Porozumieć się bez przemocy/Spostrzeżenia
Pierwszym, bardzo ważnym elementem PBP jest rozgraniczenie spostrzeżeń od ocen. Spostrzeżenia są bardzo ważnym elementem PBP. Bez nich nie bylibyśmy w stanie jasno ukazać się drugiemu człowiekowi. Jeżeli jednak w języku mówionym łączymy spostrzeżenia z własną oceną sytuacji, istnieje duże ryzyko, że nasz rozmówca usłyszy jedynie krytykę. Wówczas nie będzie w stanie przyjąć tego, co do niego mówimy. Jako przykład spostrzeżenia zabarwionego oceną niech posłuży nam następujące stwierdzenie:
- Jesteś za bardzo hojny. (do kogoś, kto daje pewną sumę pieniędzy np. ulicznemu grajkowi)
W języku PBP, tzn. gdy rozgraniczylibyśmy spostrzeżenie od oceny, powyższe stwierdzenie mogłoby brzmieć np. tak:
- Kiedy dajesz ulicznemu śpiewakowi 20 złotych, uważam, że jesteś zbyt hojny.
PBP jest językiem dynamicznym i wszelkie statyczne uogólnienia nie są w nim mile widziane, dlatego nikt nie wymaga od nas, abyśmy powstrzymywali się od wszelkich ocen i stali się bardzo obiektywni. Jedynym wymogiem jest rozgraniczenie ocen od spostrzeżeń. Pamiętać należy także, że oceny powinny odnosić się tylko do konkretnej chwili i kontekstu, a wszelkie etykietki typu "leń", "głupiec" (oraz wszelkie inne, także te o zabarwieniu neutralnym czy pozytywnym) lub nawet tak prozaiczne jak "kucharz" przylepiane konkretnym osobom zawężają znacznie nasze pole widzenia świata, utrudniając dostrzeżenie drugiego człowieka takim, jakim jest w rzeczywistości.
J. Krishnamurti, hinduski filozof, powiedział kiedyś, iż dokonywanie spostrzeżeń z jednoczesnym powstrzymywaniem się od oceny jest najwyższą formą ludzkiej inteligencji. Czy czytając to zdanie, nie dokonaliśmy w umyśle jego oceny, mówiąc np. to kompletne brednie lub świetnie! to jest genialne? Praktycznie każdy z nas ma wielkie trudności w czynieniu spostrzeżeń na temat innych ludzi bez dokonywania wszelkiego osądu, analizy, krytyki.
Tabela przedstawia przykłady spostrzeżeń wolnych od ocen i z nimi zmieszanych.
| Komunikat | Spostrzeżenie zabarwione oceną | Spostrzeżenie niezabarwione oceną |
|---|---|---|
| Czasownik być, bez wzięcia odpowiedzialności za dokonaną ocenę. | Jesteś zbyt hojny. | Gdy widzę, że rozdajesz całe kieszonkowe, wydaje mi się, że jesteś zbyt hojny. |
| Słowa, nasuwające skojarzenia z pewną oceną. | On jest niezorganizowany. | On zaczyna się uczyć w dzień poprzedzający egzamin. |
| Sugestia, że nasze hipotezy dotyczące myśli, uczuć, intencji i pragnień innych były jedynymi możliwymi. | Oni nie oddadzą roboty na czas. | Oni chyba nie oddadzą roboty na czas. / Majster powiedział: "Nie oddamy roboty na czas". |
| Przewidywania pomylone z niepodważalną wiedzą. | Podupadniesz na zdrowiu, jeżeli będziesz dalej się tak odżywiał. | Obawiam się, że jeżeli nie zastosujesz diety, podupadniesz na zdrowiu. |
| Brak wskazania konkretnych obiektów wygłaszanych stwierdzeń. | Sąsiedzi nie dbają o swoją własność. | Nigdy nie zauważyłem, aby sąsiedzi odśnieżali chodnik przed domem. |
| Ocena czyjejś umiejętności lub zdolności bez zaznaczenia, że dokonuje się oceny. | A.B. jest marnym piłkarzem. | A.B. w dwudziestu meczach nie strzelił ani jednej bramki. |
| Użycie przysłówków lub przymiotników w sposób, z którego nie wynika, iż dokonano oceny. | Kamil to brzydal. | Nie podoba mi się twarz Kamila. |
Dokonujemy czystego spostrzeżenia używając słów ilekroć, kiedykolwiek, nigdy, stale, zawsze itp., np.:
- Za każdym razem, gdy widziałem cię przy telefonie, rozmawiałeś co najmniej pół godziny.
- Nie przypominam sobie, abym kiedykolwiek otrzymał od ciebie jakiś list.
Łatwo jednak użyć tych słów z przesadą, a wtedy nabierają barwy oceny, np.:
- Zawsze jesteś zajęty.
- Nigdy go nie ma, kiedy akurat jest potrzebny.
W takich przypadkach wywołują one zamiast współczucia reakcje obronne. Podobnie słowa rzadko oraz często mogą "zanieczyścić" nasze spostrzeżenia ocenami:
- Rzadko robimy to, czego chcę. w opozycji do Gdy ostatnio proponowałem, abyśmy coś zrobili, trzykrotnie odmówiłaś.
- On często do nas przychodzi. w opozycji do On jest u nas co najmniej trzy razy w tygodniu.