Historia dla gimnazjum/Unia z Litwą. Rządy Władysława Jagiełły

Unia krewska

Po śmierci Ludwika Węgierskiego królem Polski została jego córka, niepełnoletnia jeszcze Jadwiga. Od razu po jej przybyciu możnowładcy zaczęli szukać kandydata na jej męża. Jadwiga była w owym czasie zaręczona z synem władcy Austrii Wilhelmem Habsburgiem, jednak szlachta wolała, aby jej mężem został wielki książę Litwy Władysław Jagiełło. Unia personalna Polski i Litwy przyniosłaby duże korzyści obu tym państwom, przede wszystkim dając większe szanse w konfliktach z ich wspólnym wrogiem, zakonem krzyżackim, który, po chrystianizacji Litwy utraciłby powód do prowadzenia działalności nad Bałtykiem. W 1385 roku szlachta obu państw podpisała w Krewie unię, w której Władysław Jagiełło zobowiązał się poślubić Jadwigę, zapłacić jej narzeczonemu Wilhelmowi odszkodowanie, przyjąć chrzest i połączyć swój kraj z Królestwem Polskim. Książę wypełnił zobowiązania te w roku następnym.

Litwa

Litwini należą do grupy ludów bałtyjskich, spokrewnieni są m.in. z Łotyszami (mieszkańcami Łotwy) i wymarłymi Prusami oraz Jaćwingami. Plemiona litewskie zjednoczyły się w XIII wieku pod berłem Mendoga, który nawet przyjął chrzest i koronował się na króla. Chrzest był jednak decyzją czysto polityczną i szybko kraj powrócił do pogaństwa. Następcy Mendoga – książęta z dynastii Giedyminowiczów zajęli ogromne obszary Rusi aż po Morze Czarne i opierali się najazdom Krzyżaków. W XIII wieku nastąpiło zbliżenie Litwy i Polski pod wpływem wspólnego zagrożenia ze strony zakonu. Stosunki jednak pogorszyły się, gdy Kazimierz Wielki zajął Ruś Halicką – obiekt zainteresowań Litwinów. Wojny z Krzyżakami były szczególnie ciężkie w czasach panowania Jagiełły. Wtedy to zakon zdołał podbić Żmudź – prowincję niezwykle ważną dla Litwy.
Ziemie wielkiego księstwa w większości zamieszkane były przez pogan (Litwa właściwa) i prawosławnych (Ruś).

Wspólne panowanie Jadwigi i Jagiełły

W 1386 roku po ślubie z Jadwigą Jagiełło został ukoronowany na króla Polski w Krakowie, przyjmując imię Władysław. W tym samym roku rozpoczął chrystianizację Litwy w obrządku katolickim. Z jego inicjatywy w Wilnie wkrótce powstało biskupstwo, podlegające arcybiskupstwu w Gnieźnie, zaczęto też wznosić liczne kościoły. Odebrało to Krzyżakom pretekst do atakowania terenów wielkiego księstwa w celu szerzenia tamże wiary chrześcijańskiej, postawiło także pod znakiem zapytania sens ich pobytu nad Bałtykiem, żyjące tam ludy przyjęły już bowiem chrześcijaństwo. W czasie rządów Jagiełły i Jadwigi, wskutek interwencji zbrojnej królowej na Rusi Halickiej doszło do ponownego podboju tejże ziemi, po śmierci Ludwika Węgierskiego dostała się ona bowiem pod panowanie węgierskie.

Uniwersytet Jagielloński

Jednym z największych dokonań Jadwigi i jej małżonka było odnowienie Akademii Krakowskiej, która upadła po śmierci Kazimierza Wielkiego. Jej prestiż znacznie podniósł się, gdy w 1397 roku uzyskano zgodę papieża na otwarcie nań wydziału teologii. Aby wesprzeć uczelnię Jadwiga przeznaczyła na nią swoje klejnoty i stroje. Akademia została ponownie otwarta w 1400 roku, już po śmierci królowej. Odtąd na cześć Jagiełły nosiła nazwę: Uniwersytet Jagielloński.

Wojna z Krzyżakami

Już w okresie życia Jadwigi stosunki Polski i Litwy z zakonem stawały się coraz bardziej napięte: pod koniec XIV wiek Krzyżacy zajęli litewską Żmudź, gdzie wkrótce wybuchło skierowane przeciw nim powstanie. Buntowników wspierał rządzący Litwą z nadania Jagiełły, jego brat stryjeczny (kuzyn) Witold, pomagała im także Polska. Doprowadziło to do wybuchu konfliktu polsko-krzyżackiego w 1409 roku. Zakon uzyskał pomoc licznego rycerstwa z Europy Zachodniej, głosząc fałszywe hasła o Polakach, którzy mieli rzekomo wspierać pogańskich Litwinów w walce z chrześcijaństwem. Kulminacyjny jego moment nastąpił 15 lipca 1410 na polach pod wsią Grunwald w Prusach. Doszło wtedy do bitwy, w której Krzyżacy, wspierani przez liczne rycerstwo europejskie starli się z wojskami Jagiełły, składającymi się z oddziałów polskich, litewskich, ruskich, tatarskich itd. Ostatecznie zakon poniósł wielką klęskę, zginął wielki mistrz Ulrich von Jungingen oraz wielu innych ważnych urzędników krzyżackich. Jagiełło z wojskami ruszył na Malbork, jednak nie udało mu się go zdobyć. W 1411 roku podpisano pokój w Toruniu, w którym Litwa odzyskała Żmudź (jednak tylko do śmierci Witolda), Polska zaś żadnych korzyści terytorialnych nie odniosła.

Unia w Horodle i kolejny etap konfliktu polsko-krzyżackiego

Po podpisaniu pokoju toruńskiego Krzyżacy zaczęli odbudowywać swoją potęgę. Możni polscy i litewscy, wobec groźby wybuchu nowej wojny, postanowili zacieśnić związek obu państw. W tym celu w 1413 podpisali w Horodle (nad Bugiem). Na jej mocy szlachta litewska (bojarzy), która przeszła na katolicyzm miała takie same prawa, co szlachta polska, ponadto wprowadzono a Litwie niektóre urzędy, istniejące wcześniej w Koronie, np. urząd starosty. Wkrótce wspólnie oba państwa zażądały od zakonu trwałego zwrotu Żmudzi oraz oddania Pomorza Gdańskiego i innych ziem, im zabranych. W 1414 doszło do wojny z Krzyżakami, która jednak nie doprowadziła do rozstrzygnięcia konfliktu. Nierozstrzygnięty spór polsko-krzyżacki postanowiono rozstrzygnąć na soborze w Konstancji (patrz: „Historia dla gimnazjum/Późne średniowiecze”), trwającym w latach 1414–1418. Polaków reprezentował na nim Mikołaj Trąba, arcybiskup gnieźnieński, ponadto dużą rolę odegrał Paweł Włodkowic, rektor uniwersytetu w Krakowie, który potępiał działania Krzyżaków. W Konstancji nie doszło jednak do rozstrzygnięcia konfliktu.

Przywileje szlacheckie

W okresie rządów Władysława Jagiełły gwałtownie wzrosło znaczenie szlachty, głównie w wyniku nadania jej kolejnych przywilejów. Pierwszy z nich otrzymała szlachta w 1422 roku pod Czerwińskim (od tego jego nazwa: czerwiński), w zamian za jej udział w wojnie z Krzyżakami. Zgodnie z nim stan ten uzyskał nietykalność majątkową, to znaczy do skonfiskowania majątku mogło dojść jedynie na mocy wyroku sądowego. Innym postanowieniem przywileju czerwińskiego była konieczność uzyskania przez króla zgody rady królewskiej na bicie monety. Kolejny przywilej szlachta uzyskała rok później w Warcie. Ograniczał on prawa chłopów od przenoszenia się do miast, na jego mocy także pan wsi miał możliwość usunięcia krnąbrnego i nieposłusznego sołtysa. W 1430 roku (trzy lata później został on potwierdzony) nastąpiło wydanie przywileju jedleńsko-krakowskiego, w zamian za obietnicę szlachty polskiej, że jego syn Władysław III Warneńczyk zasiądzie na tronie polskim i przedłuży to panowanie dynastii Jagiellonów w Polsce. Na mocy przywileju tego szlachta uzyskała wyłączność na piastowanie wyższych urzędów kościelnych i nietykalność osobistą (uwięzienie członka tegoż stanu mogło nastąpić jedynie na mocy wyroku sądowego).