Wolna przedsiębiorczość/Ryzyko i ubezpieczenie

2 7. R y z y k o i u b e z p i e c z e n i e Z tego rozdziału dowiesz się: • • • • czym jest ryzyko, jak rynek pozwala na ograniczanie ryzyka, jak działają firmy ubezpieczeniowe, a jak kasyna, jaka jest rola ubezpieczeń w gospodarce. Najważniejsze pojęcia: ryzyko, hazard, ubezpieczenie Prawdopodobie ń st wo i r yzyko Gdy mówimy o ryzyku, zazwyczaj mamy na myśli nieprzewidywalność przyszłości – ryzykujemy, gdy podejmujemy działania, których rezultatu nie jesteśmy pewni. W węższym i bardziej technicznym znaczeniu tego ter- minu ryzyko wiąże się z pewnymi zdarzeniami, których prawdopodobień- stwo można oszacować. Klasycznym przykładem jest rzut sześciościenną kostką. Szansa na to, że na jednej ze ścianek pojawi się konkretna liczba (od 1 do 6), wynosi jedną szóstą (podobnie jak na dwustronnej monecie szansa na wypadnięcie orła albo reszki wynosi jedną drugą). Ryzykujemy, gdy obstawiamy konkretny rezultat na ściance kostki. Nie jesteśmy i nie możemy być całkowicie pewni, jaki będzie wynik rzu- tu kostką. Niemniej możemy sporo powiedzieć o tym, jakie scenariusze są możliwe (1 albo 2, albo 3, albo 4, albo 5, albo 6), i określić ich prawdopo- dobieństwo. Jednak w wielu sytuacjach z codziennego życia trudno byłoby to prawdopodobieństwo wskazać. Mimo że przyszły wynik rzutu kostką jest niewiadomą, to jednak coś o nim wiemy. A nawet wiemy bardzo dużo. Hazard Wokół możliwości przewidywania prawdopodobieństw zdarzeń ukształ- towały się dwa częściowo przeciwstawne rodzaje działalności gospodarczej: hazard i ubezpieczenia. Z punktu widzenia ekonomicznej kalkulacji ryzyka27. Ryzyko i ubezpieczenie 183 działają one podobnie. Kasyno, tak jak ubezpieczyciel, szacuje prawdopo- dobieństwa zdarzeń i wprowadza opłaty, które zapewnią mu zysk. Zasadni- cza różnica polega na tym, że gracz w kasynie chce zwiększać ryzyko, które ponosi, podczas gdy klient ubezpieczalni chce je zmniejszać. Innymi słowy, grający w kasynie chce „zdobyć” nagrodę, a klient ubezpieczalni – unik- nąć niekorzystnych dla niego skutków wydarzenia i w razie jego zaistnienia otrzymać wypłatę. Kalkulacja ekonomiczna w obu wypadkach przebiega jednak bardzo podobnie. Mówi się, że kasyno „zawsze wygrywa”. Przykładowo w europejskiej ruletce możliwych jest 37 wyników. Załóżmy dla uproszczenia, że gra 37 osób i każda z nich obstawia 10 złotych. Pula do wygrania wynosi 370 złotych. Jeśli jednak kasyno pobierze z tego część i obniży nagrodę do 360 złotych, wtedy otrzyma 10 złotych zysku, niezależnie od tego, jaki wynik wypadnie. Na podobnej zasadzie działają wszystkie gry lo- sowe: ruletka, maszyny typu „jednoręki bandyta” i loterie (np. Lotto). Organizator gry pobiera większe opłaty, niż wynosi pula nagród. Na tym właśnie polega klasyczny hazard i gracze nie mogą na nim długo- okresowo zarobić. Rozumieją to doskonale organizatorzy gier hazardowych. Warto jednak dodać, że niektórzy z uprawiających hazard robią to dla czy- stej przyjemności, a nie dla zysku pieniężnego. Do tego dochodzi osobiste wartościowanie (osobisty stosunek do ryzyka) – wielu ludzi nie przywiązuje większej wartości do kilku złotych i jest gotowych przeznaczyć je na los da- jący szansę na milionową wygraną, mimo że ich realne szanse są nikłe. Ubezpieczenia Mimo że działalność ubezpieczeniowa ze względu na sposób kalkulacji przypomina działalność kasyn, to jednak z perspektywy rynkowej jest o wiele istotniejsza. Firmy ubezpieczeniowe pełnią zupełnie inną funkcję niż kasyna. Osoba grająca w kasynie obstawia najczęściej zdarzenie o sto- sunkowo niskim prawdopodobieństwie, na przykład liczbę na ruletce, w nadziei, że uda jej się trafić (czego prawdopodobieństwo wynosi 1/37). Natomiast osoba, która się ubezpiecza od skutków mało prawdopodobne- go zdarzenia, wnosi opłatę nie po to, by wygrać pieniądze. Ona nie chce ponosić konsekwencji zdarzenia, które „obstawia”. Załóżmy, że kupuje proste ubezpieczenie, a prawdopodobieństwo skręcenia nogi wynosi 1/37. Choć zawiera umowę z ubezpieczycielem, że ten w razie wypadku pokryje koszty leczenia, to chce tego zdarzenia uniknąć.184 Dział II. Przedsiębiorczość w teorii Ubezpieczyciel szacuje prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzeń, za które musiałby wypłacić odszkodowanie, i na podstawie tych szacun- ków wylicza wysokość składki (podobnie jak kasyna wyliczają wysokość opłaty za uczestnictwo w grze). Składka pobrana od dużej liczby ubezpie- czonych („graczy”) musi być tak duża, by ubezpieczyciel mógł wypłacić potencjalne odszkodowania („wygrane”) oraz zapewnić sobie nadwyżkę, z której będzie mógł pokryć koszty swojej działalności. Diagram 8. Hazard a ubezpieczenie RYZYKO (policzalne prawdopodobieństwo) HAZARDUBEZPIECZENIE podejmujemy ryzykochcemy uniknąć ryzyka Źródło: opracowanie własne. Podstawowa różnica między hazardem a ubezpieczeniami wynika z podejścia do „obstawianych” zdarzeń. Celem hazardu jest zazwyczaj przyjemność, celem ubezpieczenia – uniknięcie możliwej przykrości (zob. diagram 8). Najważniejszą funkcją firm ubezpieczeniowych jest to, że pozwalają zwiększać pewność naszych działań i chronią nas od skutków nieprzewidzianych zdarzeń, których wystąpienie byłoby dla nas bardzo kosztowne. Ma to znaczenie nie tylko dla naszego osobi- stego komfortu, lecz także dla możliwości planowania działalności przez producentów. Przykładowo, firma transportowa dzięki wykupie- niu ubezpieczenia może skuteczniej realizować swoje plany gospodar- cze. To prawda, mogą się zdarzyć kosztowne wypadki, ale przedsię- biorstwo jest od nich ubezpieczone. W takiej sytuacji wpisuje w swoją działalność koszt składki ubezpieczeniowej i nie musi się już martwić27. Ryzyko i ubezpieczenie 185 ewentualnymi wydatkami w związku ze zdarzeniami, od których skut- ków się ubezpieczyła, gdyż ubezpieczyciel wypłaci jej odszkodowanie. Możliwość ubezpieczenia ma istotne znaczenie dla każdej działalności gospodarczej. Firmy ubezpieczeniowe starają się szacować prawdopodobieństwa. Przy- kładowo na podstawie danych o ruchu drogowym i wypadkach obliczają prawdopodobieństwo ich wystąpienia w różnych miejscach. Podobne wy- liczenia, oparte na szacunku prawdopodobieństwa, przeprowadzają w od- niesieniu do możliwości wystąpienia powodzi lub kradzieży. Ważna i po- zytywna funkcja ubezpieczalni sprowadza się właśnie do zastosowania takich rachunków, które pozwalają na wprowadzenie ubezpieczeń. Cel, do którego dążą kasyna, jest zupełnie inny. Czy wiesz, że...? Firmy ubezpieczeniowe też się ubezpieczają. Jest to tzw. reaseku- racja. Kiedy polska firma ubezpieczeniowa sprzedaje ubezpiecze- nia na wypadek powodzi, to część składki pobranej od klientów odprowadza do innego przedsiębiorstwa (np. międzynarodowego). Robi to, ponieważ może się zdarzyć, że w danym roku musiałaby ponieść o wiele większe niż zazwyczaj koszty na wypłaty odszkodo- wań związanych z wystąpieniem powodzi. Dzięki reasekuracji firma ubezpieczeniowa może otrzymać wsparcie od dużej międzynarodo- wej grupy kapitałowej, u której się ubezpieczyła, i wypłacić należne odszkodowania bez narażania się na straty. Mianem „ubezpieczeń” określa się również działalność prowadzoną w Polsce przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych i Narodowy Fundusz Zdrowia. Składki płacone do ZUS czy NFZ są w rzeczywistości formą po- datku. Nie są to klasyczne „ubezpieczenia”, ponieważ składki te są przy- musowe. Z ekonomicznego punktu widzenia taka działalność stanowi element polityki społecznej, a nie ubezpieczeń. Mimo że kalkulacja ryzyka odgrywa niezwykle ważną rolę w wie- lu dziedzinach gospodarki, to nie ona jest najistotniejsza w działalności przedsiębiorcy. Jak zobaczymy w następnym rozdziale, przedsiębiorca po- dejmuje działania, których wyniku czy skutków nie da się z góry osza- cować nawet za pomocą rachunku prawdopodobieństwa. Istotą przedsię- biorczości są działania, których wynik jest niepewny.186 Dział II. Przedsiębiorczość w teorii Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny W Polsce przepisy ubezpieczeniowe wprowadziły Ubezpieczeniowy Fun- dusz Gwarancyjny, który zajmuje się głównie gwarantowaniem wypłat odszkodowań dla osób, które zostały poszkodowane w wypadkach sa- mochodowych. Przepisy w Polsce nakazują właścicielom pojazdów przy- musowo ubezpieczyć samochód od odpowiedzialności cywilnej – jest to tak zwane ubezpieczenie OC. Jeśli prowadzący samochód (nie musi to być sam właściciel) spowoduje wypadek i przez to uszczerbek na czyimś zdro- wiu lub pojeździe, to z takiej polisy OC wypłacane jest odszkodowanie. Głównym zadaniem UFG jest z kolei wypłacanie świadczeń na pokrycie odszkodowań w sytuacji, gdy pojazd powodujący szkodę nie został ubez- pieczony (mimo obowiązku). Działalność w sektorze ubezpieczeniowym jest ściśle licencjonowana i poddana regulacjom. Firma oferująca ubezpieczenia jest nazywana w ję- zyku prawnym „zakładem ubezpieczeń” i podlega skrupulatnym przepi- som dotyczącym jej działalności w omawianym zakresie. Na rynku ubezpieczeń spotkać można oferty istotnie się różniące pod względem zakresu udzielonej ochrony, przedmiotu ubezpieczenia oraz wysokości składki. Jedne ubezpieczenia chronią tylko przed podstawowy- mi zagrożeniami, inne uwzględniają dodatkowe ryzyka. Ta różnorodność sprawia, że trzeba pamiętać o szczegółowej analizie ofert. W szczegól- ności powinniśmy zwrócić uwagę na to, jak określono sytuacje, w któ- rych możemy ubiegać się o odszkodowanie, wysokość sum ubezpiecze- nia (tzn. kwot, do których w poszczególnych przypadkach odpowiada ubezpieczyciel) oraz na katalog wyłączeń spod ochrony ubezpieczeniowej (tzn. sytuacji, w których zakład ubezpieczeń nie wypłaci nam odszko- dowania). Spis tych wszystkich warunków można znaleźć w dokumencie o nazwie „ogólne warunki ubezpieczenia”.27. Ryzyko i ubezpieczenie

Pytania i zadania

1. Wyjaśnij, czym jest ryzyko.
2. W jaki sposób działają ubezpieczenia?
3. Co odróżnia ubezpieczenia od hazardu?
4. Jaka jest gospodarcza rola firm ubezpieczeniowych?
5. Poproś dwie różne ubezpieczalnie o przygotowanie oferty ubezpieczenia samochodu (najlepiej AC) lub mieszkania. Porównaj ich ceny, warunki ubezpieczenia oraz ewentualne wypłaty odszkodowawcze.
6. Poproś dwie różne ubezpieczalnie o przygotowanie oferty ubezpieczenia na życie lub od następstw nieszczęśliwych wypadków. Zwróć uwagę na wyłączenia zawarte w treści umów oraz sytuacje, w których ubezpieczony nie otrzyma odszkodowania w razie wypadku.