Pomocnik olimpijczyka - Elementy wiedzy obywatelskiej i ekonomicznej/Ekonomia

Ekonomia

Zwróćcie uwagę, abyście potrafili: • wyjaśnić na przykładach z życia własnej rodziny, miejscowości i całego kraju, w jaki sposób praca i przedsiębiorczość pomagają w zaspokajaniu potrzeb ekonomicznych • przedstawić cechy i umiejętności człowieka przedsiębiorczego • przedstawić podmioty gospodarcze (gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa, państwo) i związki między nimi • wyjaśnić działanie prawa podaży i popytu oraz ceny jako regulatora rynku; analizować rynek wybranego produktu i wybranej usługi • przedstawić na przykładach funkcje i formy pieniądza w gospodarce rynkowej. Tego wymaga od Was podstawa programowa.

Dlaczego nie można mieć wszystkiego?

Gospodarka

Dziedzina życia zbiorowego, w której następuje produkcja dóbr i usług, ich podział, wymiana oraz wykorzystanie. Podział dóbr oznacza ich przekazanie od producenta do konsumenta, a wymiana dóbr oznacza przekazywanie ich sobie przez konsumentów.

Rzadkość dóbr

Zjawisko polegające na tym, że potrzeby ludzkie są nieograniczone, a możliwości ich zaspokojenia są ograniczone - stwarza to konieczność takiego gospodarowania, by z dostępnych zasobów wytworzyć jak najwięcej jak najpotrzebniejszych rzeczy (takie gospodarowanie nazywamy racjonalnym).

Ekonomia

Inaczej gospodarka lub nauka o racjonalnym gospodarowaniu, o prawach rządzących gospodarką.

Ekonomia jako nauka stawia trzy podstawowe pytania:

• co produkować? (które potrzeby ludzi należy zaspokajać?),
• jak produkować? (w jaki sposób najefektywniej, tzn. najtaniej, można wytworzyć potrzebne dobro?),
• dla kogo produkować? (komu powinno się pozwolić na wykorzystanie wyprodukowanego dobra?).

Rzadkość dóbr wymusza na ludziach dokonywanie wyborów: kupić towar A czy B, zatrudnić 10 pracowników czy kupić maszynę automatyczną? W dokonaniu tych wyborów pomaga ekonomia. Jednak niezależnie od dokonanego wyboru, tracimy to, czego nie wybraliśmy. Najlepsza z odrzuconych alternatyw to koszt alternatywny.

Koszt alternatywny (koszt straconych szans)

Wartość najlepszej spośród odrzuconych możliwości. Na przykład kosztem alternatywnym startowania w Konkursie Wiedzy Obywatelskiej i Ekonomicznej może być utrata szansy na wygraną w Wojewódzkim Konkursie Matematycznym.

W jaki sposób ludzie będą dokonywać wyborów? Odpowiedzi na to pytanie może dostarczyć teoria potrzeb. Jej częścią jest piramida potrzeb opracowana przez Abrahama Maslowa:

Piramida mówi, że człowiek musi najpierw zaspokoić w pewnym stopniu potrzeby niższego rzędu, żeby móc zacząć zaspokajać potrzeby wyższego rzędu. Chcąc zaspokoić swoje potrzeby, człowiek podejmuje decyzje ekonomiczne, czyli wszelkie decyzje wiążące się z gospodarowaniem: kupowaniem, sprzedawaniem, wytwarzaniem, pożyczaniem, zarabianiem, wydawaniem, pracą, często także nauką oraz planowaniem dochodów i wydatków (planowaniem budżetu. W związku z ogromną ilością decyzji ekonomicznych, mówimy o życiu ekonomicznym.

Aby móc konsumować, dobra wcześniej muszą powstać. To, co jest potrzebne do ich wytworzenia nazywamy czynnikami wytwórczymi.

Czynniki wytwórcze

To, co jest potrzebne do wytworzenia dóbr i usług:

• zasoby naturalne - wszystko, co jest naturalnym składnikiem terenów branych pod uwagę w inwestycji, np. ziemia (tereny inwestycyjne, uprawy) i jej stan, bogactwa mineralne, lasy, woda, warunki klimatyczne,
• zasoby ludzkie - wszystko, co może zaoferować potencjalny pracownik, np. praca, wykształcenie pracowników, stan zdrowia, motywacja,
• zasoby kapitałowe - wszystko, co zostało już wytworzone i służy do dalszej produkcji, np. zasoby pieniężne, budynki, maszyny, porty, drogi i ich stan,
• poza powyższymi trzema podstawowymi czynnikami wytwórczymi wyróżnia się również technologię, informację czy przedsiębiorczość.

Systemy gospodarcze

System gospodarczy

Zasady uczestnictwa w gospodarce.

Gospodarka tradycyjna

System gospodarczy cechujący się prymitywną technologią produkcji, przekazywaną w drodze tradycji i obyczaju oraz podziałem dóbr w oparciu o miejsce w sztywnej strukturze społecznej.

Gospodarka centralnie sterowana (nakazowa, centralnie planowana)

System gospodarczy charakteryzujący się państwową własnością zasobów naturalnych i kapitałowych i centralizacją decyzji ekonomicznych (np. władza centralna ustala ceny produktów). Jakość wyrobów w tym systemie często jest niska, bo wytwórcy nie muszą się starać o rynek zbytu i konkurować z innymi. Często występuje reglamentacja towarów (ograniczanie dostępu do nich, np. przez system kartkowy). Częste niedobory towarów powodują, że ludzie uciekają się do korupcji w celu ich uzyskania.

Gospodarka rynkowa

System charakteryzujący się:

• własnością prywatną - właścicielami większości środków produkcji są osoby prywatne i ich organizacje (np. spółki),
• wolną konkurencją - decyzje dotyczące produkcji, kupna, sprzedaży podejmują sami zainteresowani (istnieje swoboda zawierania umów),
• dążeniem do zysku - właściciele przedsiębiorstw dążą do osiągnięcia jak największego zysku (zysk osiągany jest przez zwiększenie obrotów i marży zysku, czyli różnicy pomiędzy kosztami produkcji a przychodami przedsiębiorstwa).

Rodzaje własności

Właściciel może dysponować własnością:

• sprzedać ją lub podarować,
• czerpać zyski z jej posiadania (wynająć ją, wydzierżawić, produkować coś przy jej pomocy).

Pozbawienie prawa własności (wywłaszczenie) w Polsce jest dopuszczalne tylko w przypadku ważnego interesu zbiorowego i za odpowiednim odszkodowaniem. Przejęcie własności przez państwo, czy to w wyniku wywłaszczenia czy kupna, nosi nazwę nacjonalizacji.

Procesem przeciwnym jest prywatyzacja, czyli przekazanie majątku państwowego właścicielom prywatnym poprzez:

• sprzedaż przedsiębiorstwa nowemu właścicielowi (inwestorowi),
• sprzedaż akcji pracownikom i zarządowi,
• powszechne świadectwa (kupony) udziałowe (przekazanie niewielkich części własności całemu społeczeństwu),
• reprywatyzację, czyli zwrot majątku jego dawnym właścicielom.

Niewidzialna ręka rynku

Rynek

Wszystkie transakcje kupna i sprzedaży. Jego wielkość mierzy się wartością sprzedawanych na nim dóbr i usług.

Rodzaje rynków:

• rynek dóbr i usług konsumpcyjnych, np.:
  • rynek samochodowy,
  • rynek spożywczy,
  • rynek mieszkaniowy,
• rynek czynników produkcji:
  • rynek pracy,
  • rynek ziemi i surowców,
  • rynek finansowy:
    • rynek kapitałowy - część rynku finansowego, na której dokonuje się transakcji służących zdobyciu kapitału na inwestycje (dotyczy zatem transakcji na np. akcjach, obligacjach) - większość tych transakcji jest dokonywana na giełdzie,
    • rynek walutowy,
    • rynek pieniężny i kredytowy.

Popyt

Ilość dóbr i usług, jaką kupujący jest w stanie nabyć (zatem jego wielkość zależy od cen, dochodów kupującego, potrzeb kupujących itp.).

Krzywa popytu

Zależność między wielkością popytu (wyrażoną w jednostkach ilości, masy, objętości, powierzchni itp., np. 10 opakowań batonów, 1kg dżemu, 5l soku, 10m² zasłon itp.) a ceną jednej jednostki danego dobra przy innych czynnikach wpływających na popyt bez zmian (np. dla danej krzywej popytu dochody kupujących nie mogą ulec zmianie - gdyby się tak stało, krzywa popytu przesunęłaby się).

Podaż

Ilość dóbr i usług wyprodukowanych i sprzedawanych po określonej cenie.

Krzywa podaży

Zależność między wielkością podaży (wyrażoną w jednostkach ilości, masy, objętości, powierzchni itp., np. 10 opakowań batonów, 1kg dżemu, 5l soku, 10m² zasłon itp.) a ceną jednej jednostki danego dobra przy innych czynnikach wpływających na podaż bez zmian (np. dla danej krzywej podaży nie mogą zmienić się koszty wytwarzania produktu).

Prawo popytu i podaży (gra rynkowa popytu i podaży, niewidzialna ręka rynku)

Opisany przez Adama Smitha mechanizm kształtowania cen i określania ilości towaru potrzebnej na rynku (mechanizm regulujący gospodarkę rynkową). Jego podstawą jest konkurencja.

Jeżeli cena rośnie: wielkość podaży rośnie - wielkość popytu maleje.

Jeżeli cena spada: wielkość podaży maleje - wielkość popytu rośnie.

D - krzywa popytu, S - krzywa podaży, Q - ilość, P - cena, A - niedobór dóbr na rynku, B - nadwyżka dóbr na rynku

Cena równowagi rynkowej

Cena, przy której wielkość podaży równoważy wielkość popytu, czyli wszystkie dobra i usługi znajdują nabywcę oraz dla każdego nabywcy zainteresowanego kupnem po danej cenie towar jest dostępny.

Jeżeli cena danego dobra spadnie poniżej ceny równowagi rynkowej, na rynku pojawi się niedobór tego dobra: konsumenci, zachęceni niską ceną, masowo będą kupowali dane dobro - doprowadzi to do wzrostu ceny, co spowoduje zrównoważenie rynku (tzn. niedobór zniknie),

Jeżeli cena danego dobra wzrośnie powyżej ceny równowagi, na rynku pojawi się nadwyżka tego dobra: konsumenci zniechęceni wysoką ceną, nie będą chcieli kupić tyle dobra, ile będzie w sklepach - doprowadzi to do obniżki ceny (pojawią się promocje, rabaty itp.), co spowoduje zrównoważenie rynku (tzn. nadwyżka zniknie).

Mechanizm ten działa cały czas (producenci "sprawdzają konsumentów'", czy są oni w stanie więcej zapłacić za dany towar), tworząc stan równowagi dynamicznej (niewielkie, ale częste wahania wokół ceny równowagi).

Warto zauważyć, że mechanizm rynkowy działa najlepiej w warunkach pełnej konkurencji: gdy jest wielu sprzedawców i konsumentów, oferowany towar jest w miarę taki sam, wszyscy wiedzą jakie ceny oferuje każdy ze sprzedawców. W praktyce, poza rynkiem warzyw i owoców na bazarze, nie jest łatwo znaleźć taki doskonale konkurencyjny rynek. Możemy więc zaobserwować inne struktury rynku:

• monopol - sytuacja, w której dana firma jako jedyna produkuje jakieś dobro lub usługę (firma, która zmonopolizowała rynek),
• oligopol - sytuacja, w której na rynku działa jedynie kilka firm wytwarzających dany towar, konkurujących ze sobą i niedopuszczających do pojawienia się na rynku nowego gracza; np. jeszcze kilka lat temu operatorzy komórkowi stanowili w Polsce oligopol,
• konkurencja monopolistyczna - sytuacja, w której istnieje wiele firm produkujących w gruncie rzeczy ten sam towar (np. odtwarzacz mp3), ale firmy te starają się wyodrębnić swój towar na tle innych marek (np. iPod).

Pieniądze wymyślili Fenicjanie

Pieniądz

Każda rzecz, którą dana społeczność akceptuje jako zapłatę za zakupione dobra lub usługi.

Pieniędzy nie należy mylić z kapitałem: pieniądz jest jedynie jednostką, za pomocą której mierzy się wartość kapitału (ale nie tylko jego: w pieniądzu mierzy się również wartość np. dóbr konsumpcyjnych). Kapitał to konkretne rzeczy i umiejętności, za pomocą których można produkować.

Współczesne rodzaje pieniądza:

• pełnowartościowy (kruszcowy, np. złoto),
• papierowy (banknoty) i metalowy (monety),
• bezgotówkowy (czeki),
• "plastikowy", czyli karty płatnicze (kredytowe i debetowe).

Czy pieniądze są potrzebne? Można sobie poradzić bez nich - służy do tego barter, czyli bezpośrednia wymiana handlowa (towar za towar). Nie da się jednak w ten sposób zrealizować niektórych funkcji, które spełnia pieniądz.

Funkcje pieniądza:

• wyrażanie wartości dóbr i usług,
• służenie jako powszechnie akceptowany środek płatniczy,
• określanie wielkości płatności odroczonych, które mogą być dokonane w czasie późniejszym (pożyczki, kredyty itp.),
• przechowywanie zasobów w czasie.

Inflacja

Spadek wartości pieniądza wynikający ze wzrostu cen. Uważa się, że niska inflacja (poniżej 2% w skali roku) jest korzystna dla gospodarki, gdyż sprzyja wzrostowi gospodarczemu.

Przyczyny inflacji:

• popyt przewyższa podaż (spójrz na wykres prawa popytu i podaży) - mówimy wtedy o inflacji popytowej,
• wzrost cen surowców, a w związku z tym wzrost kosztów wytworzenia danego dobra lub usługi - mówimy wtedy o inflacji kosztowej,
• wzrost płac bez wzrostu wydajności pracy (co jest rodzajem wzrostu cen surowców - praca to jeden z czynników wytwórczych, czyli surowców),
• zwiększenie ilości pieniądza na rynku (niskie stopy procentowe zachęcają do brania kredytów: konsumenci często "przejadają" pożyczone pieniądze, lecz z drugiej strony firmy mają dzięki kredytom środki na inwestycje) - są to przyczyny inflacji popytowej.

Roczna stopa inflacji

Procentowy wzrost cen detalicznych (czyli tych, po których konsumenci nabywają produkt) podstawowych towarów w ciągu roku.

Hiperinflacja

Wzrost cen powyżej 100% w skali roku. Hiperinflacja była obecna w Polsce na początku lat '90 XX wieku.

Deflacja

Spadek cen, wynikający najczęściej z nadmiernej podaży, zwiastuje nadejście recesji, czyli zahamowania rozwoju i osłabienia gospodarki.

Obieg okrężny dóbr i usług w gospodarce

Schemat obiegu okrężnego dóbr, usług i płatności w gospodarce rynkowej:

Podmioty gospodarcze

Wszystkie osoby (fizyczne lub prawne) biorące udział w grze rynkowej.

Najważniejsze podmioty gospodarcze to:

• gospodarstwa domowe i zbiorowe (np. domy dziecka, zakłady opiekuńcze), których celem jest zaspokajanie potrzeb ich członków (konsumpcja produktów),
• przedsiębiorstwa, których celem jest:
  • produkcja dóbr i usług,
  • osiąganie zysku,
• państwo i jego organy, których celem jest:
  • wytwarzanie dóbr i usług publicznych (takich, za które odbiorca nie płaci wcale lub pokrywa tylko część kosztów ich wytworzenia, mimo że przyczyniają się one do poprawienia jego pozycji),
  • regulowanie gospodarki,
  • redystrybucja dochodu narodowego (powtórne dzielenie środków zebranych z podatków w celu zmniejszenia nierówności społecznych).