Pomocnik olimpijczyka - Elementy wiedzy obywatelskiej i ekonomicznej/Państwo

Państwo

Zwróćcie uwagę, abyście potrafili: • wymienić i stosować podstawowe sposoby podejmowania wspólnych decyzji • wyjaśnić, jak człowiek staje się obywatelem w sensie formalnym (prawo ziemi, prawo krwi, nadanie obywatelstwa) • wyjaśnić, co dla ciebie oznacza być Polakiem (lub członkiem innej wspólnoty narodowej) i czym obywatelstwo różni się od narodowości • wymienić podstawowe cechy i funkcje państwa • wyjaśnić, czym jest władza państwowa • wskazać różnice w sytuacji obywatela w ustroju demokratycznym, autorytarnym i totalitarnym. Tego wymaga od Was podstawa programowa.

Władza

Sposoby podejmowania decyzji w sprawach grupy

Kompromis vs konsensus:

• Kompromis to decyzja podjęta w wyniku wzajemnych ustępstw,
• Konsensus (consensus) to decyzja, na którą zgodzili się wszyscy. Zatem konsensus może być zarówno osiągnięty w wyniku kompromisu, jak i może powstać bez jakichkolwiek ustępstw.

Weto

Prawo do wyrażenia sprzeciwu wobec decyzji, skutkujące jej zablokowaniem.

Sposoby podejmowania decyzji w sprawach grupy:

• decyzja lidera polega na samodzielnym podjęciu decyzji przez jedną osobą, najczęściej zajmującą wysoką pozycję w danej grupie (np. nauczyciela w klasie, rodziców w domu),
• głosowanie polega na przyjęciu tej decyzji, za którą opowiedziała się większość głosujących (np. uchwalanie prawa w systemach demokratycznych, podejmowanie przez klasę decyzji ws. miejsca wycieczki szkolnej),
• konsensus polega na jednomyślnym zaakceptowaniu propozycji przez wszystkich członków grupy - każdy ma prawo do odmowy zgody, czyli do zawetowania decyzji (np. podjęcie przez grupę koleżanek decyzji o tym, co będą robić po szkole).

Różne oblicza państwa

Suwerenność (niezależność w podejmowaniu decyzji) ma dwa aspekty:

• suwerenność zewnętrzna oznacza niezależność władzy państwowej od władzy jakichkolwiek podmiotów zagranicznych,
• suwerenność wewnętrzna oznacza, że władza państwowa jest najwyższą władzą wobec obywateli w danym państwie.

Funkcje państwa:

• zapewnienie porządku (zgodnie z koncepcją państwa - nocnego stróża),
• przyczynianie się do poprawy poziomu życia obywateli (funkcje socjalne, opiekuńcze),
• utrzymywanie stosunków z innymi państwami, obrona granic (funkcje zewnętrzne).

Anarchizm, anarchia

Brak władzy politycznej (brak państwa). W opinii anarchistów każde państwo jest złe, gdyż ogranicza wolność ludzi i stosuje przymus - ludzie zaś są dobrzy i potrafiliby porozumieć się oraz żyć w pokoju i przyjaźni. W języku potocznym anarchia oznacza chaos, bezład.

Dyktatura

Taka władza polityczna (państwo), która jest tyrańska, niekontrolowana przez społeczeństwo, sprawowana przez jednostkę lub grupę, zazwyczaj oparta na rozbudowanym aparacie przymusu (wojsku, policji). Przykładami dyktatur są rządy autorytarytarne (lub, czasami, totalitarne).

Różne oblicza państwa wyróżniamy, biorąc pod uwagę m.in.:

• ustrój polityczny, czyli strukturę organizacyjną, kompetencje i określone prawem zależności (= ustrój) między organami państwa (= polityczny),
• formę państwa, wyróżnianą ze względu na jego budowę administracyjną,
• formę rządów, wyróżnianą ze względu na to, kto jest głową państwa,
• system ekonomiczny (system gospodarczy), czyli "kształt gospodarki".

Ustrój polityczny

Totalitaryzm	Autorytaryzm	Demokracja
historyczne przykłady to komunizm, nazizm i faszyzm (np. Włochy za czasów Mussoliniego)	najczęściej: poparcie armii dla władzy	źródłem władzy są wszyscy obywatele (zasada suwerenności ludu)
panuje dyktatura jednej partii (np. w Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich rządziła KPZR)	władzę sprawuje mniejszość (czasem jednostka) bez zgody i kontroli ze strony społeczeństwa	władze wybierane są na określony czas i poddane społecznej kontroli
obowiązuje jedna, jedynie słuszna ideologia, władze szczegółowo kontrolują życie obywateli	polityczne prawa obywateli są mocno ograniczone, lecz władze nie ingerują w ich życie prywatne	obywatele są wolni i równi wobec prawa
np. Korea Północna, w przeszłości III Rzesza Niemiecka (nazizm)	np. Arabia Saudyjska, Białoruś, Algieria	np. Indie, Niemcy, Japonia, Stany Zjednoczone

Forma państwa

Konfederacja	Federacja	Państwo unitarne
związek państw powołany w celu realizacji określonych celów	państwo powstałe przez połączenie dwóch lub więcej państw	państwo wewnętrznie jednolite
organy konfederacji wykonują władzę za pośrednictwem organów państw-członków konfederacji	władze centralne mają kompetencje w zakresie polityki zagranicznej, wojskowej, podatkowej itp., władze państw związkowych również mogą ustalać podatki, lokalne prawo	organy samorządowe są ściśle podporządkowane organom centralnym, nie mają autonomii
np. w przeszłości Szwajcaria (do połowy XIX w.)	np. Szwajcaria, Stany Zjednoczone, Belgia, Niemcy, Austria, Rosja, Indie	np. Francja, Dania, Szwecja, Holandia

Forma rządów

Monarchia	Republika
głową państwa jest monarcha sprawujący władzę dożywotnio	głową państwa jest prezydent wybierany na określony czas
urząd monarchy jest najczęściej przekazywany w drodze dziedziczenia	republiką (res publica) określa się również państwo będące dobrem wspólnym wszystkich obywateli
np. Arabia Saudyjska, Dania, Szwecja, Wielka Brytania, Hiszpania, Holandia, Belgia, Japonia	np. Stany Zjednoczone, Francja, Irlandia, Niemcy, Portugalia, Włochy, Rosja, Indie

System gospodarczy

Gospodarka tradycyjna	Gospodarka centralnie planowana (gospodarka centralnie sterowana, gospodarka nakazowo-rozdzielcza)	Gospodarka wolnorynkowa (gospodarka rynkowa)
prymitywna technologia produkcji	inicjatywa gospodarcza należy do państwa	wolność inicjatywy gospodarczej
podział dóbr na podstawie pozycji człowieka w strukturze społecznej	w praktyce częste kłopoty z zaopatrzeniem, system kartkowy (reglamentacja)	konkurencja i swoboda zawierania umów podstawą podziału dóbr
	ochrona własności państwowej, ograniczenie własności prywatnej	ochrona własności prywatnej
ten rodzaj gospodarki dotyczy regionów zacofanych, skonfliktowanych itp.	np. w przeszłości ZSRR i państwa bloku wschodniego (PRL, Czechosłowacja, Węgry itd.)	np. USA, Francja, Włochy, Japonia, Meksyk - większość państw świata

Obywatelstwo

Obywatel

Osoba pozostająca w stosunku prawnym z danym państwem: korzystająca na mocy bycia obywatelem z przysługujących jej praw i prawnie (czyli pod groźbą kary) zobligowana do wypełniania nałożonych na nią przez prawo obowiązków.

Obywatelstwo

Powyżej przedstawiony stosunek prawny łączący obywatela z państwem.

Bycie obywatelem danego państwa (np. Francji) nie oznacza bycia osobą o narodowości dominującej w tym państwie (np. Francuzem) - obywatelstwo i narodowość to odrębne, oznaczające co innego, pojęcia: podczas gdy bycie obywatelem sprowadza się do korzystania z praw i wypełniania obowiązków, narodowość oznacza poczucie więzi z danym narodem, unikatową tożsamość narodową itp.. Niezależnie od braku bezpośredniego związku między obywatelstwem i narodowością, bycie obywatelem danego państwa może skutkować wytworzeniem nowej narodowości (powstaje wtedy naród polityczny, np. Amerykanie w Stanach Zjednoczonych) lub przyjęciem tożsamości narodowej właściwej dla ludzi zamieszkujących dane państwo.

Pojęcie "postawa obywatelska" nie jest bezpośrednio związane z obywatelstwem - postawa obywatelska oznacza działanie dla dobra wspólnego i (jako takie) może być reprezentowana przez każdego człowieka, w każdym miejscu, niezależnie od posiadanego przez niego obywatelstwa.

Istnieją różne sposoby nabywania obywatelstwa:

• zasada krwi polega na przyznawaniu dziecku obywatelstwa kraju, którego obywatelami są jego rodzice/rodzic (np. dziecko obywateli polskich otrzyma obywatelstwo polskie),
• zasada ziemi polega na przyznawaniu dziecku obywatelstwa kraju, na terytorium którego się urodziło (np. dziecko obywateli polskich urodzone na terytorium Stanów Zjednoczonych otrzyma podwójne obywatelstwo: amerykańskie, ponieważ w USA obowiązuje zasada ziemi, i polskie, ponieważ w Polsce obowiązuje zasada krwi),
• nadanie obywatelstwa polega na zostaniu obywatelem danego kraju w wyniku podjętych starań i po spełnieniu określonych prawem wymogów (np. dobrej znajomości języka danego państwa i zamieszkiwaniu na jego terenie przez długi okres). W Polsce obywatelstwo nadaje Prezydent RP.

Konstytucyjne obowiązki obywatela Polski:

• wierność Rzeczypospolitej Polskiej i troska o dobro wspólne,
• przestrzeganie prawa RP,
• ponoszenie ciężarów i świadczeń publicznych, w tym płacenie podatków,
• obrona Ojczyzny,
• dbanie o stan środowiska naturalnego;

Bezpaństwowiec (apatryda)

Osoba, która nie jest obywatelem żadnego państwa. W związku z tym nie są oni objęci ochroną żadnego państwa. Według danych UNHCR z 2010 roku, na świecie żyje ponad 9,5 miliona bezpaństwowćów, z czego w Polsce przebywa ok. 750 takich osób.