Historia powszechna/Rzeczpospolita pod panowaniem królów elekcyjnych

Podręcznik
Rzeczpospolita pod panowaniem królów elekcyjnych

Henryk Walezy

W 1572 zmarł ostatni Jagiellon. Konieczny był wybór nowego władcy Polski. Już pierwszy spór wywołała osoba interrexa. Kto ma nim zostać? Jedni opowiadali się za Janem Firlejem; protestantem, wojewodą krakowskim i marszałkiem wielkim koronnym; inni zaś za Jakubem Uchańskim; prymasem. Temu ostatniemu ta funkcja przypadła, przy kolejnych elekcjach to właśnie prymasowie byli interrexami.

Zimą 1573 r. odbył się w Warszawie sejm konwokacyjny. Rozgorzała walka w sprawie miejsca elekcji. Wybierano między Warszawą a Lublinem. Na Lubelszczyźnie znaczną siłę tworzyli protestanci, a na Mazowszu zubożali katolicy. Zdecydowano się na wieś Kamień koło Warszawy. Głosowano województwami. Głosować mogła cała szlachta.

Różnowiercy i katolicy postanowili anulować spory religijne, na czas elekcji, dla dobra Rzeczypospolitej. Podpisali w 1573 r. akt konfederacji warszawskiej. Gwarantował on podstawy prawne dla innowierców.

Kandydatami do tronu Polski i Litwy byli:

arcyksiążę Ernest Habsburg,
car Iwan Groźny,
królewicz francuski Henryk Walezy,
Jan III Szwedzki, mąż Katarzyny Jagiellonki.

Szlachta głosowała bezpośrednio i indywidualnie, lecz – województwami. Wybór padł na Henryka Walezego, któremu sejm elekcyjny w maju 1573 r. przedstawił szereg warunków.

Czy wiesz, że...?

Pole elekcyjne ogrodzone było parkanem, a w środku znajdowała się szopa senatorska. Przed nią obradował senat pod przewodnictwem prymasa. Zgromadzona szlachta wysłuchiwała wysłanników kandydatów do tronu. Dla bezpieczeństwa na obrady nie wolno było przyjeżdżać w zbroi i z bronią palną. Nie wolno było też pić alkoholu. Nad porządkiem i bezpieczeństwem czuwała straż marszałkowska, rzadko bowiem przestrzegano zakazów.

Artykuły henrykowskie

Szlachta spisała wszystkie swe przywileje oraz prawa i obowiązki króla. Nazwano ja artykułami henrykowskimi.

Zasady zawarte w artykułach były dla każdego władcy jednakowe:

gwarantowały szlachcie zachowanie przywilejów,
określały zasady ustroju i prawa Rzeczypospolitej,
nakazywały królowi zwoływanie sejmu walnego co dwa lata na okres 6 tygodni,
król na stałe ma przy swoim boku radę doradczą złożoną z czterech senatorów (tak zwanych rezydentów),
nie pozwalały na używanie tytułu dziedzicznego; król miał być wybierany tylko poprzez wolną elekcję,
politykę wewnętrzną i zagraniczną poddawały kontroli sejmu,
zabraniały podejmować istotnych decyzji politycznych królowi bez zgody senatorów przebywających na dworze królewskim,
ukazywały zależność monarchy od praw Rzeczypospolitej, czyli od szlachty, która te prawa sporządzała,
obywatele mają prawo do wolności wyznania (przysięga na przestrzeganie postanowień konfederacji warszawskiej)
zezwalały na wypowiedzenie królowi nieposłuszeństwa (rokosz), w wypadku łamania przez niego przywilejów szlacheckich.

Artykuły henrykowskie wzmocniły prawa polityczne szlachty i uzależniły od niej władców.

Pacta Conventa

Obok artykułów henrykowskich król musiał także wystawić pacta conventa. Były to zobowiązania aktualnego króla wobec państwa i szlachty.

Henryk Walezy obiecywał:

spłacić długi Zygmunta Augusta,
stworzyć flotę na Bałtyku,
wykształcić stu synów szlacheckich na własny koszt na uniwersytecie paryskim,

Panowanie Walezego

Koronacja Henryka Walezego, opóźniona, odbyła się w lutym 1574 r. Król zatwierdził artykuły henrykowskie, pacta conventa oraz konfederację warszawską o pokoju religijnym. Król nie licząc się z zasadą dożywotności urzędów, nadał je wielu sobie bliskim osobom. Do Polski dotarła wiadomość o śmierci Karola IX, brata Walezego. Walezy ponaglany przez matkę, Katarzynę Medycejską, opuścił Polskę. Objął tron we Francji. Tam poślubił Ludwikę Lotaryńską (1554 – 1601). Zmarł bezpotomnie w 1589 zamordowany przez obłąkanego dominikanina.

Panowanie Stefana Batorego

Po ucieczce Walezego bezkrólewie trwało prawie półtora roku. 12 grudnia 1575 roku doszło wreszcie do elekcji Maksymiliana II Habsburga. Elekcja odbyła się po skargach nuncjusza apostolskiego Wincentego Laureo. Prymas Jakub Uchański obwołał go oficjalnie królem, ale do koronacji nie doszło. Szlachta zażądała Piasta na tronie. Wybrała na króla, córkę Zygmunta I Starego, Annę Jagiellonkę. Jednak faktyczną władzę w państwie w latach 1576-1586 sprawował mąż Anny, książę Siedmiogrodu Stefan Batory. 1 maja 1576 w katedrze wawelskiej biskup kujawski Stanisław Karnkowski koronował Stefana Batorego na króla Polski.

Najbliższym współpracownikiem i wiernym sojusznikiem króla w okresie jego panowania w Polsce był kanclerz wielki koronny Jan Zamoyski. Niezmiernie utalentowany, przyczynił się do politycznych i gospodarczych sukcesów króla, a także wojskowych, jako hetman wielki koronny. W czasie swego urzędowania, stał się Jan Zamoyski jednym z najbogatszych magnatów w Europie, będąc także wielkim mecenasem sztuki.

W 1578 r. zorganizował kampanię przeciw Rosji o Inflanty. Zorganizował do niej 48 tys. żołnierzy i artylerię oblężniczą. W 1579 r. podbił Połock, a w rok później Wielkie Łuki. W trzeciej wyprawie wojska Batorego przez wiele miesięcy oblegały bezskutecznie Psków. Car Ivan IV zaproponował pokój. Przy mediacji dyplomaty watykańskiego Antonia Possevina, wojna zakończyła się w styczniu 1582 podpisaniem rozejmu w Jamie Zapolskim, w wyniku którego Rzeczpospolita odzyskała prawie całe Inflanty i Połock, natomiast plany Iwana IV uzyskania przez Rosję dostępu do Bałtyku, czyli Europy, legły w gruzach. Skutecznie opóźniło to proces wzrostu hegemonii państwa rosyjskiego w regionie o prawie sto lat.

Stefan Batory przeprowadził też wiele ważnych reform wewnętrznych. Utworzył piechotę wybraniecką, z 20 łanów w dobrach królewskich wyznaczany był jeden chłop do wojska. Reszta mieszkańców była zobowiązana go wyposażyć, jego gospodarstwo było zwolnione z wszelkich podatków i pańszczyzn. Utworzył trybunały apelacyjne, które rozpatrywały odwołanie od wyroków Sądu Najwyższego. W 1579 utworzył Uniwersytet w Wilnie, jego pierwszym rektorem był Piotr Skarga. Utworzył oddziały piechoty kozackiej (tzn. kozaków rejestrowanych będących opłacanymi żołdem). Unowocześnij artylerię i uczynił husarię ciężką jazdą. Mimo że król był gorliwym katolikiem, przestrzegał jednocześnie tolerancji religijnej. Dążąc do wzmocnienia władzy królewskiej zwalczał warcholstwo i anarchię wśród szlachty (ścięcie magnata Samuela Zborowskiego).

Srebrny wiek

Polityka wewnętrzna Zygmunta III Wazy

Dymitriada

Wojny ze Szwecją w I połowie XVII w.

Wojny z Turcją w XVII wieku

Przyczyn tego konfliktu polsko-tureckiego było kilka:

1. Rzeczpospolita oraz Turcja chciały podbić Mołdawię.

2. Wzajemnie oskarżały się o naruszanie granic.

3. Kozacy którzy byli poddanymi Rzeczypospolitej najeżdżali Imperium Osmańskie a Tatarzy często wkraczali na terytorium Rzeczypospolitej niszcząc wszystko, grabiąc i biorąc ludność do niewoli.

4. Ostatnią przyczyną była polityka zagraniczna prowadzona przez Zygmunta III. Rzeczpospolita udzieliła pomocy Habsburgom w walce z księciem Siedmiogrodu, lennikiem tureckim. Turcja potraktowała to jako nieprzyjazny krok.

Przyczyny osłabienia Rzeczypospolitej:

1. Po raz pierwszy mianowicie w 1652 r. doszło do tego, że zebrany sejm zgodził się, że głosem jednego posła na słowo liberum veto mógł rozejść się sejm bez uchwalenia ustaw.

2. Następną przyczyną było umocnienie się magnaterii.

3. Różnice majątkowe za którymi szły różnice polityczne tworzyły podatny grunt na istnienie konfliktu między majestatem a wolnością, między dążeniami króla do umocnienia swojej władzy i sprawowania kontroli nad całym systemem politycznym a dążeniem szlachty do destabilizacji tej władzy, do podważenia tej władzy i umocnienia swojej pozycji.

4. Wojny ze Szwecją i Rosją.

Przebieg wojen I poł. XVII w.

Hetman Stanisław Żółkiewski na czele niewielkich sił (9000 żołnierzy), wobec planowanej przez sułtana Osmana II wyprawy na Polskę, wkroczył do Mołdawii, aby w ten sposób zabezpieczyć płd.-wsch. granice kraju. Tam 19.09. doszło do starcia z siłami turecko-tatarskimi (7000 Turków i kilkanaście tysięcy Tatarów) pod wodzą Iskandera Paszy. Po pierwszych pomyślnych początkach dla Polaków, nastąpiła decydująca bitwa, przegrana przez wojska koronne. Następnego dnia na skutek rozłamu w dowództwie część armii samowolnie wycofała sie za Prut, gdzie dostała się w ręce tatarów, reszta zaś rozpoczęła odwrót w kierunku granicy pod osłoną taboru tworzącego ruchomą fortecę. Po odparciu wielu ataków tureckich, gdy tabor był już blisko Dniestru, 6.X doszło w obozie do paniki, zamienionej przez atak Tatarów w zupełną klęskę. Zginał sędziwy i zasłużony hetman Żółkiewski, a hetman polny koronny S. Koniecpolski dostał się do niewoli. Klęska Polaków pod Cecorą zachęciła sułtana tureckiego Osmana II do najazdu na Rzeczpospolitą. W 1621 roku Turcja podjęła zapowiadaną wyprawę zbrojną na Polskę, która w wyniku klęski cecorskiej i świadomości grożącego zagrożenia wystawiła dość silną armię (ok. 26 tys. wojsk polskich i litewskich; oraz 30 tys. kozaków ukraińskich), która zajęła pozycje w ufortyfikowanym obozie pod Chocimiem. Dowództwo nad polskimi i litewskimi wojskami objął hetman Jan Karol Chodkiewicz, a nad kozakami ukraińskimi hetman P. Konaszewicz Sahajdaczny. 2.IX nadeszła pod Chocim ponad 100 tys. armia turecko-tatarska pod wodzą sułtana Osmana II. Pierwsze szturmy Turków zakończyły się zupełnym niepowodzeniem, wobec czego przystąpili oni do systematycznego oblężenia obozu polsko-kozackiego, odcinając dowóz żywności i opanowując całe zaplecze. W wojsku Rzeczypospolitej zapanował głód, podobnie zresztą, jak i wśród Turków, którzy nie zabrali dostatecznych zapasów na wojnę. 24.IX zmarł Chodkiewicz, komendę po nim przejął S. Lubomirski. Po odparciu przez Polaków wielkiego szturmu 28. IX Turcy musieli podjąć rokowania, uwieńczone podpisaniem 9 X rozejmu uznającego dotychczasowe granice na Dniestrze. W tej bitwie napastnicy stracili prawie 40 tys. ludzi, obrońcy ok. 14 tys.

Przebieg wojen II poł. XVII w.

Stosunki polsko-tureckie po podpisaniu pokoju w Chocimiu w 1621 r. układały się poprawnie, choć w okresie powstania Chmielnickiego Tatarzy podporządkowani Turcji brali udział w walce po stronie Chmielnickiego. Turcja jako całość praktycznie w tym okresie nie atakowała Rzeczypospolitej. Dopiero ok. 1672 r. konflikt na nowo odżył. W II połowie XVII w. zaistniały podobne przyczyny. W 1667 r. przeciwko władcy występuje możnowładca Jerzy Lubomirski. Staje on na czele rokoszu, który domaga się ustąpienia króla, zaniechania jakichkolwiek prób powoływania następcy na życia, czyli, tzn. elekcji vivente rege. Rokosz Lubomirskiego dzięki mediacji Marii Gonzagi żony Jana Kazimierza ostatecznie upada, ale król Jan Kazimierz przybity tym rokoszem ustępuje w 1668 r. Elekcja z 1669 r. to faktycznie danie berła synowi wielkiego Jaremy – Michałowi Korybutowi Wiśniowieckiemu. Szlachta przekupywana z jednej strony przez stronnictwo francuskie z drugiej strony przez Habsburgów, ostatecznie opowiedziała się za kandydaturą Wiśniowieckiego. Z jednej strony sława ojca rzutowała na syna, z drugiej strony szlachta wiedziała, że jeżeli wybierze schorowanego, nieudolnego władcę będzie miała silną pozycję w państwie. Rzeczywiście tak się stało. Michał Korybut Wiśniowiecki został wybrany w 1669 r. i panował do 1673 r. Jego żoną była arcyksiężniczka austriacka – Eleonora. Tym samym praktycznie Rzeczpospolita w tych latach znalazła się pod wpływem Habsburgów. To niejako stało się zaczynem do ożywienia konfliktu z Turcją. Głównym przywódcą koalicji antytureckiej była dynastia Habsburgów. Dla Turcji stało się jednoznaczne, że jeżeli Rzeczpospolitą władać będzie przedstawiciel orientacji prohabsburskiej to przystąpi ona również do tej wielkiej koalicji antytureckiej i będzie to stanowiło wielkie zagrożenie dla Turcji. W związku z tym należało podjąć kroki i uprzedzić działania Habsburgów i należało skierować wyprawę na Polskę, która mogłaby pokazać potęgę Turcji. Jeszcze za panowania Jana Kazimierza w 1667 r. miała miejsce wielka wyprawa tatarska na wschodnie tereny Rzeczypospolitej. W tymże roku młody, zdolny hetman Jan Sobieski – hetman polny, koronny, zdołał powstrzymać Tatarów pod Podhajcami, ale okazało się, że zdolności hetmana i ten sukces nie są w stanie odeprzeć groźby ze strony Turcji i podporządkowanych im Tatarów. W 1671 r. kozak Doroszenko uznał zwierzchnictwo tureckie i dzięki temu sułtan turecki poprzez swojego posła 10 grudnia 1671 r. wypowiedział wojnę Rzeczypospolitej. W 1672 r. do ataku przystąpiła regularna armia turecka na czele z sułtanem Mohamedem IV. Pierwszą ważną twierdzą, która znalazła się w rękach tureckich był Kamieniec Podolski. Ta twierdza była ważnym punktem oporu, strzegła ona Polski na Dnieprze. Armia turecka wkraczając do Polski uderzyła na ten zamek, potężne mury dawały duże możliwości obrony, ale otoczenie tej twierdzy, odcięcie od wody, zaopatrzenia, od kontaktów z zewnątrz zmusiło obrońców do poddania. Nie wszyscy chcieli się na to zgodzić. W końcu twierdza Kamieniec Podolski wpadła w ręce tureckie. Była to wielka hańba dla Rzeczypospolitej. Uważano bowiem Kamieniec Podolski za twierdzę nie do zdobycia, a fakty były inne. Turcy zajęli Kamieniec i przystąpili do oblężenia Lwowa. Tatarzy rozpoczęli grabieże na ziemiach Rzeczypospolitej docierając aż do Sanu i Wieprza. Mimo że hetman Sobieski walczył z wojskami tatarskimi wyprawa turecka zagrażała całej Małopolsce. W tej sytuacji król podjął się rokowań. Rokowania skończyły się haniebnie – traktatem w Buczaczu 16 X 1672 r. Na mocy tego porozumienia Rzeczpospolita chcąc obronić swoją niezależność, chcąc powstrzymać agresję armii tureckiej zgodziła się na przekazanie Turcji trzech województw: podolskiego, bracławskiego i części województwa kijowskiego. Ponadto Rzeczpospolita miała płacić na rzecz władcy tureckiego haracz w postaci ogromnej ilości złota. Płacąc haracz Rzeczpospolita znalazła się w sytuacji lennika sułtana tureckiego. Pomimo dążeń szlachty do umocnienia swojej władzy, pomimo walk z królem sytuacja taka nie była do zaakceptowania przez szlachtę. Jesienią 1673 r. dzięki wcześniejszym poborom podatku Sobieski stanął na czele armii liczącej ok. 40 tys. ludzi, zerwał jednostronnie porozumienia w Buczaczu i zaatakował armię turecką stacjonującą w okolicach Chocimia. Po raz drugi Chocim stał się miejscem, gdzie wojsko polskie odniosło sukces w walce z Tatarami i Turcją. W tym czasie, gdy Sobieski wyprawiał się na Chocim zaczął chorować Michał Korybut Wiśniowiecki. i 10 listopada 1673 r. zmarł. Szlachta zebrała się na konwokacji. Sejm konwokacyjny rozpoczął się 20 kwietnia, w czerwcu 1674 r. królem Polski został wybrany hetman Jan Sobieski. Zdawał on sobie bardzo dobrze sprawę z tego, że wojny Rzeczypospolitej z Turcją i Tatarami są dla kraju szkodliwe. Za najbardziej niebezpiecznych wrogów uważał Austrię, Brandenburgię i Rosję. Za wszelką cenę Sobieski dążył do zakończenia wojny z Turcją. Zamierzał także doprowadzić do sojuszu polsko-szwedzko-francuskiego, który byłby skierowany przeciwko Brandenburgii. W ten sposób miała być złamana potęga brandenburska, a Prusy Książęce przyłączone do Rzeczypospolitej. Umocnienie pozycji nad Bałtykiem przez odebranie Prus Książęcych dawało Rzeczpospolitej szanse na wojnę z Rosją i odebranie terenów zagarniętych przez Rosję. Tak widział to Sobieski. Te plany Sobieskiego wymagały dobrych stosunków międzynarodowych. Sytuacja międzynarodowa sprzyjała realizacji tych planów. Przede wszystkim w Europie trwała wojna przeciwko Francji Ludwika XIV. Dlatego sojusz polsko-francuski był automatycznie skierowany przeciwko Brandenburgii, przeciwko Fryderykowi Wilhelmowi. W takiej sytuacji Jan III Sobieski zawarł układ z Francją 11 czerwca 1675 r. Układ ten zakładał jak najszybsze zakończenie wojny z Turcją i przystąpienie do wojny z Brandenburgią. Na wojnę z Brandenburgią król polski miał otrzymać środki z Francji. W 1674 Turcy uderzyli na Rosję, z czego skorzystali Polacy i w walkach z Tatarami i Kozakami opanowali Ukrainę Prawobrzeżną. W 1675 Turcy oblegali Terembowle, wycofali się jednak gdy Sobieski pokonał tatarów pod Lesienicami. W. 1676 armia tatarsko-turecka pod wodzą Ibrahima Szejtana wkroczyła znowu na Pokucie i ruszyła na Stanisławów. Jan Sobieski zatrzymał ją w obronnym obozie pod Żórawnem, gdzie po długotrwałych walkach zmusił wielokrotnie silniejszego przeciwnika do zawarcia rozejmu. Podole z Kamieńcem i cześć Ukrainy pozostały jednak przy Turcji, która w późniejszych rokowaniach nie chciała ustąpić z tych ziem. Pewne zmiany zmusiły króla do podpisania układu sojuszniczego z Austrią. W 1677 r. zawarł także sojusz ze Szwecją. Wojska szwedzkie na mocy porozumienia miały wkroczyć na teren Prus Książęcych, a następnie zmusić przedstawicieli szlachty pruskiej do wypowiedzenia posłuszeństwa elektorowi brandenburskiemu. Wówczas król szwedzki miał przekazać Prusy królowi polskiemu. Prusy Książęce miały stać się odtąd dziedzicznym księstwem Sobieskich. Gdyby te plany się udały dawało to szanse na stworzenie dziedzicznej władzy, korony polskiej. Ale tych planów Sobieskiemu zrealizować się nie udało. Ludwik XIV bardzo szybko zakończył wojnę z Brandenburgią. Zawarty został traktat pokojowy między Francją a Brandenburgią i do tego traktatu pokojowego załączony został tajny protokół, na mocy którego Brandenburgia zobowiązywała się popierać politykę francuską. Z tego powodu sojusz polsko-francuski skierowany przeciwko Brandenburgii stawał się zbyteczny, niepotrzebny dla Francji. Próba wzmocnienia władzy królewskiej oraz wprowadzenia monarchii dziedzicznej została bardzo źle odebrana przez szlachtę. Także od tych planów Jan Sobieski musiał odstąpić. Nie było także poparcia szlacheckiego dla polityki bałtyckiej. Te niepowodzenia w sojuszu z Francją zmusiły Sobieskiego do szukania stronników wśród Habsburgów. Gdy w 1683 ogromna armia turecka z wielkim wezyrem Karą Mustafą na czele wyruszyła na Wiedeń, Jan III Sobieski pospieszył na pomoc i 12 IX w zwycięskiej bitwie pod Wiedniem rozgromiono wroga, uwalniając stolicę Austrii od oblężenia. Następnie wojska polskie, austriackie i niemieckie ruszyły w pościg za Turkami. W bitwie stoczonej 7-9 X pod Parkanami w Słowacji poniosły w pierwszym dniu niespodziewaną porażkę. Przednia straż sojuszników pod wodzą Jana Sobieskiego została zaskoczona przez przeważające siły paszy Kara Mahmeda. Dwa dni później głównie siły sojuszników z królem polskim na czele rozgromiły zupełnie Turków. Po zdobyciu Ostrzychomia sojusznicy wywalczyli sobie drogę w głąb Węgier. W 1684 za inicjatywą Jana Sobieskiego utworzono Ligę Świętą, która prowadziła długotrwałe wojny z Turcją, wypierając wojska sułtana z Węgier. Z udziału w Lidze Świętej Rzeczpospolita nie miała jednak żadnych korzyści. Przez udział w niej Sobieski został zmuszony do zawarcia niekorzystnego pokoju z Rosją. Jan II Sobieski chciał podbić Mołdawię i odzyskać Kamieniec Podolski, co mu się nie udało. Po śmierci Sobieskiego tron objął August II Mocny. W 1698 doszło do bitwy pod Podhajcami, w której armia polska dowodzona przez hetmana F. Potockiego, pokonała Tatarów. Trzy lata po śmierci Jana III w 1699 r. zawarty został pokój w Karłowicach, na mocy którego Rzeczpospolita odzyskiwała Podole z Kamieńcem.

Skutki:

Osłabienie kraju.
Liczba ludności Rzeczypospolitej zmniejszyła się około jedną trzecią.
Wiele wsi całkowicie opustoszało, a miasta podupadły.
Wojny wpłynęły na świadomość i poglądy mieszkańców Rzeczypospolitej.
Państwo przestało być krajem słynącym z tolerancji. Protestantów oskarżano o sprzyjanie najeźdźcom. Sejm postanowił wygnać arian, posądzając ich o współpracę z wrogami. Zaczęto napadać na świątynie protestanckie. Wrogo odnoszono się wobec Żydów i wyznawców prawosławia.
Wojny prowadzone w XVII w. dowiodły wprawdzie siły i męstwa oręża polskiego, jednak negatywnie wpłynęły na dzieje kraju.

Czas wojen

Wojny z Kozakami

Po unii lubelskiej ziemie ukraińskie znalazły się pod panowaniem Rzeczypospolitej. Za skalnymi progami (porohami) znajdowała się kraina zwana Zaporożem. Tę nizinę zamieszkiwali chłopi zbiegli z folwarków, przestępcy. Mieszkańców tych ziem nazywano Kozakami. Byli społecznością ceniącą sobie wolność zorganizowaną na demokrację wojenną. Dowodził nimi ataman. Kozacy często grabili wybrzeża Morza Czarnego, co doprowadziło do wojen z Turcją. Kozacy po włączeniu ich ziem do Rzeczypospolitej bali się ucisku szlachty, ponadto obawiali się chrystianizacji. Królowie Polski organizowali listę Kozaków rejestrowanych, czyli takich którzy za wolności i żołd służyli państwu zbrojnie. Władysław IV przygotowując się do wojny z Turcją, nakazał Kozakom gotowość bojową. Nadał im również wiele przywilejów. Sejm sprzeciwił się jednak wojnie. Kozacy poczuli się oszukani i wykorzystali swój potencjał przeciwko Rzeczypospolitej.

W 1648 roku na czele oddziałów stanął młody i zdolny szlachcic Bohdan Chmielnicki. Początkowym jego celem była po prostu zemsta na innym szlachcicu, lecz gdy ujrzał ogrom armii Kozaków, postanowił uniezależnić Zaporoże od Korony. Polacy ponieśli klęski kolejno pod: Żółtymi Wodami (rzeka), Korsuniem i Piławcami. Na domiar złego zmarł król. Armia Chmielnickiego ciągle rosła, zasilana chłopami zbuntowanymi rządami magnatów. Zwrócono się nawet o pomoc do tureckiego Tuhaj-beja, co jeszcze gorzej psuło polsko-tatarskie stosunki. Wojska atmana Chmielnickiego podeszły pod Lwów, który okupił się pieniędzmi, a następnie pod Zamość. Latem 1649 r. działania wojenne rozpoczęły się od oblężenia Zbaraża przez Chmielnickiego i chana Islama Gireja. Na pomoc oblężonej twierdzy ruszył z Warszawy przez Lublin król Jan Kazimierz z 15 tys. armią, ale została ona osaczona pod Zborowem. Drogą dyplomatyczną udało się ówczesnemu kanclerzowi Ossolińskiemu pozyskać chana i skłonić go do rokowań. Zawarta w 1649 r. ugoda zborowska przewidywała:

podniesienie liczby Kozaków rejestrowanych do 40 tys.,
wyodrębnienie trzech województw z urzędami i godnościami dla szlachty prawosławnej,
przyznanie tytułu hetmańskiego Chmielnickiemu.

W 1651 r. armia Polska nareszcie zwycięża pod Beresteczkiem. Ugoda podpisana w Białej Cerkwi zmniejszała liczbę Kozaków rejestrowanych do 20 tys. Ataman mimo swojego zwycięstwa pod Batohem (1652) nie był w stanie utrzymać zdobytych ziem. Powstanie powoli przygasa. W tej trudnej sytuacji Chmielnickiemu pomaga car Aleksy. Zostaje podpisana umowa w Perejasławiu (1654), na mocy której Ukraina ma zwierzchnictwo Rosji. Rozpoczęła się wojna z Rosją (1654-1667). W 1658 podpisano z Kozakami układ w Hadziaczu, który postanawiał:

zostanie utworzone Księstwo Ruskie, na takich samych prawach co Litwa i Korona,
władcą zostanie hetman.
utworzenie Akademii w Kijowie,
duchowieństwo prawosławne miało zasiadać w senacie,

Nie zostały te postanowienie jednak egzekwowane przez Kozaków z powodu podziału Ukrainy. W 1660 Polska zwycięża z Rosją pod Cudnowem. Zwycięstwo nie zostaje jednak wykorzystane i Rzeczpospolita w 1667 w Andruszowie traci: Smoleńszczyznę, lewobrzeżną Ukrainę i Zaporoże. Rozejm potwierdził jeszcze pokój Grzymułkowskiego z 1686 r.

„Potop szwedzki”

Jak Czarniecki do Poznania / Po szwedzkim zaborze, / Dla ojczyzny ratowania / Wrócim się przez morze.

Stefan Czarniecki pobił Rakoczego, odbił Kraków i ruszył na Pomorze Zachodnie. W 1658 r. „odciągnął” część wojsk Szwecji do Danii. Tytuł hetmana otrzymał na łożu śmierci. Dzięki jego oddaniu Rzeczpospolita ocaliła swą suwerenność i miejsce nad Bałtykiem. Bohater narodowy.

Stefan Czarniecki na czele wojsk wg Juliusza Kossaka

Po pokoju westfalskim Szwecja uzyskała nowe ziemie. Wzbudziło to w Karolu X Gustawie, króla od 1654 r., chęć uczynienia z M. Bałtyckiego morza wewnętrznego.

Rzeczpospolita wydawała się prostym łupem. Przekonał go do tego, skłócony z Janem Kazimierzem, Hieronim Radziejowski przebywający na dworze Karola. W Rzeczpospolitej trwała właśnie wojna z Kozakami i Rosjanami, kiedy to w roku 1655 wkroczyły armie skandynawskie. Pierwsza armia pod dowództwem Wittenberga, skierowała się na Wielkopolskę. Tam pod Ujściem 25 lipca 1655 r. szlachta bez walki przyjęła protekcję. Kolejna armia zajęła Litwę. Tu Janusz Radziwiłł poddał mu Litwę, łamiąc unię z Polską. Bez walki poddało się jeszcze wiele ziem. Nawet wojsko hetmana Koniecpolskiego i Warszawa. Kraków jednak bronił się pod przewodnictwem Stefana Czarnieckiego. Powodem początkowego sukcesu Szwedów była niechęć szlachty do walki.

Król „uciekł” na Śląsk. Stamtąd wydał w listopadzie uniwersał. Wzywał w nim ludzi wszystkiej kondycji i stanu do walki. W krótkim czasie szlachta poznała się również na Szwedach, grabiących kraj. Na Litwie nadal walczył Paweł Sapieha.

Ks. Augustyn Kordecki – przeor klasztoru paulinów na Jasnej Górze, skutecznie dowodził obroną w okresie od 19 listopada do 25 grudnia. Wieść o nadchodzeniu odsieczy i powstania na Podgórzu zmusiły Szwedów do odstąpienia od oblężenia. Wszyscy potraktowali to jako znak od Boga i w grudniu jeszcze wybuchło ogólnonarodowe powstanie przeciw najeźdźcy.

W Tyszowcach Mikołaj Potocki i Stanisław Lanckoroński zawiązał z Litwinami wojewody Pawła Sapiehy konfederacje hetmanów. Oddziały partyzanckie powstania nękały Szwedów w Małopolsce, Wielkopolsce i na Podlasiu.

W styczniu 1656 r. do kraju powrócił król. W katedrze lwowskiej złożył śluby i obiecał poprawić dolę walczących chłopów. Dowództwo objął Stefan Czarnecki. Wraz z Sapiehą osaczyli oni w widłach Wisły i Sanu Karola Gustawa, skąd udało mu się wydostać. Ruch partyzancki wyzwolił już Wielkopolskę i Małopolskę bez Krakowa. Pod koniec czerwca odzyskano Warszawę.

Elektor brandenburski Fryderyk Wilhelm I, stanął po stronie Szwecji. Karol Gustaw z pomocą Fryderyka jeszcze raz podbił Warszawę. Nie wpłynęło to jednak na sytuacje wojenną. W tym samym czasie na Węgrzech doszło do podpisania układu w Radnot. Szwecja, Brandenburgia, Siedmiogród i Radziwiłłowie zaplanowali rozbiór Polski.

Na początku 1657 r. wojska siedmiogrodzkie na czele z Rakoczym wkroczyły do Polski. Szwedzi ponowili atak z północy. Jednak nie udało i się przełamać Polskiej obrony.

Korzystając z okazji Fryderyk Wilhelm zawarł z Polską w 1657 r. w Welawie i Bydgoszczy traktaty. Mówiły one o uniezależnieniu się Prus Książęcych od Polski. Umocniło to pozycje Brandenburgii na arenie międzynarodowej. Była to największa strata potopu szwedzkiego.

W 1660 r. w Oliwie zawarto pokój kończący II wojnę północną. Jego postanowienia:

Polska i Szwecja wróciły do staniu posiadania sprzed wojny,
Rzeczpospolita utrzymała Kurlandię i część Inflant,
Szwecja zobowiązała się przestrzegać wolnego handlu na Bałtyku,
Szwecja miała zwrócić zagarnięte dobra kulturalne,
potwierdzona traktaty welawsko-bydgowskie.

Wojny z Turkami

Polska biła się z Turkami pod koniec XVII w. Ważniejsze bitwy:

Bitwa pod Wiedniem w 1683,
Bitwa pod Chocimiem w 1673,
Obrona Kamieńca Podolskiego w 1672.