Wolna przedsiębiorczość/Przedsiębiorca na rynku a niepewność

28. P r z e dsi ę biorca na ry n k u a n i e pew ność Z tego rozdziału dowiesz się: • • • • czym różni się niepewność od ryzyka, jaka jest rola przedsiębiorcy na rynku, co jest źródłem zysków i strat przedsiębiorców, co upadłość ma wspólnego z przedsiębiorczością. Najważniejsze pojęcia: przedsiębiorca, niepewność, upadłość Ryz yko a nie pe w ność Opisane w poprzednim rozdziale ryzyko dotyczy zdarzeń, których praw- dopodobieństwo można wyliczyć. Najbardziej wymowne przykłady ryzyka to gry losowe i ubezpieczenia. Czy jednak przedsiębiorca jest ryzykantem? Nie do końca. Działalność przedsiębiorcy nie polega bowiem na przeprowadzaniu wyliczeń prawdopodobieństwa. Przedsiębiorca nie zgaduje, ile oczek wy- padnie na kostce ani ile reszek wypadnie przy określonej liczbie rzutów monetą. Przedsiębiorca próbuje przewidywać przyszłe zdarzenia, które nie dają się łatwo ująć w rachunki prawdopodobieństwa. Z czego to wynika? Aby to zrozumieć, wróćmy na chwilę do omówionego w poprzednim rozdziale pojęcia ryzyka. O ryzyku mówimy w odniesieniu do zdarzeń, które są do siebie podobne i powtarzalne (jak rzuty kostką albo monetą). Dlatego też zestawiamy je w jedną wspólną kategorię (np. rzutów monetą). Podobnie postępują firmy ubezpieczeniowe, chociaż tu zadanie nie jest już takie proste. Firma ubezpieczeniowa zestawia samochody czy kierowców w kategorie i na podstawie statystyk drogowych za poprzednie lata stara się wyliczyć prawdopodobieństwo wystąpienia stłuczek i wypadków (a następ- nie ustalić wysokość składek wystarczających do wypłaty odszkodowań). Czy przedsiębiorcy czynią tak samo? Mogą tak postępować, jednak istotą ich działalności jest radzenie sobie nie z ryzykiem, lecz z niepew- nością. Niepewność tym się różni od ryzyka, że dotyczy zdarzeń, które są niepowtarzalne i których w związku z tym nie da się łatwo zestawić28. Przedsiębiorca na rynku a niepewność 189 w kategorie. Najważniejszym zadaniem przedsiębiorcy jest przewidywanie popytu konsumentów – tego, jaki produkt zdecydują się kupić. Zauważ- my, że firmy ubezpieczeniowe i kasyna stają przed podobnym problemem: nie wystarczy, że poprawnie oszacują prawdopodobieństwo zdarzeń, ale muszą jeszcze swoje produkty sprzedać klientom. Tego rodzaju problemy trudno ująć w ścisłe zależności statystyczne (zob. diagram 9). Rola przedsiębiorc y w war unk ach niepe w ności Ewolucję gospodarczą pobudza proces ciągłych zmian. Rzuty kostką czy monetą są takie same – są powtarzalne, dlatego łatwo jest wyliczać prawdopodobieństwo różnych wyników. Sprzedaż produktów i usług na rynku może być do siebie podobna, a jednak z dnia na dzień się zmienia. Produkty są udoskonalane, pojawiają się nowe rozwiązania i możliwości, a do tego zmienia się zakres konkurencji na rynku. Jednego dnia przed- siębiorca osiąga sukces, ale innego dnia może nastąpić zmiana preferencji konsumentów albo pojawić się nowy konkurent na rynku, który niższymi cenami (i wyższą jakością) przeciągnie klientów na swoją stronę. Oczywiście, w życiu gospodarczym też może wystąpić rutyna i powta- rzalność. Na przykład mały sklep spożywczy przy szkole średniej może stosować w swoich prognozach statystyki: sprawdzać, kiedy zaczyna się rok szkolny, ilu uczniów zostanie przyjętych do szkoły, jak często mają przerwy, i na podstawie tych danych obliczać, jakie jest prawdopodobień- stwo, że dany uczeń skorzysta z usług sklepu. Tego nie można wykluczyć. Mimo to w działalności sklepu występuje niemały zakres niepewności: może się zdarzyć, że uczniom nie będą odpowiadały sprzedawane pro- dukty albo zmienią się ich preferencje; mogą pojawić się nowi sprzedawcy albo nawet nowe kanały sprzedaży (np. przez Internet). Główną rolą przedsiębiorcy jest umiejętne przewidywanie przyszło- ści – trafne odgadywanie preferencji konsumentów. Przedsiębiorca, który potrafi tego dokonać, przyciąga do siebie konsumentów i uzyskuje przy- chody. Kiedy przychody są wyższe od kosztów, wówczas osiąga zysk. W pierwszej części książki była mowa o współzależności kosztów pro- dukcji i cen dóbr konsumpcyjnych. Umiejętnie działający przedsiębiorca to ten, który potrafi dostrzec czynniki produkcji, za które zapłaci rela- tywnie mniej, a następnie zdoła je przetworzyć w coś bardziej wartościo- wego. Przedsiębiorca ponosi koszty, by odciągnąć czynniki produkcji od alternatywnych zastosowań. Cukiernik, by zwiększyć produkcję pączków,190 Dział II. Przedsiębiorczość w teorii Diagram 9. Ryzyko a niepewność RYZYKONIEPEWNOŚĆ można wyliczyć prawdopodobieństwonie można wyliczyć prawdopodobieństwa Źródło: opracowanie własne. musi odciągnąć czynniki produkcji (takie jak mąka) od piekarzy. Aby jego decyzja była uzasadniona, poniesione koszty muszą być jednak niższe od przychodów – musi osiągnąć zysk. Zysk przedsiębiorcy świadczy o sku- tecznym opanowaniu problemu niepewności: o trafnym przewidywaniu preferencji i decyzji konsumentów o zakupie produktów. Może się jednak zdarzyć, że przedsiębiorca poniesie stratę ze swojej dzia- łalności. Oznacza to, że przepłacił za czynniki produkcji, które wykorzystu- je – zapłacił za nie zbyt wysoką cenę i wytwarza produkt, którego konsu- menci nie chcą kupować w ilościach dających mu zysk. Strata pokazuje, że przedsiębiorca marnuje zasoby. Wróćmy do przykładu z mąką: jeśli cukier- nik wytwarza pączki, które kupuje zbyt mała liczba osób, to strata informuje go, że mąka, której użył do pączków, mogła być z powodzeniem wykorzy- stana do pieczenia chleba, jak się okazało, produktu bardziej pożądanego przez konsumentów. Strata jest dla przedsiębiorcy sygnałem wskazującym, że gdzieś popełnił błąd – przegrał w starciu z niepewnością. Co więcej, jeśli przedsiębiorca dalej będzie popełniać błędy, to w pewnym momencie będzie musiał zamknąć działalność, gdyż nie może ponosić ciągłych strat. Poz y t y w n a f unk c ja upa d ło śc i Niepewność dominuje w działalności przedsiębiorstw. Przedsiębiorstwa nieustannie zmieniają charakter, a jednocześnie prześcigają się w tym, by używać najnowszych i ekonomicznie osiągalnych rozwiązań technicznych. Jedni dobrze trafiają ze swoimi rozwiązaniami, inni źle. Straty wymuszają28. Przedsiębiorca na rynku a niepewność 191 zmianę charakteru działalności przedsiębiorstwa. W przeciwnym razie do- szłoby do jego upadłości i zamknięcia działalności. Jednak upadłość niesie ze sobą również pozytywne skutki, ponieważ oznacza zaprzestanie dzia- łalności niepożądanej przez konsumentów – umożliwia ekonomiczną ewo- lucję, dostosowanie się do nowych preferencji klientów. Szczególnie jest to widoczne w wygaszaniu działalności z przyczyn technologicznych. Czy wiesz, że...? Na zmieniającym się rynku żadne, nawet największe przedsiębior- stwo nie może być pewne swego losu. Kodak był niegdyś światowym gigantem w produkcji tradycyjnych filmów fotograficznych i apara- tów. Gdy na przełomie XX i XXI wieku swoją dominację rozpoczęły aparaty cyfrowe, Kodak wciąż był przekonany, że stosowany przez niego model biznesowy się utrzyma. Na rynku dokonała się jednak rewolucja, a odbiorcy bez najmniejszych sentymentów pożegnali się z tradycyjnymi aparatami, przeszli na cyfrowy tryb robienia zdjęć i oglądania ich bez wywoływania. Z powodu błędów inwestycyjnych Kodak w 2012 roku znalazł się na krawędzi upadłości. Jednym z dobrych przykładów globalnych przemian jest rosnący rynek elektronicznej sprzedaży książek (zarówno e-booków, jak i książek papiero- wych zamawianych przez Internet). Prowadzi to do zamykania księgarni na całym świecie, a także radykalnie zmienia rynek wydawców, bo autorowi o wiele łatwiej jest stworzyć książkę elektroniczną. Koszty takiej publikacji są istotnie niższe. Poza tym autor może zachować dla siebie większe wyna- grodzenie i jednocześnie sprzedawać swój produkt na całym świecie.

Pytania i zadania

1. Wyjaśnij, co odróżnia ryzyko od niepewności.
2. Jaki związek z niepewnością ma przedsiębiorca?
3. Co jest źródłem zysków i strat oraz jakie mają one znaczenie ekonomiczne?
4. Podaj przykłady wielkich zmian z historii gospodarczej, które istotnie wpłynęły na sposób prowadzenia działalności przez przedsiębiorstwa.