Przewodnik po OZE/Jak być nauczycielem otwartym?

Tworzenie i publikowanie otwartych materiałów edukacyjnych

Papier, klej, nożyczki, gazety i ksero... brzmi znajomo? Tak powstaje do dziś masa pomocy naukowych z wielu przedmiotów, od klasówek po infografiki, wszystko przygotowywane w myśl idei DIY (Do It Yourself – Zrób To Sam) i w pełni swobód, jakie daje wyjątek edukacyjny w prawie autorskim. Problem pojawia się, gdy zechcemy opublikować naszym (i nie tylko) uczniom materiały w sieci.

Dozwolony użytek w edukacji

Dla codziennego życia społecznego być może najważniejszym elementem prawa autorskiego jest dozwolony użytek, zakres swobód, które szczególnie w edukacji pozwalają na sprawne poruszanie się po całym dorobku intelektualnym, który wykorzystuje się w nauce. Instytucjom edukacyjnym na zasadach dozwolonego użytku można:

• sporządzać kopie i nieodpłatnie korzystać z fragmentów utworów w celach dydaktycznych (np. kserokopie utworu rozdane uczniom);
• biblioteki, archiwa i szkoły mogą rozpowszechniać wcześniej nabyte utwory poprzez ich udostępnianie i pożyczanie w ramach swoich zadań statutowych (regulowane również przez ustawę o działalności bibliotek);
• przytaczać fragmenty innych utworów w dziełach stanowiących samoistną całość w ramach prawa cytatu;
• publicznie wykonywać utwory podczas imprez szkolnych i akademickich pod warunkiem, że wstęp na te imprezy jest bezpłatny, a osoby wykonujące utwór nie pobierają za to żadnych korzyści majątkowych.

Prawo dozwolonego użytku wykraczającego poza zakres osobisty wymaga zawsze wymienienia źródła i nazwiska oraz imienia twórcy. Dozwolony użytek jednak nie daje nam możliwości publikacji treści edukacyjnych publicznie w sieci – co nie tylko utrudnia komunikację z uczniami i zamyka nas w analogowej przestrzeni szkoły lecz również uniemożliwia dzielenie się tą wiedzą.

Materiały do naszego "otwartego" podręcznika

Jeśli chcesz, aby Twoje materiały były w pełni dostępne dla innych nauczycieli i uczniów, musisz pamiętać o odpowiedniej licencji. Najlepsze do tego są licencje wolne tj. Creative Commons Uznanie Autorstwa oraz Creative Commons Uznanie Autorstwa-Na Tych Samych Warunkach. Obie gwarantują możliwość wykorzystywania materiałów np. wszystkich zasobów Wikimedia Commons oraz Wikipedii (przy odpowiednim oznaczeniu) oraz w drugą stronę, to że autorskie elementy kursu czy całość materiału będzie można wykorzystać w innym projekcie. Aby Twój projekt był w pełni otwarty musisz pamiętać, by wykorzystywał wyłącznie autorskie materiały, które opublikujesz na otwartej licencji oraz materiały już objęte takimi licencjami. W sieci jest mnóstwo materiałów, które możesz wykorzystać: Wikipedia, Wikibooks, Wolne Podręczniki, angielskojęzyczne Connexions i wiele wiele innych.

Zdjęcia, grafiki, infografiki

Trudno wyobrazić sobie zwierzę, miejsce lub ciekawostkę tego świata nieobecną w zdjęciach w serwisie Flickr.com. Z ponad 800 milionów zdjęć ponad 130 milionów dostępne jest na licencjach Creative Commons, wystarczy poszukać, a z pewnością znajdziesz tam świetne ilustracje do Twoich lekcji. Możesz też przygotować szybko i łatwo własne ilustracje i schematy sam za pomocą serwisu chartle.net (http://www.chartle.net/). Klikając na "create", przechodzisz do okna, w którym wybierasz rodzaj infografiki, od map po wykresy i schematy. Na żywo uzupełniasz dane, które mają znaleźć się na schematyczne mapie lub wykresie, a ten zmienia się według nich. Wyniki Twojej pracy, jeśli nie zaznaczysz inaczej, automatycznie zostaną opublikowane na licencji CC BY (Creative Commons Uznanie Autorstwa).

Do bardziej precyzyjnych zadań wymagających pracy z mapą zawierającą detale terenu warto użyć OpenStreetMap (http://www.openstreetmap.org/) czyli projekt tworzenia społecznościowo dokładnej mapy całego świata. Mapy te są bardzo precyzyjne i często aktualizowane. W odróżnieniu od Google Maps posiadają również bardzo dużo funkcji ułatwiających ich przetwarzanie, druk i eksportowanie do plików graficznych. OpenStreetMap udostępnia też surowe dane na podstawie, których generowana jest mapa, dzięki czemu można na jej bazie uruchamiać własne serwisy bazujące na tych danych. Dane i generowane na ich podstawie mapy są udostępniane na licencji CC-BY-SA.

Do szybkiej edycji zdjęć i grafik możesz użyć programów online (niewymagających instalacji, a jedynie połączenia z internetem oraz przeglądarki internetowej), takich jak narzędzia Aviary (http://aviary.com), które dają nam możliwość oznaczenia naszych grafik i zdjęć licencjami Creative Commons lub skorzystać z bazy grafik innych autorów. To rozwiązanie oprócz pomagania w codziennej pracy z obróbką materiałów graficznych równocześnie promuje i udostępnia Twoje zasoby innym użytkownikom.

Wideo, dźwięk, prezentacje

W większości stron internetowych (podobnie na blogach i wiki) takie multimedia, jak filmy, dźwięki, prezentacje czy inne pliki on-line osadzone w zewnętrznych serwisach umożliwiają proste wstawianie ich na inne strony czyli zagnieżdżanie (ang. embeding). To opcja, która pomoże skopiować i prawidłowo wstawić kod wybranego multimedium.

Najpopularniejszy serwis wideo YouTube (http://youtube.com) oferuje ogromny wybór materiałów edukacyjnych, lecz bardzo trudno je odnaleźć. Posiada też bardzo ograniczoną możliwość znakowania ich licencjami Creative Commons. Problemy te rozwiązują serwis Vimeo.com (http://vimeo.com) – pozwala oznakować Twoje filmy licencjami Creative Commons. Kiedy będziesz już zalogowany na swoim koncie i zaczniesz wysyłać swój film (ang. upload) na serwery danego serwisu, zostaniesz poproszony o wypisanie wszystkich jego danych. To tutaj możesz oznakować go jako edukacyjny i wybrać odpowiednią licencję.

Serwisy do publikacji materiałów dźwiękowych działają bardzo podobnie do serwisów wideo. Gdy już założysz na nich konto, wystarczy odnaleźć opcję wysyłania plików (upload) i upewnić się czy na pewno Twoje nagranie spełnia wymogi techniczne (czy jest w odpowiednim formacie – najwygodniejszym i otwartym formatem jest OGG choć najpopularniejszym jest MP3). Odpowiednie pola w formularzu wskażą Ci, gdzie masz określić licencję dla Twojego utworu. W ten sposób działają serwisy Jamendo (http://www.jamendo.com/pl/ muzyka na licencji Creative Commons) oraz SoundCloud (http://soundcloud.com/), który w bardzo wygodny sposób przechowuje pliki dźwiękowe oraz umożliwia łatwe osadzanie ich na innych stronach. Działa to tak samo, jak w wypadku wstawiania filmów z YouTube'a czyli po skopiowaniu fragmentu kodu, wstawiasz go do swojej strony, która wyświetli odtwarzacz filmowy lub dźwiękowy.

Filmy i materiały dźwiękowe można też ładować do Wikimedia Commons (http://commons.wikimedia.org/wiki/Strona_g%C5%82%C3%B3wna) za pomocą specjalnego formularza upoladu. Do Wikimedia Commons można ładować pliki o maksymalnej wielkości 100 MB w formacie OGG. Następnie można je użyć bezpośrednio w dowolnych projektach wykorzystujących oprogramowanie MediaWiki wstawiając w odpowiednich miejscach prosty link do nich, po kliknięciu którego jest uruchamiany wbudowany w to oprogramowanie skrypt odtwarzający pliki OGG w oknie przeglądarki internetowej.

Składamy podręcznik - narzędzia

Nie potrzebujesz budować od podstaw własnej strony internetowej, aby opublikować w sieci materiały edukacyjny czy cały kurs dla uczniów. Jeśli planujesz stałe rozwijanie swoich materiałów, zamiast zakładać tzw. statyczną stronę internetową lepiej jest skorzystać z gotowych pakietów CMS (Content management system - system zarządzania treścią), które albo można zainstalować samodzielnie jeśli posiada się odpowiedni serwer lub przyłączyć się do już istniejących serwisów. Dla czytelnika strona internetowa oparta na rozwiązaniu CMS wygląda tak samo jak każda inna - znacznie łatwiej jest jednak wprowadzać do niej nowe treści i nimi zarządzać, gdyż robi się to z poziomu przeglądarki internetowej a nie poprzez bezpośredni dostęp do serwera.

Serwisy CMS ogólnie można podzielić na:

• wiki - jest to typ witryn internetowych, w których treść można tworzyć, porządkować i zmieniać w prosty i szybki sposób, z poziomu przeglądarki internetowej. W wiki - każdy dopuszczony do niej użytkownik może zmienić treść niemal każdej strony w każdej chwili, a wynik jest od razu widoczny dla innych, zaś wszystkie edycje kolejnych użytkowników są archiwizowane i również ogólno-dostępne. Strony wiki, ze względu na swoją specyfikę, są przede wszystkim wykorzystywane do pracy nad wspólnymi projektami, takimi jak repozytoria wiedzy.
• blogi - zawierają odrębne, samodzielne, uporządkowane głównie chronologicznie wpisy, które mają na stałe przypisanego określonego autora; pierwotnie blogi miały charakter stron osobistych - były rodzajem elektronicznego pamiętnika; obecnie jednak blogi są często prowadzone przez grupy osób czy instytucje; blogi są najłatwiejszym do zarządzania narzędziem publikowania treści edukacyjnych, ale mają one ograniczone możliwości późniejszego zarządzania i porządkowania tych treści.
• systemy uniwersalne (np: Joomla czy Drupal) - są najtrudniejsze do początkowego skonfigurowania, ale mogą być stosowane przy najróżniejszych zastosowaniach - od stworzenia prostego bloga, po złożone i rozbudowane strony internetowe z dowolną strukturą danych; opis systemów uniwersalnych wykracza poza ramy tego podręcznika, warto się jednak z nimi zapoznać, jeśli planuje się uruchomienie dużego projektu, w ramach którego tworzone będą różnego rodzaju materiały i mającego działać przez lata.

Wiki

Wśród projektów Wikimedia Commons - podręczniki i zestawy materiałów edukacyjnych można tworzyć w trybie wiki w Wikibooks (http://pl.wikibooks.org) i Wikiversity (http://wikiversity.org/). Wikiversity nie doczekało się jak dotąd swojej polskiej edycji, choć istnieje już projekt pilotażowy jej uruchomiena (http://beta.wikiversity.org/wiki/Strona_G%C5%82%C3%B3wna)

Istnieje wiele tzw. farm wiki umożliwiających stosunkowo łatwe uruchomienie własnego projektu wiki bez konieczności instalowania oprogramowania na swoim serwerze. Część farm umożliwia uruchamianie własnych wiki bezpłatnie (zwykle w zamian trzeba się zgodzić na emisję reklam), część zaś wymaga uiszczenia opłaty. Do popularnych farm wiki zalicza się WikiDot (http://www.wikidot.com/), Fandom (https://pl.fandom.com/wiki/Wikia), WikiSpaces (http://www.wikispaces.com/) i PBWorks (http://pbworks.com/). W wyborze własnego miejsca na wiki pomocą może służyć ich porównanie w Wikipedii (http://en.wikipedia.org/wiki/Comparison_of_wiki_farms).

Wreszcie istnieje też możliwość uruchomienia własnej instalacji wiki. Oprogramowanie, które jest podstawą działania Wikipedii - MediaWiki (http://pl.wikipedia.org/wiki/MediaWiki) jest udostępnianie na wolnej licencji (GNU GPL). Można je zatem bezpłatnie pobrać i uruchomić, wymaga to jednak posiadania lub wynajęcia odpowiedniego serwera.

WordPress jako przykład systemu blogowego

Jest wiele miejsc w internecie, gdzie można szybko i prosto założyć sobie swój blog bez instalacji własnego oprogramowania na serwerze. Oferują one bardzo różną funkcjonalność i modele licencjonowania ich zawartości. Przed utworzeniem bloga w jednym z takich miejsc warto zapoznać się z obowiązującym tam regulaminem, gdyż może on zabraniać działań, które zamierzamy podejmować.

Jednym z najbardziej znanych systemów blogowych jest WordPress. Jest to oprogramowanie dostępne na wolnej licencji (GNU GPL), które każdy może sobie zainstalować, jeśli tylko ma do tego warunki. Podobnie jak w przypadku wiki - istnieją też firmy oferujące zakładanie blogów opartych na WordPressie, bez konieczności instalowania oprogramowania, z których najbardziej znany jest WordPress.com (http://pl.wordpress.com/) założony przez firmę Automattic, tę samą, która zajmuje się opieką nad rozwojem oprogramowania WordPress.

Zakładanie bloga w WordPress.com

Etap 1. Rejestracja

Aby założyć bloga należy się zarejestrować na stronie WordPress.com, klikając na niebieski przycisk zarejestruj się na stronie http://pl.wordpress.com/. Pojawi się prosty formularz rejestracyjny, w którym podaje się nazwę bloga, proponowaną nazwę użytkownika i kontaktowy adres E-mail. Warto chwilę zastanowić się nad nazwą naszego bloga, ponieważ będzie on stanowił część jego adresu internetowego i nie będzie mógł być zmieniony w przyszłości. Po kliknięciu w klawisz "sign-up" na podany adres e-mail jest wysłana prośba o jego aktywację (maksymalnie w ciągu 30 minut).

Etap 2. Logowanie

Po odbiorze E-maila i kliknięciu w zawarty w nim link aktywujący jest się przenoszonym do ekranu głównego obsługi naszego bloga (tzw kokpitu). W przyszłości aby się do niego zalogować można skorzystać z adresu http://pl.wordpress.com/wp-login.php gdzie należy podać login i hasło, jakie wpisałeś przy rejestracji. Nie musisz pamiętać tego adresu, ponieważ po aktywacji konta, możesz po prostu udać się na stronę swojego bloga i kliknąć w link zaloguj się (zazwyczaj prawy dolny róg strony).

Etap 3. Publikowanie

Wpis

Aby opublikować pierwszego posta na blogu, wybierz w lewym bocznym menu w zakładce Wpisy - dodaj nowy. Otworzy się okno edycji posta z prostym edytorem tekstu.

Dodawanie stron

Aby dodać nową stronę bloga w lewego bocznego menu, wybierz Strony - Dodaj nową. Otworzy się takie samo okno edycji, jak w przypadku dodawania nowego wpisu. Określ nazwę strony oraz wpisz jej zawartość.

Dodawanie linków

Gdy jesteś w polu edycji w czasie dodawania wpisu lub strony, aby dodać link do wpisanego tekstu, zaznacz myszką tekst, który chcesz zlinkować i wybierz z menu edycji ikonkę łańcuszka.

Dodawanie multimediów

Multimedia takie, jak prezentacje, filmiki wideo, zdjęcia, grafika, etc. mogą być przesłane bezpośrednio z Twojego komputera lub osadzane w treści wpisu/strony bloga, jeśli są już dostępne w sieci.

Z dysku komputera

Jeśli chcesz umieścić we wpisie lub na stronie własne zdjęcie, prezentację lub filmik, musisz najpierw przesłać plik na serwer WordPressa, który zostanie umieszczony w galerii plików. Podczas pisania kliknij na ikonkę gwiazdki (dodaj media) w menu edycji. Następnie otworzy się nowe okno z możliwością przesłania plików na serwer. Kliknij na Wybierz pliki i odnajdź interesujący Cię plik z dysku Twojego komputera. Po przesłaniu otrzymasz okienko, w którym określisz tytuł pliku, wielkość oraz jego rozmieszczenie we wpisie. Aby wstawić zdjęcie do wpisu nad którym aktualnie pracujesz, kliknij na Wstaw do wpisu.

Z sieci

Dodawanie, np. pliku wideo, który jest dostępny w sieci do wpisu (np. wystąpienie na konferencji, które nagrałeś i umieściłeś w serwisie wideo), to tzw. zagnieżdżanie (ang. embeding). Aby zagnieździć multimedia we wpisie, potrzebny jest link lub specjalny kod, który musimy wkleić w okno edycji WordPressa. W przypadku popularnych serwisów, w których można umieszczać filmiki (np: "blip.tv", czy "youtube") czy zdjęcia (Flickr, Panoramio, Wikimedia Commons) należy tam najpierw załadować swój plik, lub odszukać w zasobach serwisu plik załadowany przez kogoś innego, kliknąć w klawisz "umieść" czy embed a serwis wyświetli link lub fragment kodu do wklejenia do okna edycji.