Esperanto/Pisownia i wymowa
Zawartość lekcji (Enhavo de leciono)
edytujW tej lekcji przedstawimy:
- alfabet
- akcent
- systemu zapisu
Alfabet (Alfabeto)
edytujAlfabet języka esperanto składa się z 28 liter. 22 z nich (bez Q, X, Y) pochodzących bezpośrednio z alfabetu łacińskiego:
- a, b, c, d, e, f, g, h, i, j, k, l, m, n, o, p, r, s, t, u, v, z
Pozostałe 6 to litery z charakterystycznym daszkiem (ĉapeloj) (cyrkumfleksem bądź brewisem) oznaczające dodatkowe głoski:
- ĉ, ĝ, ĥ, ĵ, ŝ, ŭ
Wymowa głosek w esperanto jest niemal identyczna jak w języku polskim – różnice występują praktycznie wyłącznie zapisie graficznym. Istnieje ścisły związek między wymową a pisownią, gdyż każda litera odpowiada jednej głosce.
W porównaniu do polskiego, poza już wspomnianymi Q, X, Y, nie występuje też litera W.
Wymowa (Prononco)
edytujLitera | Nazwa | IPA | Uwagi | Przykład | Posłuchaj przykładu |
---|---|---|---|---|---|
a | a | a, ɑ | al – do, ku | ||
b | bo | b | bordo – brzeg | ||
c | co | ʦ | celo – cel | ||
ĉ | ĉo | ʧ | Głoska podobna w wymowie do polskiego cz, jak w wyrazie czubek lub ć w wyrazie pisać. | ĉefurbo – stolica | |
d | do | d | dolaro – dolar | ||
e | e | ɛ, e | eŭro – euro | ||
f | fo | f | Francio – Francja | ||
g | go | g | regno – królestwo | ||
ĝ | ĝo | ʤ | Głoska podobna w wymowie do polskiego dż, jak w wyrazie dżem. | vilaĝo – wioska | |
h | ho | h | Głoska wymawiana jest krtaniowo, co sprawia większości Polaków problemy. Można ją przyrównać do h w angielskich wyrazach howl, high i niemieckich Haus, Hand. |
horo – godzina | |
ĥ | ĥo | x | Głoska tylnojęzykowa, jak ch w wyrazach chata, chytry | ĉeĥo – Czech | |
i | i | i | Zasadniczo wymowa tej samogłoski nie różni się od polskiej. Trzeba mieć jednak na uwadze, że i nie zmiękcza poprzedzającej głoski oraz zawsze tworzy oddzielną sylabę. (więcej poniżej) |
insulo – wyspa neniel – nijak |
|
j | jo | j | vojo – droga | ||
ĵ | ĵo | ʒ | Głoska identyczna do polskiej ż lub rz, jak w wyrazach marzenie, żaba | Eo-ĵeti.ogg|ĵeti – rzucać | |
k | ko | k | amiko – przyjaciel | ||
l | lo | l | balo – bal | ||
m | mo | m | monto – góra | ||
n | no | n | nubo – mgła | ||
o | o | o, ɔ | kolo – szyja | ||
p | po | p | Pollando – Polska | ||
r | ro | ɾ, r | rivero – rzeka | ||
s | so | s | scio – wiedza | ||
ŝ | ŝo | ʃ | Głoska podobna w wymowie do polskiego sz, jak w wyrazie baszta lub ś w wyrazie coś. | ŝtato – państwo | |
t | to | t | citrono – cytryna | ||
u | u | u | pundo – funt | ||
ŭ | ŭo | ʋ, w | Głoska zbliżona brzmieniem do ł w wyrazie łódź lub u w wyrazie auto. Pojawia się tylko w dyftongach aŭ, eŭ, oŭ. |
Eŭropo – Europa | |
v | vo | v | Wymawiane jak polskie w. | akvo – woda | |
z | zo | z | azeno – osioł |
Samogłoski (Vokaloj)
edytujSamogłoski esperanckie to: A, E, I, O, U. Wymawia się je tak samo jak w języku polskim.
Wspomnieliśmy, że samogłoska i zawsze tworzy nową sylabę, tj. występuje samodzielnie. Oznacza to, że:
- Nie łączy się w dwugłoskę z poprzedzającą samogłoską. Na przykład:
- blui wymawiamy /blu-i/, nie /bluj/*;
- heroino wymawiamy '/he-ro-i-no/', nie /he-roj-no/*,
- Nie łączy się w dwugłoskę z następującą samogłoską. Na przykład:
- scio wymawiamy /sci-o/, nie /scjo/*
- Nie zmiękcza spółgłoski, która ją poprzedza. Na przykład:
- cigaro wymawiamy zawsze jako /c-igaro/, nie jak /ćigaro/*;
- veni jako /ven-i/, nie jak /veńi/*.
Spółgłoski (Konsonantoj)
edytujSpółgłoski esperanckie to: B, C, Ĉ, D, F, G, Ĝ, H, Ĥ, J, Ĵ, K, L, M, N, P, R, S, T, V, Z. Te oznaczone literami bez znaków diakrytycznych wymawiamy identycznie jak w języku polskim (za wyjątkiem h). Wymowa spółgłosek oznaczonych literami z "daszkami" została wytłumaczona powyżej.
Należy mieć również na uwadze, że:
- w języku esperanto spółgłoski dźwięczne należy wyraźnie wymawiać jako dźwięczne, a bezdźwięczne jako bezdźwięczne.
- akvo – woda wymawiamy jak /akwo/, nie /akfo/*;
- sed jako /sed/, nie /set/*;
- esperancka litera IPA jako [h] (niemiecki Hand, polski bohater w gwarze kresowej). Wymawianie jej jak ĥ jest błędem, który może czasami prowadzić do nieporozumień; oznacza głoskę krtaniową, oznaczaną w
- w esperanto istnieje również litera IPA jako [x] (jak np. polskie chata, chmiel, niemiecki Buch). Współcześnie zauważa się tendencję do zastępowania jej innymi głoskami, gdyż wielu mówiących nie jest w stanie jej wymówić lub nie czyni różnicy w wymowie między ĥ i h. W słowach, w których używało się ĥ, używa się dziś najczęściej k (np. ĥemio → kemio, ĥaoso → kaoso, Ĥino → Ĉino), bądź stosuje się ich odpowiedniki bez ĥ (np. ĥoro → koruso). Niemniej jednak, ĥ jest uważane wciąż za pełnoprawną i zgodną z Fundamento de Esperanto literę i używanie jej nie spotyka się z negatywną reakcją wśród większości użytkowników języka. Ĥ jest używane do dziś głównie w słowach nie wywodzących się z języka greckiego (np. ĥano, Liĥtenŝtejno, choć i tu zaczyna się stosować formę Liktenŝtejno), lub wyrazach, w których k pojawia się w innym znaczeniu (np. wciąż piszemy ĉeĥo, eĥo, by odróżnić je od ĉeko, i eko). oznaczająca spółgłoskę tylnojęzykową określaną w
Akcent (Akcento)
edytujAkcent wyrazowy w esperanto jest stały. Pada zawsze na przedostatnią sylabę (np. `koro, matema`tiko), czyli bardzo podobnie jak w języku polskim. Wyjątkiem są przypadki redukcji końcówki (elizji) występującej często w poezji, ale o tym powiemy sobie dopiero w kolejnych lekcjach. W wyrazach złożonych akcent również pada na przedostatnią sylabę, z tym że występuje również obok niego słabszy akcent poboczny (np. lern`ejestr`aro).
Wyrazy jednosylabowe są akcentowane, gdy w zdaniu pada na nie akcent logiczny (np. Ĉu vi kuiras nun? – Czy gotujesz teraz?).
Formy zapisu w sieci (surogataj skribosistemoj)
edytujNa koniec jedna istotna rzecz. W esperanto, jak już wyjaśniliśmy, występuje 6 znaków diakrytycznych: ĉ, ĥ, ĝ, ĵ, ŝ, ŭ. Istnieje kilka sposobów ich zapisu na komputerze za pomocą standardowej klawiatury QWERTY:
- Unikod (unikodo) — szeroko rozpowszechniony zestaw znaków mający w zamyśle obejmować wszystkie rodzaje pisma na świecie. By zapisywać litery esperanckie Unikodem, należy najpierw zainstalować odpowiedni układ klawiatury, bądź też specjalny program (jak np. Ek!).
- Latin 3 (Latino 3) — starszy standard kodowania, ustępujący Unikodowi, niemniej używany jeszcze przez niektórych esperantystów.
- x-system (x-sistemo) — jeden z popularniejszych systemów zapisu, używany jeżeli z jakiegoś powodu nie można skorzystać z Unikodu. Polega on na dodaniu po wybranej literze (pozbawionej daszka) nie występującej w espersanto litery x (np. ŝnuro staje się sxnuro, a aŭto zamienia się w auxto). Taki system pozwala uniknąć wielu błędów i nieporozumień, wynikających z błędnej interpretacji danego słowa, co zdarza się czasem w przypadku stosowania h-systemu.
- h-system (h-sistemo) — mniej popularny od x-systemu, jednakże zaproponowany przez samego Zamenhofa, więc zgodny z Fundamento de Esperanto.
- ĉapeloj — najmniej popularny system, dla wielu także najmniej estetyczny. Jest to daszek przy literze, w dwóch odmianach: postĉapeloj (c^ipo) i antaŭĉapeloj (^cipo)
Ćwiczenia (Ekzercoj)
edytujĆwiczenie 1.1
edytujPrzeczytaj na głos przykłady esperanckich słów. Ich budowę i znaczenia poznasz w kolejnych lekcjach. W razie potrzeby możesz kliknąć w dane słowo i przejść do Wikisłownika gdzie dostępne są nagrania wymowy.
al ⋆ balo ⋆ patro ⋆ nubo ⋆ celo ⋆ citrono ⋆ cento ⋆ sento ⋆ sceno ⋆ scio ⋆ colo ⋆ kolo ⋆ oficiro ⋆ facila ⋆ laca ⋆ paculo ⋆ ĉar ⋆ ĉemizo ⋆ ĉikano ⋆ ĉielo ⋆ ĉu ⋆ feliĉa ⋆ cia ⋆ ĉia ⋆ proceso ⋆ senĉesa ⋆ ec ⋆ eĉ ⋆ ek ⋆ da ⋆ ludo ⋆ dento ⋆ plendi ⋆ el ⋆ en ⋆ de ⋆ teni ⋆ sen ⋆ vero ⋆ fali ⋆ fidela ⋆ trafi ⋆ galo ⋆ granda ⋆ gento ⋆ gipso ⋆ gusto ⋆ legi ⋆ pago ⋆ paĝo ⋆ ĝis ⋆ ĝusta ⋆ Reĝi ⋆ ĝardeno ⋆ longa ⋆ Regno ⋆ gvardio ⋆ lingvo ⋆ ĝuado ⋆ haro ⋆ hirundo ⋆ haki ⋆ nehela ⋆ pachoro ⋆ seshora ⋆ bathufo ⋆ horo ⋆ ĥoro ⋆ ĥolero ⋆ ĥemio ⋆ imiti ⋆ filo ⋆ birdo ⋆ trovi ⋆ printempo ⋆ min ⋆ foiro ⋆ feino ⋆ iel ⋆ iam ⋆ in ⋆ jam ⋆ ju ⋆ jes ⋆ juristo ⋆ krajono ⋆ majesta ⋆ tuj ⋆ domoj ⋆ Ruino ⋆ prujno ⋆ balai ⋆ palaj ⋆ deino ⋆ vejno ⋆ perei ⋆ malplej ⋆ justa ⋆ ĵus ⋆ ĵeti ⋆ ĵaluza ⋆ ĵurnalo ⋆ majo ⋆ bonaĵo ⋆ kapo ⋆ makulo ⋆ kesto ⋆ sukero ⋆ akvo ⋆ koketo ⋆ likvoro ⋆ lavi ⋆ levilo ⋆ paroli ⋆ mem ⋆ impliki ⋆ embaraso ⋆ nomo ⋆ indiferenta ⋆ internacia ⋆ Ol ⋆ heroi ⋆ heroino ⋆ fojno ⋆ pia ⋆ palpi ⋆ Ripeti ⋆ arbaro ⋆ sama ⋆ stari ⋆ sigelo ⋆ sistemo ⋆ pesilo ⋆ pezilo ⋆ senti ⋆ sofismo ⋆ cipreso ⋆ ŝi ⋆ paŝo ⋆ stato ⋆ ŝtalo ⋆ vesto ⋆ veŝto ⋆ disŝiri ⋆ ŝanceli ⋆ tapiŝo ⋆ teorio ⋆ patento ⋆ utila ⋆ ungo ⋆ plumo ⋆ tumulto ⋆ plu ⋆ lui ⋆ kiu ⋆ traulo ⋆ pereu ⋆ neulo ⋆ fraŭlo ⋆ paŭlino ⋆ laŭdi ⋆ eŭropo ⋆ trouzi ⋆ hodiaŭ ⋆ vana ⋆ verso ⋆ solvi ⋆ zorgi ⋆ zenito ⋆ zoologio ⋆ azeno ⋆ mezuro ⋆ nazo ⋆ trezoro ⋆ meznokto ⋆ zumo ⋆ sumo ⋆ zono ⋆ sono ⋆ pezo ⋆ peco ⋆ peso ⋆ nenio ⋆ adiaŭ ⋆ fiziko ⋆ geografio ⋆ spirito ⋆ lipharo ⋆ indigni ⋆ neniel ⋆ spegulo ⋆ ŝpino ⋆ nei ⋆ Ree ⋆ heroo ⋆ konscii ⋆ traetera ⋆ heroeto ⋆ lue ⋆ mole ⋆ pale ⋆ traire ⋆ pasie ⋆ metio ⋆ inĝeniero ⋆ insekto ⋆ Reservi ⋆ wikt:Rezervi ⋆ citrono ⋆ cento ⋆ sceno ⋆ scio ⋆ ŝanceli ⋆ neniel ⋆ embaraso ⋆ zoologio ⋆ Reservi ⋆ traire ⋆ hodiaŭ ⋆ disŝiri ⋆ neulo ⋆ majesta ⋆ packapo ⋆ heroino ⋆ pezo ⋆ internacia ⋆ seshora ⋆ cipreso ⋆ stalo ⋆ feino ⋆ plu ⋆ sukero ⋆ gento ⋆ indigni ⋆ sigelo ⋆ krajono ⋆ Ruino ⋆ pesilo ⋆ lipharo ⋆ metio ⋆ ĝardeno ⋆ sono ⋆ laŭdi ⋆ pale ⋆ facila ⋆ insekto ⋆ kiu ⋆ zorgi ⋆ cikano ⋆ traetera ⋆ sofismo ⋆ domoj ⋆ spino ⋆ majo ⋆ signi ⋆ ec ⋆ bonajo ⋆ legi ⋆ lel ⋆ juristo ⋆ ĉielo ⋆ ĥemio
Ćwiczenie 1.2
edytujPosłuchaj i powtórz:
- Mi ĵus vidis la fortan viron.
- Cŭ vi parolas esperanton?
- Kie estas la necesejo?
Ćwiczenie 1.3
edytujPrzeczytaj na głos przykłady esperanckich zdań. Ich budowę i znaczenia poznasz w kolejnych lekcjach.
- Patro kaj frato.
- Leono estas besto.
- Rozo estas floro kaj kolombo estas birdo.
- La rozo apartenas al Teodoro.
- La suno brilas.
- La patro estas sana.
- La patro estas tajloro.
- La birdo bele ĉirpas sur la arbo.
- Ili alvenis hodiaŭ al Moskvo, la ĉefurbo de Rusio.
- Mi tre ŝatas vin. Ĉu vi ŝatas min?
- Ĉu ŝi iros en la urbon?
- Li diris, ke mi estas malpli bela ol lin.