uchwalany przez Izbę Reprezentantów, następnie zostaje przekazany do Senatu, a z Senatu jest przekazywany Prezydentowi do podpisu. Prezydent ma 10 dni na podpisanie lub zawetowanie ustawy. Jeśli zgłosi weto, to projekt wraca do Izby. Weto może zostać odrzucone większością 2/3 głosów Izby a następnie 2/3 większości Senatu. Wymóg liczby głosów został postawiony tak wysoko, iż bardzo rzadko zdarza się, aby weto prezydenckie zostało oddalone.

Interesującym rozwiązaniem ustrojowym, praktykowanym w USA, jest instytucja impeachment. W ten sposób Kongres ma możliwość oskarżenia prezydenta o popełnienie przestępstwa. Procedura impeachment przebiega w ten sposób, iż Izba Reprezentantów uchwala wniosek o postawienie prezydenta w stan oskarżenia, a Senat podejmuje decyzję. Prezydent może być sądzony za zdradę państwa, przekupstwo, zbrodnie i występki. Karą jest usunięcie z urzędu oraz zakaz pełnienia funkcji publicznych.

Władza wykonawcza

System rządów USA jest systemem prezydenckim. Rząd jest kierowany przez prezydenta, wyposażonego w silną władzę wykonawczą, wybieranego w wyborach powszechnych, na 4-letnią kadencję, niezależnego od parlamentu.

Prezydent jest głową państwa, a jednocześnie kierownikiem rządu federalnego i administracji federalnej, głównodowodzącym armią, flotą i milicjami stanowymi, promotorem ustaw i aktów prawnych opracowanych przez podległe mu urzędy. Może wydawać rozporządzenia i inne akty prawne. Stosuje prawo łaski. Reprezentuje państwo na zewnątrz i kieruje polityką zagraniczną. Zarazem przewodzi swojej partii. Za "radą i zgodą Senatu" może zawierać umowy międzynarodowe, mianować ambasadorów, sędziów Sądu Najwyższego, wyższych funkcjonariuszy publicznych.

Bierne prawo wyborcze w wyborach prezydenckich przysługuje osobom, które ukończyły 35 lat, posiadają obywatelstwo amerykańskie z urodzenia, zamieszkują przez 14 lat na terenie USA i przysługuje im pełnia praw publicznych.

Formalnie prezydent jest wybierany w wyborach pośrednich - dwustopniowych (przez kolegium elektorów). Początkowo elektorzy byli powoływani przez zgromadzenia stanowe. Od I połowy XIX w. są wybierani przez obywateli. Po ukształtowaniu się systemu dwupartyjnego i uprzedniego przedstawiania przez partie kandydatów na prezydentów, wybory w których obywatele głosują na elektorów - przedstawicieli partii kierowanych przez kandydatów na urząd prezydenta, stały się w praktyce wyborami bezpośrednimi.

Z czasem wykształciło się pojęcie tzw. kompetencji domniemanych prezydenta, tzn. prezydentowi przysługują uprawnienia nie tylko wyraźnie przewidziane przez Konstytucję, ale wynikające z natury federacji i potrzeb narodu amerykańskiego.

Władza sądownicza

Sąd Najwyższy został wprowadzony do ustroju amerykańskiego na mocy Konstytucji USA z 1787 roku. Pierwszy raz zebrał się w roku 1790. W skład Sądu wchodzi 9 sędziów na czele z prezesem mianowanych przez prezydenta za zgodą Senatu. Do kompetencji Sądu należy dokonywanie interpretacji Konstytucji oraz co bardzo istotne: uznawanie określonych przepisów prawa federalnego i stanowego za sprzeczne z Konstytucją - powoduje to ich nieważność oraz uchylenie decyzji administracyjnych i orzeczeń sądowych na nich opartych. Przykładem będzie uchylenie przez Sąd ustawodawstwa dyskryminującego ludność murzyńską w latach 60-tych. Uprawnienie to oparte jest na precedensowym wyroku z 1803 roku.

Sędziowie często dzielą się na "skrzydła" wedle uznawanego światopoglądu lub zgodnie z tym, przez którego prezydenta zostali zaproponowani. W USA nie istnieją sądy administracyjne a spory z udziałem organów władzy publicznej rozpatrywane są przez sądy powszechne.

Sąd Najwyższy może orzekać w oparciu o przepisy prawa stanowionego, common law, Konstytucję, ustawy, traktaty, a także w sporach, gdzie stroną są Stany Zjednoczone lub spory między stanami.

Sądownictwo federalne składa się z sądów dystryktowych, sądów apelacyjnych oraz Sądu Najwyższego. Zasadą jest istnienie sądu ławy przysięgłych. Konstytucja natomiast w III rozdziale definiuje przestępstwo zdrady państwa.

Federalna służba cywilna

Początkowo funkcjonował w praktyce rządów USA tzw. system łupów, polegający na prostej zasadzie „zwycięzca bierze wszystko”, tj. prezydent zwyciężający w wyborach zwyczajowo wymieniał większość personelu federalnego, obsadzając stanowiska swoimi poplecznikami. Ponadto ukształtowała się instytucja bossa i maszyny, tzn. boss partyjny (zaufany prezydenta) w imieniu „maszyny partyjnej” obsadzał kluczowe stanowiska w administracji.

Tej patologicznej sytuacji usiłowano zapobiec uchwalając w 1883 roku ustawę Pendletona. Zgodnie z nią administrację publiczną miała obowiązywać zasada apolityczności. Rozróżniono stanowiska urzędnicze na polityczne i administracyjne, zaprowadzając nabór oparty na kryteriach merytorycznych i konkursy, a także utworzono korpus stałych urzędników. Mimo to zmiana na stanowisku prezydenta jeśli pochodzi on z innej partii niż jego poprzednik może powodować wymianę nawet ok. 1600 urzędników federalnych [S. Mazur].

Charakterystycznym zjawiskiem była etnicyzacja administracji niektórych miast, np. pod koniec XIX w. policja nowojorska składała się prawie wyłącznie z Irlandczyków [D. Długosz].

Chronologia

Benjamin Franklin (1706–1790) amerykański polityk, dyplomata, naukowiec, filozof, publicysta, jeden z największych uczonych XVIII w., przedstawiciel utylitaryzmu i deizmu, propagował koncepcję człowieka, który sam sobie wszystko zawdzięcza (self-made-mana), przeciwnik feudalizmu. Prowadził badania nad elektrycznością, meteorologią, wynalazł piorunochron, skonstruował kondensator i soczewki; zajmował się medycyną, biologią i agronomią (sztucznymi nawozami). Jako polityk już na kilkanaście lat przed wybuchem wojny o niepodległość propagował unię kolonii amerykańskich, w latach 1757–1775 reprezentował interesy kolonii w Wielkiej Brytanii, uczestniczył w II Kongresie Kontynentalnym (1775), redagował Deklarację Niepodległości, był ambasadorem we Francji (1776–1785), negocjował warunki pokojowe (1783), brał udział w pracach Konwentu jako współautor Konstytucji (1787), zaliczał się do konserwatystów popierających silną władzę prezydenta.Benjamin Franklin na Wikipedii...

• 1770: wprowadzenie przez parlament angielski ustaw restrykcyjnych
• grudzień 1773: zatopienie herbaty
• wiosna 1774: ustawy represyjne
• 5 września - 26 października 1774: I Kongres Kontynentalny w Filadelfii
• 5 październik 1774: obrady zgromadzenia Massachusetts, utworzenie Komitetu Bezpieczeństwa Massachusetts
• 14 października 1774: "Deklaracja praw i krzywd", powołanie związku bojkotowego i milicji
• 19 kwietnia 1775: początek wojny o niepodległość - potyczka pod Lexington
• 10 maja 1775: II Kongres, przyjęcie "Artykułów Konfederacji i Wieczystej Unii" (15 września 1777), powołanie wspólnych urzędów: komitetu spraw zagranicznych i urzędu ds. wojny, utworzenie wojska i floty, nawiązanie kontaktów dypl. z Francją
• 12 czerwca 1776: "Ustawa o prawach Wirginii"
• 4 lipca 1776: "Deklaracja Niepodległości"
• czerwiec i lipiec 1776: opracowanie flagi amerykańskiej
• 1 i 2 marca 1781: ratyfikacja "Artykułów Konfederacji", przyjęcie przez Kongres nazwę USA i formy konfederacji
• 1783: traktat pokojowy w Paryżu
• 25 maj - 17 września 1787: Konwent przyjął federacyjną formę państwa i uchwalił 17 września 1787 Konstytucję. Do ojców Konstytucji zalicza się B. Franklina, A. Hamiltona, J. Jaya, J. Madisona i G. Waszyngtona
• 1787 - 1788: okres ratyfikowania Konstytucji przez poszczególne stany
• 1 - 4 marca 1789: wejście Konstytucji w życie, przekształcenie państwa w federację, zamknięcie obrad Kongresu Kontynentalnego, pierwsze zebranie Kongresu
• 30 marca 1789: "Dzień Inauguracyjny", złożenie przysięgi przez G. Washingtona, powołanie pierwszych departamentów
• 1789: "Bill of Rights", czyli 10 pierwszych poprawek.

Literatura

1. Górski G., Sąd Najwyższy Stanów Zjednoczonych w latach 1910 - 1931, "Czasy Nowożytne" 2004, t. 17.
2. Górski G., Sąd Najwyższy Stanów Zjednoczonych na przełomie XIX i XX w., "Roczniki Nauk Prawnych" (Tow. Naukowego KUL) 2005, t. 15, nr 1.
3. Grzeloński B., Andrew Jackson - człowiek i polityka, [w:] Francja - Polska XVIII - XIX w. Studia z dziejów kultury i polityki poświęcone Prof. Andrzejowi Zachorskiemu, wyd. 1983.
4. Kopczyński M., Samuel Colt i amerykański sposób produkcji, "Mówią Wieki" 2007, nr 9.
5. Lewicki Z., Historia cywilizacji amerykańskiej. Era tworzenia 1607 - 1789, wyd. 2009.
6. Małajny I., Małajny R.M., Prezydent USA jako kierownik polityki zagranicznej, "Miscellanea Iuridica" 2005, t. 6.
7. Prawo konstytucyjne porównawcze. Wykłady asystenta UJ Dr Starzewskiego, cz. 1, Kraków 1928. [przedwojenny maszynopis, omówienie konstytucji USA]
8. Sorman G., Made in USA, wyd. 2004.

---

Powrót do spisu treści