Pomocnik olimpijczyka - Elementy wiedzy obywatelskiej i ekonomicznej/Wersja do druku

Jest to wersja do druku podręcznika Pomocnik olimpijczyka - Elementy wiedzy obywatelskiej i ekonomicznej

Jeśli widzisz tę informację, to nie drukuj niczego! Kliknij na link Wersja do druku, aby pozbyć się tej ramki, paska nawigacyjnego i innych niepotrzebnych elementów.
Kliknij Odśwież tę stronę przed wydrukowaniem, by wczytać najnowsze zmiany.
Więcej informacji o książkach do druku znajdziesz na stronie Wikibooks:Podręczniki do druku.

Pomocnik olimpijczyka - Elementy wiedzy obywatelskiej i ekonomicznej

Aktualna, edytowalna wersja tego podręcznika jest dostępna w Wikibooks, bibliotece wolnych podręczników pod adresem
https://pl.wikibooks.org/wiki/Pomocnik_olimpijczyka_-_Elementy_wiedzy_obywatelskiej_i_ekonomicznej

Całość tekstu jest objęta licencją CC-BY-SA 3.0.

Udziela się zezwolenia do kopiowania, rozpowszechniania lub modyfikacji tego dokumentu zgodnie z zasadami Licencji Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 3.0 Unported lub dowolnej późniejszej wersji licencji opublikowanej przez Creative Commons, która zawiera te same elementy co niniejsza licencja. Treść licencji dostępna jest pod adresem http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/legalcode.

Spis treści

Społeczeństwo
1. Człowiek - istota społeczna
2. Naród i mniejszości narodowe
3. Patologie życia społecznego
Samorząd
1. Samorząd
2. Gmina
3. Powiat
4. Województwo
5. Regiony
6. Szkoła
Państwo
1. Państwo
2. Administracja publiczna
Demokracja
1. Zasady demokracji
2. Konstytucja
3. Trójpodział władzy
4. Państwo prawa
Instytucje polskiej demokracji
1. Władza ustawodawcza
2. Władza wykonawcza
3. Władza sądownicza
4. Organy ochrony prawnej i kontroli
5. Systemy rządów
Aktywność obywatelska
1. Społeczeństwo obywatelskie
2. Media
3. Scena polityczna
4. Wybory
Integracja europejska
1. Historia integracji europejskiej
2. Unia Europejska
3. Sojusz Północnoatlantycki
4. Rada Europy
5. Polityka zagraniczna Polski
Globalna wioska
1. Organizacja Narodów Zjednoczonych
2. Prawa człowieka
3. Konflikty
4. Globalizacja
Gospodarka
1. Ekonomia
2. Państwo i gospodarka
3. Przedsiębiorstwo
4. Człowiek w gospodarce - konsument i pracownik

Społeczeństwo

Człowiek - istota społeczna

Zwróćcie uwagę, abyście potrafili: • podać przykłady zbiorowości, grup, społeczności i wspólnot • scharakteryzować rodzinę i grupę rówieśniczą jako małe grupy • wyjaśnić na przykładach znaczenie podstawowych norm współżycia między ludźmi, w tym wzajemności, odpowiedzialności i zaufania • rozpoznać role społeczne, w których występujesz oraz związane z nimi oczekiwania • scharakteryzować - odwołując się do przykładów - wybrane warstwy społeczne, grupy zawodowe i style życia. Tego wymaga od Was podstawa programowa.

Człowiek - istota społeczna

Jednostka społeczna: Określenie człowieka w naukach społecznych. Jednostka jest niepowtarzalnym elementem, ale posiadającym cechy ukształtowane przez społeczeństwo w procesie socjalizacji.
Socjalizacja: Proces przystosowywania człowieka do życia w społeczeństwie.
Socjalizacja pierwotna: Zdobywanie podstawowej wiedzy i umiejętności w okresie dzieciństwa i wczesnej młodości.
Socjalizacja wtórna: Zdobywanie umiejętności potrzebnych do spełniania coraz większej liczby ról społecznych. Trwa przez całe dorosłe życie. Jej przykładem jest następująca sytuacja: dziecko rozpoczynając naukę w szkole uczy się, że należy podnieść rękę by zabrać głos.
Rola społeczna: Funkcja, jaką człowiek spełnia w społeczeństwie (np. matka, ciotka, wolontariuszka, prezeska, koleżanka). Każdy odgrywa wiele ról społecznych jednocześnie (ok. 8 w ciągu dnia).
Konflikt ról społecznych: Sytuacja, w której jednostka musi przeciwstawić się zasadom przypisanym jednej z wypełnianych przez siebie ról, aby móc spełnić inną z nich.

Grupy społeczne

Socjologia

Nauka zajmująca się badaniem i opisywaniem grup społecznych.

Grupa społeczna

Zorganizowany zbiór minimum 3 osób, które są w jakiś sposób wyodrębnione od innych zbiorów osób, mają poczucie przynależności do grupy, posiadają podobne systemy wartości (lub wspólne interesy bądź cele) i wchodzą w relacje między sobą.

Relacje społeczne

Związki zachodzące między ludźmi. Dzielą się one na:

więzi społeczne, czyli relacje między ludźmi mające charakter osobisty (bezpośredni) i emocjonalny (np. przyjaźń),
stosunki społeczne, czyli relacje między ludźmi mające charakter pośredni i rzeczowy, tzn. ludzie są połączeni za pośrednictwem np. interesu, władzy, własności (np. władza rządu nad obywatelami).

W oparciu o różne rodzaje relacji społecznych, możemy wyróżnić różne rodzaje grup społecznych:

typ grupy	wspólnota	społeczność (zrzeszenie)	zbiorowość
typ relacji	więzi społeczne	stosunki społeczne	brak relacji społecznych
typ relacji

Biorąc pod uwagę inne czynniki (i pamiętając, że w oparciu o ten sam czynnik można stworzyć różnie nazywające się podziały), możemy stworzyć następującą klasyfikację grup społecznych:

ze względu na wielkość:
- małe (istnieje w nich możliwość bezpośredniej komunikacji między wszystkimi członkami; np. rodzina),
- duże (ich członkowie w większości nie znają się osobiście, ale mimo tego wszyscy identyfikują się z grupą - odczuwają przynależność do niej; np. naród),
ze względu na status prawny:
- formalne (opierają się na relacjach szczegółowo opisanych, posiadają sztywną strukturę; np. naród polityczny),
- nieformalne (między ich członkami istnieją związki emocjonalne, "luźne" - w grupie nieformalnej w człowieku widzi się człowieka, a nie tylko rolę, jaką ma spełniać; np. grupa koleżeńska),
ze względu na typ relacji społecznych:
- pierwotne (między ich członkami istnieją silne związki emocjonalne, są niewielkie, panują w nich bezpośrednie kontakty, ich działalność obejmuje wiele dziedzin życia; np. rodzina),
- wtórne (uczestnictwo w nich oparte jest bardziej na rozumie niż emocjach, można do nich w każdej chwili przystąpić i z nich wystąpić; np. klasa w szkole),
ze względu na otwartość na nowych członków:
- otwarte (inaczej inkluzywne; takie, do których wstąpić może każdy; np. stowarzyszenie),
- zamknięte (inaczej ekskluzywne; takie, do których wstąpić może tylko osoba spełniająca stawiane przez grupę warunki, wymagania; np. sekta),
grupy zadaniowe, czyli takie, które zostały powołane w celu realizacji konkretnego (raczej krótkoterminowego) celu; np. grupa realizująca projekt edukacyjny.

Społeczeństwo: Grupa ludzi stale przebywająca na określonym terytorium (np. państwa), posiadająca wspólną (podobną) kulturę i tożsamość (poczucie przynależności do tej samej grupy, identyfikowanie się ze sobą) oraz wytwarzająca relacje między swoimi członkami (głównie stosunki społeczne).

Rodzina

Rodzina: Mała, pierwotna, formalna (choć posiadająca również cechy grupy nieformalnej), zamknięta grupa społeczna, będąca jedną z najważniejszych grup ze względu na jej funkcje socjalizacyjne.

Modele struktury rodziny:

ze względu na wielkość (liczbę pokoleń):
- rodzina wielopokoleniowa, czyli złożona z wielu pokoleń członków, o rozbudowanych i intensywnych kontaktach nawet między stosunkowo słabo spokrewnionymi osobami,
- rodzina nuklearna, czyli złożona tylko z rodziców i dzieci,
ze względu na charakter relacji między członkami rodziny:
- model tradycyjny (rodzina patriarchalna), w którym ojciec jest głową rodziny (najważniejszą osobą, podejmującą zasadnicze decyzje, ale i samodzielnie zapewniającą środki utrzymania), dużą rolę przywiązuje się do hierarchii wynikającej z płci i wieku,
- model partnerski (rodzina partnerska), w którym oboje małżonków pracuje, wspólnie podejmuje decyzje,
ze względu na kompletność rodziny:
- rodzina pełna, czyli złożona z obojga rodziców i dzieci,
- rodzina niepełna, czyli złożona tylko z jednego rodzica i ewentualnie jego partnera/partnerki oraz dzieci.

Pokrewieństwo: Posiadanie wspólnych przodków.
Powinowactwo: Połączenie poprzez krewnych (przodków) współmałżonka.
Małżeństwo: Zalegalizowany (przez ślub) związek kobiety i mężczyzny.
Konkubinat: Nieformalny związek dwóch osób.
Związek partnerski: Funkcjonujący w niektórych państwach (lecz nie w Polsce) zalegalizowany związek dwóch osób (bez względu na płeć).

Struktura społeczna

Struktura społeczna: Układ relacji między jednostkami społecznymi (mikrostruktura społeczna) i między grupami społecznymi (makrostruktura społeczna).
Ruchliwość społeczna: Zmiana pozycji społecznej (na lepszą, mówimy wtedy o awansie społecznym, lub gorszą, co nazywamy degradacją społeczną);
Społeczeństwo otwarte: Takie społeczeństwo, w którym poziom ruchliwości społecznej jest wysoki.
Społeczeństwo zamknięte: Takie społeczeństwo, w którym poziom ruchliwości społecznej jest niski.
Rozwarstwienie społeczne: Poziom różnic (głównie w wysokości dochodów) między jednostkami (ludźmi) oraz całymi grupami społecznymi. Małe rozwarstwienie społeczne oznacza, że w społeczeństwie nie występują rażące różnice między statusem jednostek (np. bezdomność dotyka bardzo niewielką część populacji, ale nie ma też zbyt wielu miliarderów).
Podklasa: Grupa ludzi trwale społecznie wykluczonych (tzn. niekorzystających z osiągnięć społeczeństwa, nie tylko ze względu na brak pieniędzy, ale również mieszkanie na terenach "gorszych", niewyposażonych w kina, teatry, markowe sklepy). Tak zdefiniowana podklasa - wbrew nazwie - jest bardziej warstwą społeczną niż klasą.
Kasta: Zamknięta grupa społeczna charakteryzująca się dziedziczną przynależnością członków, zajmująca ściśle określoną (m.in. przez prawo i religię) pozycję w hierarchii społecznej. Pojęcie wywodzi się ze struktury społecznej Indii, ale bywa też używane metaforycznie, np. kasta prawników.
Pozycja społeczna (status społeczny): Miejsce w hierarchii społecznej - miejsce, jakie jednostka zajmuje w społeczeństwie. Z zajmowanej pozycji społecznej wynika np. spełniania jakich zadań będzie oczekiwać społeczeństwo od danej jednostki: od bogatego biznesmena oczekuje się wspierania biedniejszych, od profesorów akademickich oczekuje się kształtowania opinii publicznej. Pozycję społeczną wyznaczają następujące czynniki: władza, prestiż (szacunek) i dobra materialne.

Normy społeczne

Norma: Reguła, zasada postępowania.

Żeby uczynić pojęcie normy bardziej użytecznym, możemy wyróżnić rodzaje norm społecznych (reguł panujących w społeczeństwie):

normy prawne (prawo) - reguły, których wszyscy muszą przestrzegać pod groźbą sankcji,
normy obyczajowe --- zasady zachowania, których przestrzeganie jest oczekiwane przez grupę osób, do której to grupy się przynależy,
normy religijne - reguły przyjmowane dobrowolnie przez wyznawców danej religii,
normy moralne - indywidualne, wewnętrzne zasady postępowania zależne wyłącznie od sumienia/poglądów jednostki.

Sankcja: Kara, którą ponosi się za złamanie norm (np. sankcją w przypadku kradzieży będzie nie tylko odpowiedzialność karna, gdyż czyn ten był sprzeczny z normami prawnymi, ale również napiętnowanie przez społeczeństwo - kradzież jest również sprzeczna z normami obyczajowymi).
Kodeks: Zbiór norm.
Internalizacja: Uwewnętrznienie norm, przyjęcie norm do swojego systemu wartości, uznanie ich za swoje.
Anomia: Stan zaniku norm społecznych. Często jest to okres po upadku "starych" norm i przed pojawieniem się "nowych", spowodowany np. rewolucją (przed rewolucją ludzie wiedzieli, że muszą okazywać szacunek królowi, który jest ich władcą - w wyniku rewolucji król został obalony i ludzie są zagubieni, gdyż nie wiedzą komu teraz powinni okazywać szacunek).
Obowiązek: Zadanie, którego wykonanie oczekują od nas inni (lub my sami uważamy, że musimy je wykonać). Dzięki wywiązywaniu się ludzi z obowiązków istnieje życie społeczne, np. firmy mogą produkować.

Możemy wyróżnić kilka źródeł obowiązków:

normy społeczne (w tym normy moralne),
wypełniane role społeczne,
obietnica,
nakaz.

Kultura

Kultura

Ogół materialnych i niematerialnych wytworów człowieka.

Materialnym wytworem człowieka jest np. średniowieczny zamek, pałac, obraz, film.
Niematerialnym wytworem człowieka jest np. idea, myśl polityczna, koncepcja miłości.

Subkultura: Grupa społeczna będąca w mniejszości społeczeństwa oraz utożsamiana przez nią kultura. Subkultura różni się od głównego nurtu kultury, jednak nie jest z nim sprzeczna - jest jego odmianą. Przykładami subkultur są subkultura prawnicza, subkultura kibiców piłkarskich.

Kontrkultura: Grupa społeczna i przyjęty przez nią rodzaj zachowań, norm, zwyczajów, który przeciwstawia się głównemu nurtowi kultury (np. anarchiści przeciwstawiają się państwu jako organizacji życia społecznego).

Naród i mniejszości narodowe

Zwróćcie uwagę, abyście potrafili: • wyjaśnić, jak tworzą się podziały w grupie i w społeczeństwie (np. na "swoich" i "obcych") i podać możliwe sposoby przeciwstawiania się przejawom nietolerancji • wyjaśnić, co dla ciebie oznacza być Polakiem (lub członkiem innej wspólnoty narodowej) i czym obywatelstwo różni się od narodowości • wyjaśnić, uwzględniając wielonarodowe tradycje Polski, jaki wpływ na kształtowanie narodu mają wspólne dzieje, kultura, język i tradycja • wymienić mniejszości narodowe i etniczne oraz grupy migrantów (w tym uchodźców) żyjące obecnie w Polsce i przedstawić przysługujące im prawa • na podstawie samodzielnie zebranych materiałów scharakteryzować jedną z tych grup (jej historię, kulturę, obecną sytuację) • wyjaśnić, co to jest Polonia i w jaki sposób Polacy żyjący za granicą pod3.mują swoją więź z ojczyzną • wyjaśnić, odwołując się do wybranych przykładów, czym według ciebie jest patriotyzm • porównać patriotyzm z nacjonalizmem, szowinizmem i kosmopolityzmem • wykazać, odwołując się do Holokaustu oraz innych zbrodni przeciw ludzkości, do jakich konsekwencji prowadzić może skrajny nacjonalizm • przedstawić, odwołując się do historycznych i współczesnych przykładów, w jaki sposób stereotypy i uprzedzenia utrudniają dziś relacje między narodami. Tego wymaga od Was podstawa programowa.

Narodowość i obywatelstwo

Dwa rodzaje narodu:

Naród polityczny: Państwowa wspólnota obywateli oparta na więzi sformalizowanej (obywatelstwo).
Naród etniczny: Wspólnota utworzona na bazie tego samego pochodzenia (mitycznych wspólnych przodków), języka, przywiązania do ziemi rodzinnej, tradycji, obyczajów, religii, świadomości odrębności od innych i wytworzonej tożsamości.

Narodowość

Subiektywne poczucie przynależności do narodu, poczucie tożsamości narodowej. Narodowość ma ma następujące cechy:

nie jest nikomu nadawana - jest to sprawa indywidualna każdego człowieka,
można ją zmienić - wystarczy do tego świadoma, przemyślana decyzja.

Obywatelstwo: Stosunek prawny łączący jednostkę z państwem. W ramach tego stosunku państwo gwarantuje jednostce przestrzeganie jej praw i wymaga podporządkowania się nakładanym na nią obowiązkom.

Państwo narodowe: Państwo zamieszkane w większości przez jeden naród. W państwie tym żyją również inne narody będące mniejszościami.

Państwo wielonarodowe: Państwo zamieszkałe przez kilka narodów, z których żaden nie dominuje w sposób znaczący.

Mniejszości narodowe i etniczne w Polsce

Mniejszość: Grupa ludzi żyjących na terenie państwa, w którym większość obywateli jest innej narodowości (mniejszość narodowa), innego wyznania (mniejszość religijna), innej orientacji seksualnej (mniejszość seksualna), innego koloru skóry (mniejszość rasowa) itp.

Porównanie mniejszości narodowej i etnicznej
Mniejszość narodowa	Mniejszość etniczna
to grupa obywateli polskich, która
jest mniej liczebna od pozostałej części ludności,
w sposób istotny odróżnia się od pozostałych obywateli kulturą, językiem lub tradycją,
dąży do zachowania swojego języka, kultury lub tradycji,
jej przodkowie zamieszkiwali obecne terytorium Polski od co najmniej 100 lat,
ma świadomość własnej historycznej wspólnoty narodowej i jest ukierunkowana na jej wyrażanie i ochronę,	ma świadomość własnej historycznej wspólnoty etnicznej i jest ukierunkowana na jej wyrażanie i ochronę,
utożsamia się z narodem zorganizowanym we własnym państwie.	nie utożsamia się z narodem zorganizowanym we własnym państwie (gdyż takiego państwa nie posiada).
Mniejszości narodowe w Polsce to (malejąco według liczebności): 1) Niemcy, 2) Białorusini, 3) Ukraińcy, 4) Litwini, 5) Rosjanie, 6) Słowacy, 7) Żydzi (w sensie narodowym, a nie religijnym; czujący związek z Izraelem), 8) Czesi, 9) Ormianie (czujący związek z Armenią)	Mniejszości etniczne w Polsce to (malejąco według liczebności): 1) Romowie, 2) Łemkowie, 3) Tatarzy, 4) Karaimi

Mniejszości narodowe i etniczne mają prawo posługiwać się własnym językiem, zakładać własne instytucje i stowarzyszenia, nauczać w szkołach swojego języka, historii i kultury, a w pewnych sytuacjach (gdy dany region jest zamieszkany w dużej części przez jedną mniejszość) również posługiwać się dokumentami w języku mniejszości (np. w gminie Jemielnica/Gemeinde Himmelwitz, współzamieszkiwanej przez Polaków i mniejszość niemiecką).

Wybrane instytucje i prawo chroniące mniejszości:

dokument końcowy Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (KBWE) z Kopenhagi z 1990 r. (dokument nie jest prawnie wiążący dla państw),
Konwencja ramowa Rady Europy o ochronie mniejszości narodowych z 1995 r. (dokument jest prawnie wiążący dla państw),
Agencja Praw Podstawowych Unii Europejskiej zajmuje się zbieraniem danych na temat przestrzegania praw człowieka, w tym praw mniejszości,
Konstytucja RP z dnia 2 kwietnia 1997 r. oraz ustawy.

Grupa narodowościowa: Grupa ludzi innej narodowości niż większość mieszkańców Polski, która (w przeciwieństwie do mniejszości narodowej) przebywa na terytorium Polski przez mniej niż 100 lat lub nie posiada polskiego obywatelstwa (np. Wietnamczycy). Członkowie grup narodowościowych - tak jak wszyscy obywatele - nie mogą być prześladowani, dyskryminowani, upokarzani itp., jednak nie przysługują im prawa przyznane mniejszościom narodowym (np. do nauczania języka ojczystego w szkołach).

Separatyzm: Ruch społeczny dążący do wyodrębnienia zamieszkiwanego przez mniejszość regionu lub uzyskania dla niego autonomii. Często w swoich działaniach posuwa się do terroryzmu (np. ETA w Hiszpanii, IRA w Wielkiej Brytanii, Organizacja Wyzwolenia Palestyny).

Autonomia: Niezależność. W polityce autonomia oznacza formę rządów sprawowaną na określonym terenie, charakteryzująca się (częściową) niezależnością od władz centralnych państwa, na terenie którego leży autonomia (np. Autonomia Palestyńska). Autonomia nie jest tożsama z samorządem lokalnym: o ile samorząd jest rowiązaniem powszechnym (dotyczy całego kraju), o tyle autonomia jest ustanawiana "w drodze wyjątku" i zazwyczaj ma dużo większe kompetencje niż samorząd.

Dialekt: Odmiana języka mówionego używana na ograniczonym terytorium przez określoną grupę społeczną, odróżniająca się od innych odmian języka pewnymi cechami fonetycznymi, gramatycznymi i słownikowymi. Przykładem jest dialekt kaszubski.

Swoi i obcy

Patriotyzm

Postawa wynikająca z "miłości do ojczyzny", cechująca się troską o dobro wspólne i zachowywaniem szacunku dla innych narodów i kultur. Można wyróżnić:

patriotyzm czasu wojny, często charakteryzujący się walką za wolność, gotowością do oddania życia za ojczyznę itp.,
patriotyzm czasu pokoju (patriotyzm obywatelski), charakteryzujący się m.in. aktywnym działaniem w celu rozwoju gospodarczego, rozwoju kultury, uczestniczeniem w życiu publicznym, otwartością, postawą krytyczną (czyli cechującą się weryfikowaniem własnych poglądów).

Kosmopolityzm: Postawa cechująca się brakiem szczególnego przywiązania do kraju i narodu swego pochodzenia.

Nacjonalizm: Postawa cechująca się przedkładaniem interesu i losu swojego narodu (często utożsamianego z krajem) nad interesy i losy innych narodów.

Szowinizm: Skrajna odmiana nacjonalizmu, cechująca się bezkrytycznym i bezwzględnym dążeniem do wywyższenia własnego narodu kosztem innych (np. antysemityzm, rasizm) i brakiem tolerancji. Postawa ta może wypływać z ksenofobii.

Ksenofobia: Strach przed "obcymi" (innymi narodami, osobami o innym kolorze skóry itp.) i wypływająca z niego wrogość.

Rasizm: Postawa szowinistyczna skierowana przeciw ludziom innej rasy (o innym kolorze skóry).

Antysemityzm: Postawa szowinistyczna skierowana przeciw ludności żydowskiej.

Najgorszym w skutkach przejawem antysemityzmu było działanie nazistowskiej III Rzeszy Niemieckiej pod wodzą Adolfa Hitlera - antysemityzm w wydaniu hitlerowców przybrał następującą postać:

pozbawienie osób pochodzenia żydowskiego praw publicznych i inne formy dyskryminacji tej ludności, znęcanie się fizyczne, napiętnowanie (zgodnie z tezą Hitlera, Żydzi byli gorszym narodem niż inne),
odizolowanie osób pochodzenia żydowskiego od innych (np. poprzez getta, czyli wydzielone obszary, na które przymusowo przesiedlano ludność określonego pochodzenia/wyznania),
"ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej" (eksterminacja) poprzez umieszczanie Żydów w obozach koncentracyjnych i obozach zagłady (osoby innego pochodzenia również były zsyłane do tych obozów) - wskutek tego zginęło ok. 6.000.000 Żydów (ww. działania po II wojnie światowej określono terminami Holokaust, tzn. całopalenie, i Szoah, tzn. zagłada).

Stereotyp: Uproszczony i (często) nieprawdziwy pogląd na daną społeczność lub sytuację oparty na niepełnej lub fałszywej wiedzy. Często wiąże się on z uprzedzeniami wobec grupy, której dotyczy (nie jest to jednak reguła: stereotyp może być pozytywny, negatywny, prześmiewczy itp., np. Polacy są złodziejami, Niemcy są pracowici).

Wybrane źródła stereotypów narodowych:

historyczne doświadczenia wynikające z kontaktu przedstawicieli jednej narodowości z przedstawicielami drugiej (np. zachowanie Polaków wyjeżdżających do Wielkiej Brytanii może być utożsamiane przez Brytyjczyków z cechami wszystkich Polaków),
sztuka (np. utwory literackie), której wytwory mogą prezentować dany naród w określony sposób,
poglądy polityczne i wypowiadane opinie, które mogą rozpowszechnić stereotypy funkcjonujące w małej grupie na całą społeczność;

Tolerancja

Postawa szacunku wobec "inności": innych poglądów, innego wyznania, innego koloru skóry, innej narodowości itd. Można wyróżnić rodzaje tolerancji:

tolerancję negatywną - rodzaj tolerancji, która sprowadza się (w tym ujęciu) do powstrzymania się od przemocy wobec osób o innych cechach niż nasze,
tolerancję pozytywną - rodzaj tolerancji, która zakłada nie tylko uszanowanie odmienności (tolerancja negatywna), ale również chęć poznania i zrozumienia innych przekonań.

Tolerancja nie oznacza przyzwolenia na wszelkiego rodzaju zachowania. Jak każde zjawisko, ma ona swoje granice, w tym głównie zasadę poszanowania wolności innych osób. Oznacza ona, że łamanie praw i wolności innych osób, zgodnie z zasadą "wolność jednego człowieka kończy się tam, gdzie zaczyna się wolność drugiego", nie może być tolerowane.

Oczywiście każdy indywidualnie ustala granice swojej tolerancji - należy jednak pamiętać o nieformalnej zasadzie wzajemności, która mówi, że innych należy traktować tak, jak samemu chciałoby się być traktowanym.

Dyskryminacja: Gorsze traktowanie pewnej grupy osób ze względu na jej cechy (np. narodowość, orientację seksualną, płeć).

Polacy jako mniejszość narodowa

Polonia: Polscy emigranci (Polacy, którzy wyjechali z Polski) oraz ich potomkowie, którzy zachowują polską tożsamość narodową.

Największe skupiska Polonii na świecie to:^[1]

Stany Zjednoczone (ok. 10.600.000),
Niemcy (ok. 2.000.000),
Brazylia (ok. 1.960.000),
Francja (ok. 1.050.000),
również Kanada, Białoruś, Litwa, Rosja, Wielka Brytania, Australia, Ukraina, Czechy, Kazachstan, Szwecja, Włochy i inne państwa (łącznie Polonia liczy ok. 21.000.000 osób).

Główne przyczyny emigracji Polaków:

potrzeby ekonomiczne (np. dawniej emigracja do Stanów Zjednoczonych, obecnie do Wielkiej Brytanii),
szukanie azylu (np. we Francji, w Wielkiej Brytanii),
zsyłki (np. na Syberię),
zmiana granic (np. z Litwą, Ukrainą, Białorusią),
wojenne migracje ludności (np. do Kazachstanu).

Azyl: Schronienie udzielane przez państwo obywatelowi innego państwa, który w swoim państwie jest prześladowany, dyskryminowany, ścigany itp. ze względu na swoje poglądy polityczne, wyznanie, kolor skóry itp.

Wybrane sposoby podtrzymywania łączności z Polską:

działalność organizacji polonijnych (np. Kongres Polonii Amerykańskiej, Stowarzyszenie Wspólnota Polska), które zajmują się m.in. pielęgnacją kultury polskiej za granicą oraz budowaniem więzi między osobami polskiego pochodzenia,
działalność państwowych instytucji polskich (np. Instytuty Polskie), które m.in. popularyzują kulturę polską za granicą,
kontakty z rodziną i znajomymi w Polsce,
działalność polskich mediów za granicą (np. TVP Polonia, Polsat 2, TVN International) i mediów polonijnych (np. Polskie Radio Londyn),
działalność przedsiębiorców prowadzących sklepy z polską żywnością, prasą itp., które obok swojej zasadniczej działalności stają się miejscem spotkań Polaków na emigracji.

Patologie życia społecznego

Zwróćcie uwagę, abyście potrafili: • wyszukać w środkach masowego przekazu i przeanalizować przykład patologii życia publicznego w Polsce • podać przykłady zjawisk z szarej strefy w gospodarce i je ocenić • wyjaśnić mechanizm korupcji i ocenić skutki tego zjawiska dla gospodarki. Tego wymaga od Was podstawa programowa.

Korupcja

Szara strefa i czarny rynek

Szara strefa (drugi obieg): Zjawisko polegające na prowadzeniu działalności gospodarczej niezakazanej przez prawo w sposób nierespektujący prawa (z pominięciem obowiązujących przepisów), np. niepłacenie podatków, ubezpieczeń społecznych, a także tantiem (procenta od kwoty uzyskanej ze sprzedaży przekazywanego twórcy dzieła, np. płyty, książki).
Czarny rynek: Szarej strefy nie należy mylić z czarnym rynkiem, który dotyczy działalności zakazanej przez prawo, np. przemytu, handlu ludźmi, nielegalnego kopiowania oprogramowania (czyli kradzieży praw autorskich) itp.

Przykłady szarej strefy:

praca bez rejestracji ("praca na czarno" bądź praca dorywcza),
działania sprzeczne z prawem podejmowane przez legalnie funkcjonujące firmy, np. zaniżanie dochodów firmy.

Przyczyny istnienia szarej strefy:

nadmierna ilość regulacji prawnych, które powodują, że prowadzenie legalnej działalności gospodarczej jest zbyt skomplikowane i wymaga ponoszenia zbyt wysokich kosztów,
nadmierna biurokracja i niewydolność państwa (np. istnienie "martwych przepisów", czyli takich, które nie są egzekwowane),
wysokie koszty pracy.

Skutki istnienia szarej strefy w gospodarce:

obniżenie dochodów państwa,
brak możliwości dochodzenia swoich praw przez pracodawcę (np. brak pewności, że zatrudniony "na czarno" pracownik dotrzyma umowy),
brak możliwości dochodzenia swoich praw przez konsumenta (np. brak możliwości zwrotu produktu kupionego bez paragonu),
brak prawa do emerytury przez osobę pracującą bez odprowadzania składek na ubezpieczenie emerytalne.

Prawa autorskie

Prawa autorskie: Prawa przysługujące autorowi dzieła (książki, filmu, projektu budynku, wyglądu strony internetowej, kształtu butelki napoju itp.).

Prawa autorskie dzielą się na:

prawa osobiste (przysługują autorowi dzieła zawsze, są niezbywalne), które oznaczają, że wykorzystując cudze dzieło nie możemy przywłaszczyć sobie jego autorstwa (musimy zaznaczyć, kto jest autorem),
prawa majątkowe (autor dzieła może się ich zrzec, ograniczyć ich zakres lub je sprzedać), które dotyczą warunków wykorzystywania dzieła przez osoby trzecie (w tym opłat za korzystanie z dzieła).

Zakres praw autorskich określa autor/właściciel dzieła poprzez udostępnianie go na określonej licencji:

licencja wszystkie prawa zastrzeżone (all rights reserved) oznacza, że wszystkie prawa autorskie przysługują wymienionemu po nazwie tej licencji podmiotowi i jakiekolwiek wykorzystanie tego utworu wymaga odpowiedniej (pisemnej) zgody od właściciela dzieła (np. kupując grę komputerową objętą tą licencją mamy prawo do grania w tę grę, ale nie możemy jej kopiować ani rozpowszechniać publicznie),
licencje Creative Commons pewne prawa zastrzeżone (some rights reserved) określają, co każdy może robić z danym dziełem i na jakich warunkach (w przypadku każdej z licencji CC dzieło można "kopiować, rozpowszechniać, odtwarzać i wykonywa" oraz, jeśli nie jest to zabronione, można "tworzyć utwory zależne"). Licencje CC tworzone są jako połączenia następujących ograniczeń (praw zastrzeżonych):
- Uznanie autorstwa (Attribution) oznacza, że "utwór należy oznaczyć w sposób określony przez Twórcę lub Licencjodawcę",
- Użycie niekomercyjne (Non-Commercial) oznacza, że "nie wolno używać tego utworu do celów komercyjnych",
- Na tych samych warunkach (Share Alike) oznacza, że "jeśli zmienia się lub przekształca utwór, lub tworzy inny na jego podstawie, można rozpowszechniać powstały w ten sposób nowy utwór tylko na podstawie takiej samej licencji",
- Bez utworów zależnych (No Derivative Works) oznacza, że "nie wolno zmieniać, przekształcać ani tworzyć nowych dzieł na podstawie utworu".

Na przykład Pomocnik olimpijczyka jest udostępniony na Wikibooks na licencji Creative Commons: Uznanie autorstwa - Na tych samych warunkach, co oznacza się jako .

Samorząd

Zwróćcie uwagę, abyście potrafili: • uzasadnić potrzebę samorządności w państwie demokratycznym i podać przykłady działania samorządów zawodowych i samorządów mieszkańców • wyjaśnić, na czym polegają zasady decentralizacji i pomocniczości; odnieść je do przykładów z życia własnego regionu i miejscowości • wymienić najważniejsze zadania samorządu gminnego i wykazać, jak odnosi się to do twojego codziennego życia • przedstawić sposób wybierania samorządu powiatowego oraz jego przykładowe zadania • przedstawić sposób wybierania samorządu wojewódzkiego oraz jego przykładowe zadania. Tego wymaga od Was podstawa programowa.

Samorządy

Samorząd: Struktury odrębne od władzy centralnej, mające ograniczony przez władzę centralną zakres kompetencji, dysponujące niezależną władzą.

Samorządy mogą powstawać w różnych dziedzinach życia. Ponieważ każdy ma inne cechy, wyróżniamy następujące rodzaje samorządów:

Państwo zdecentralizowane: Państwo, w którym samorząd terytorialny nie podlega władzom państwowym: ma swoje własne zadania i uprawnienia. Urzędy centralne oczywiście również mają swoje zadania, m.in. prowadzenie polityki zagranicznej, obronnej, uchwalanie budżetu państwa, wymiar sprawiedliwości.
Państwo scentralizowane: Państwo, w którym organ centralny sprawuje władzę i kontrolę nad organami regionalnymi: wszystkie istotne decyzje (również te o charakterze regionalnym i lokalnym) zapadają w centralnym ośrodku władzy - są więc narzucane organom niższych szczebli.

W latach 1944-1989 samorządność w Polsce praktycznie nie istniała, a większość decyzji zapadała w Warszawie. Polska była więc państwem scentralizowanym. W 1990 r. przywrócono samorząd gminny, a 1 stycznia 1999 r. w życie weszła reforma administracyjna, w wyniku której w~Polsce powstał trójstopniowy samorząd terytorialny: gminny, powiatowy oraz samorząd wojewódzki. Mieszkańcy każdego z rodzajów samorządu tworzą z mocy prawa wspólnotę samorządową, która ma prawo do bezpośredniego i wyłącznego decydowania o jej sprawach (zgodnie z zasadą samorządności). To oznacza, że Polska jest obecnie państwem zdecentralizowanym.

Zadania własne: Zadania, które samorząd wykonuje na własną odpowiedzialność, we własnym imieniu i z własnych środków. Na przykład zadaniem własnym gminy jest budowa i konserwacja dróg gminnych.
Zadania zlecone: Zadania wykonywane przez samorząd w imieniu centralnych organów państwa, które finansują wykonanie tego zadania. Na przykład zadaniem zleconym gminie jest wydawanie dowodów osobistych (co jest realizowane przez urząd gminy).
Zasada pomocniczości (zasada subsydiarności): Zasada, według której decyzje powinny być podejmowane na możliwie najniższym szczeblu władzy tak, aby osoby, których one dotyczą, miały jak największy na te decyzje wpływ. Mówiąc inaczej, państwo powinno służyć pomocą tylko tam, gdzie samorząd i obywatele nie mogą sobie sami poradzić lub ich działanie byłoby nieefektywne. Państwo ma odgrywać rolę strażnika dobra wspólnego.

Wybory samorządowe

Wybory samorządowe (wybory do rad gmin, rad powiatów i sejmików województw, Rady m.st. Warszawy i rad dzielnic m.st. Warszawy oraz wybory wójtów, burmistrzów i prezydentów miast): Dokonywane przez mieszkańców jednostek samorządu terytorialnego wybory (niektórych) władz tych jednostek. Bezpośrednio wybierani są radni do wszystkich organów stanowiących oraz gminne organy wykonawcze.

Wybory samorządowe są czteroprzymiotnikowe (4P):

powszechne, tzn. każdy obywatel ma prawo (nie obowiązek) wziąć w nich udział,
- czynne prawo wyborcze oznacza, że każdy ma prawo oddać głos w wyborach (po ukończeniu najpóźniej w dniu wyborów 18 lat, o ile jego prawa nie zostały ograniczone lub nie został ich pozbawiony wyrokiem sądu),
- bierne prawo wyborcze oznacza, że każdy ma prawo wystartować w wyborach i być wybieranym (w przypadku kandydowania na urząd wójta/burmistrza/prezydenta musi mieć ukończone 25 lat, zaś w przypadku kandydowania na urząd radnego wystarczy mieć skończone najpóźniej w dniu wyborów 18 lat),
równe, tzn. każdy może oddać tylko jeden głos, który jest tak samo ważny jak głos innych,
bezpośrednie, tzn. kandydat zostaje wybrany (wygrywa wybory) na dany urząd tylko i wyłącznie na podstawie głosowania wyborców,
odbywają się w głosowaniu tajnym, tzn. stwarzane są warunki do zapewnienia tajności oddanego głosu (np. kabiny do głosowania).

Prawa wyborcze w części wyborów samorządowych przysługują nie tylko obywatelom polskim, ale również obywatelom Unii Europejskiej:

w wyborach do rad gmin: czynne i bierne prawo wyborcze,
w wyborach organu wykonawczego w gminie: czynne prawo wyborcze.

Kadencja: Okres pełnienia funkcji. W przypadku władz samorządowych trwa 5 lat (od roku 2018).

Należy pamiętać, że prawo do kontroli władz przysługuje obywatelowi zawsze, również po wyborach. Każdy obywatel ma prawo do informacji na temat działalności swojego samorządu, zagwarantowane jest to m.in. poprzez prawo uczestniczenia w sesjach rady gminy lub jej komisji.

Wybrane zadania rodzajów samorządu terytorialnego w Polsce

	Gmina (2477 gmin)	Powiat (314 powiatów ziemskich i 66 grodzkich)	Województwo (16 województw)
	Gmina (2477 gmin)	Powiat (314 powiatów ziemskich i 66 grodzkich)	samorząd wojewódzki	wojewoda (administracja rządowa zespolona)
edukacja	przedszkola szkoły podstawowe gimnazja	szkoły ponadgimnazjalne szkoły sportowe, artystyczne poradnie psychologiczno-pedagogiczne schroniska młodzieżowe	placówki doskonalenia nauczycieli wszelkie szkoły o znaczeniu regionalnym wyższe szkoły zawodowe	nadzór nad oświatą przez kuratoria oświaty konkursy, turnieje, olimpiady przedmiotowe
kultura	biblioteki, muzea, domy kultury i inne gminne instytucje upowszechniania kultury ochrona zabytków	biblioteki, muzea, domy kultury, kina, galerie i inne instytucje (tworzone jako uzupełnienie do tych prowadzonych przez gminy)	muzea, galerie, opery, filharmonie, teatry i inne instytucje o znaczeniu regionalnym ochrona zabytków	Wojewódzkie Urzędy Ochrony Zabytków
zdrowie	przychodnie i poradnie opieka położnicza i ginekologiczna podstawowa opieka stomatologiczna	szpitale rejonowe specjalistyczna opieka zdrowotna ustalanie planu pracy aptek inspekcja sanitarno-epidemiologiczna	promocja ochrony zdrowia szpitale specjalistyczne medycyna pracy
pomoc społeczna	profilaktyka i zwalczanie problemów alkoholowych ośrodki pomocy społecznej jadłodajnie schroniska dla bezdomnych	profilaktyka i zwalczanie problemów alkoholowych ośrodki pomocy społecznej domy dziecka, organizowanie opieki w rodzinach zastępczych pomoc cudzoziemcom w integracji społecznej	ośrodki pomocy społecznej profilaktyka i rozwiązywanie problemów alkoholowych koordynowanie programów pomocy społecznej
bezrobocie	roboty publiczne itp.	Powiatowy Urząd Pracy	Wojewódzki Urząd Pracy
ochrona konsumentów		powiatowy (miejski) rzecznik konsumentów		Inspekcja Handlowa
drogi	drogi lokalne	drogi powiatowe	drogi wojewódzkie
transport	transport lokalny	koordynowanie transportu na obszarze powiatu i kilku powiatów	koordynowanie transportu w obrębie województwa i sąsiednich województw transport kolejowy	Inspekcja Transportu Drogowego
usługi komunalne	wodociągi, kanalizacja, gaz, prąd, ogrzewanie, wysypiska śmieci	usuwanie odpadów niebezpiecznych		usuwanie odpadów szczególnie niebezpiecznych
nieruchomości	budownictwo komunalne plan zagospodarowania przestrzennego	geodezja, kartografia administracja architektoniczno-budowlana	regionalny plan zagospodarowania przestrzennego	Wojewódzka Inspekcja Nadzoru Budowlanego
bezpieczeństwo	straże gminne/miejskie	ochrona przeciwpożarowa (powiatowe komendy państwowej straży pożarnej) ochrona przeciwpowodziowa	ochrona przeciwpowodziowa	policja, straż pożarna inspekcje reagowanie w sytuacjach kryzysowych
inne	promocja gminy tereny zielone, parki utrzymywanie targowisk utrzymywanie cmentarzy komunalnych	promocja powiatu sprawy z zakresu rolnictwa, leśnictwa i rybactwa śródlądowego rejestracja pojazdów, wydawanie prawa jazdy (zadania zlecone)	promocja regionu strategia rozwoju regionu modernizacja terenów wiejskich rozdzielanie pomocy finansowej Unii Europejskiej w ramach realizacji Regionalnych Programów Operacyjnych	nadzór nad przestrzeganiem prawa przez władze samorządowe

Gmina

Zwróćcie uwagę, abyście potrafili: • wymienić najważniejsze zadania samorządu gminnego i wykazać, jak odnosi się to do twojego codziennego życia • przedstawić sposób wybierania i działania władz gminy, w tym podejmowania decyzji w sprawie budżetu. Tego wymaga od Was podstawa programowa.

Gmina

Gmina: Podstawowa, najmniejsza jednostka samorządu terytorialnego.

Podział władzy w gminie:

Organ stanowiący

Organem stanowiącym w gminie jest rada gminy. Do jej kompetencji należy m.in.:

tworzenie lokalnego prawa,
uchwalanie budżetu gminy (rocznego planu dochodów i wydatków),
podejmowanie decyzji w sprawie lokalnych opłat (w tym lokalnych podatków),
decydowanie o wykorzystaniu ziemi należącej do gminy,
podejmowanie decyzji w ważnych sprawach finansowych (np. decyzji o zaciągnięciu pożyczki przez gminę).

Rada gminy składa się z radnych, wybranych w powszechnych wyborach. Radny podlega specjalnej ochronie prawnej (posiada immunitet), aby móc wykonywać swoje obowiązki bez obawy o konsekwencje, np. nie można radnego zwolnić z pracy, jeśli podstawą tego byłby sposób głosowania radnego. Liczba radnych w gminie nie może przekroczyć 45.

Sesje rady gminy (czyli jej posiedzenia) prowadzi przewodniczący rady gminy. Jest to osoba prowadząca obrady i odpowiedzialna za zwoływanie sesji. Ponadto, przewodniczący decyduje o wyniku głosowania, w którym liczba głosów "za" i "przeciw" jest równa. Przewodniczący jest wybierany spośród radnych na pierwszej sesji po wyborach samorządowych.

Decyzje rady gminy zwykle mają postać uchwał. Są to akty prawne zawierające podjętą przez radę gminy decyzję. Jako akty prawa miejscowego obowiązują one tylko na terenie działania gminy, której rada przyjęła daną uchwałę.

Aby skutecznie pracować, radni pracują w podgrupach nazywanych komisjami. Komisje rady gminy to organy rady zajmujące się określonym obszarem kompetencji gminy. Opiniując one propozycje uchwał z tego obszaru w celu ułatwienia podjęcia decyzji radzie gminy i sprawienia, by decyzja była lepsza. Przykładami komisji są komisja oświaty, komisja ochrony zdrowia.

Organ wykonawczy

Organem wykonawczym w gminie jest:

wójt w gminach wiejskich,
burmistrz w gminach których siedziba znajduje się w mieście i których populacja liczy mniej niż 100.000 osób,
prezydent miasta w gminach miejskich powyżej 100.000 mieszkańców.

Do kompetencji orgnu wykonawczego należy:

realizowanie uchwał podjętych przez radę gminy,
administrowanie majątkiem gminy (majątkiem komunalnym).

Organy wspomagające władze gminy

Sołectwo: Pomocnicza jednostka terytorialna w gminie wiejskiej. Najczęściej obejmuje jedną wieś. Organem reprezentującym wieś jest sołtys i rada sołecka. Rolą sołectwa jest ułatwienie komunikacji między mieszkańcami wsi a władzami gminy (np. sołtys może przedstawić władzom gminy popartą przez mieszkańców propozycję utwardzenia drogi). Sołectwo, co do zasady, nie może podejmować żadnych decyzji - władza należy do rady gminy i organu wykonawczego w gminie. Sołectwo dysponuje jednak funduszem sołeckim, dzięki czemu może samodzielnie realizować inicjatywy wymagające niewielkich nakładów finansowych, np. organizację w ośrodku kulturalnym pokazu filmów animowanych.
Osiedle: Pomocnicza jednostka terytorialna w gminie miejskiej. Organem reprezentującym osiedle jest rada osiedla. Rola osiedla jest analogiczna do roli sołectwa.
Młodzieżowa rada gminy: Instytucja konsultacyjna składająca się z uczniów wybranych przez ich rówieśników, która opiniuje i przedstawia wnioski dotyczące spraw dzieci i młodzieży w gminie.

Sołectwa, osiedla i młodzieżowe rady gmin są przykładami realizowania zasady subsydiarności.

Niezależnie od działania władz gminy, przeciętny jej mieszkaniec najczęściej ma kontakt z urzędem gminy. Może w nim:

zmienić adres zameldowania, czyli stałego pobytu,
zawrzeć małżeństwo, odebrać akt urodzenia i zgonu (w urzędzie stanu cywilnego),
złożyć prośbę o przyznanie mieszkania komunalnego dla rodzin w trudnej sytuacji materialnej,
zarejestrować działalność gospodarczą (jednoosobową firmę),
wnosić opłatę targową za możliwość handlowania na bazarze,
płacić lokalne podatki,
zgłaszać wnioski w sprawie czystości, porządku itp.

Budżet gminy

Budżet gminy: Roczny plan dochodów i wydatków przyjmowany przez radę gminy i realizowany przez organ wykonawczy.

Proces powstawania budżetu gminy:

Rezerwa budżetowa: Pieniądze przeznaczone na niezaplanowane wydatki.

Źródła dochodów i pozycje wydatków w budżecie gminy:

Dochody gminy	Wydatki gminy
podatki: rolny (od ziemi rolnej) od nieruchomości środków transportu i inne (np. od posiadania psa) część podatku dochodowego od osób fizycznych (PIT) i osób prawnych (CIT) samoopodatkowanie mieszkańców czynsze za wynajem lokali i opłaty za dzierżawione grunty komunalne pieniądze ze sprzedaży mienia komunalnego opłaty targowe (za wynajem miejsca na targowisku) dotacje i subwencje z budżetu państwa: na zadania zlecone gminie na zadania własne gminy, np. utrzymanie szkół, pomoc socjalną pieniądze ze środków Unii Europejskiej przeznaczane na inwestycje - pieniądze z funduszy strukturalnych: np. Fundusz Spójności (Kohezji), Europejski Fundusz Społeczny (EFS), Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego	dotacje dla przedsiębiorstw samorządowych utrzymanie żłobków, przedszkoli i szkół utrzymanie placówek kulturalnych pomoc socjalna: finansowa (zasiłki) i rzeczowa (np. ubrania) dla osób w trudnej sytuacji materialnej utrzymanie obiektów sportowych utrzymanie urzędu gminy inwestycje (np. budowa dróg gminnych, mieszkań, szkół)

Sposoby dofinansowania budżetów samorządów przez państwo:

subwencja ogólna, czyli dofinansowanie budżetu gminy, powiatu, województwa ze środków budżetu państwa, aby samorząd mógł realizować swoje zadania,
dotacja celowa, czyli dofinansowanie konkretnego zadania własnego lub realizacji zadania zleconego.

Status samorządu miasta stołecznego Warszawy

Status administracyjny Warszawy jest inny niż status innych polskich miast. Jest on określony w tzw. "ustawie warszawskiej" z 2002 roku, wedle której Warszawa jest gminą na prawach powiatu. Organ stanowiący (Rada miasta stołecznego Warszawy) oraz wykonawczy (Prezydent m.st. Warszawy) wybierane są w wyborach samorządowych. Miasto składa się z 18 dzielnic, z których każda posiada własne władze - radę dzielnicy (organ stanowiący wybierany w wyborach przez mieszkańców) oraz zarząd z burmistrzem na czele (wybieranym przez radę dzielnicy spośród jej grona). Władze dzielnicy posiadają szerokie uprawnienia: np. mają prawo do rejestrowania pojazdów.

Powiat

Zwróćcie uwagę, abyście potrafili: • przedstawić sposób wybierania samorządu powiatowego oraz jego przykładowe zadania. Tego wymaga od Was podstawa programowa.

Powiat

Jednostka terytorialna obejmująca kilka gmin. Jego celem jest realizacja zadań które nie mogą być wykonane przez gminę ze względu na ich zakres.

Miasto na prawach powiatu (powiat grodzki)

Miasto, które łączy w sobie gminę i powiat: ich zadania, kompetencje oraz urzędy i władze. Istnieje rada miasta, która ma zadania i kompetencje rady gminy i powiatu, oraz prezydent miasta, który ma zadania i kompetencje organu wykonawczego gminy i powiatu.

Rada powiatu

Organ stanowiący pochodzący z wyborów samorządowych. Do jej kompetencji należy:

uchwalanie budżetu powiatu,
ustalanie wysokości opłat za usługi publiczne,
udzielanie absolutorium zarządowi (przyjmowanie sprawozdania z jego rocznej pracy).

Zarząd powiatu i starosta

Zarząd powiatu i starosta (przewodniczący zarządu) jest organem wykonawczym w powiecie. Są wybierani spośród członków rady powiatu. Do ich kompetencji należy:

administrowanie bieżącymi sprawami,
realizowanie budżetu powiatu.

Starostwo: "Urząd powiatowy" (np. Starostwo Płockie).

Zadania wykonywane przez samorząd powiatowy można podzielić na własne i zlecone. Zadania własne samorządu powiatowego to zadania przekraczające granice (i możliwości) gmin, np.: prowadzenie szkół średnich (gmina odpowiada za szkoły podstawowe i gimnazja), zarządzanie szpitalami (gmina odpowiada za przychodnie), organizowanie transportu publicznego między różnymi gminami, utrzymywanie dróg powiatowych. Zadania zlecone samorządu powiatowego to np.: pomoc uchodźcom, czyli osobom zmuszonym do opuszczenia swojego kraju, wydawanie prawa jazdy i prowadzenie rejestracji pojazdów.

Województwo

Zwróćcie uwagę, abyście potrafili: • przedstawić sposób wybierania samorządu wojewódzkiego oraz jego przykładowe zadania • porównać - na wybranych przykładach - zakres działania samorządu wojewódzkiego z zakresem działania wojewody. Tego wymaga od Was podstawa programowa.

Dwuwładza w województwie: samorząd i wojewoda

Województwo: Jednostka podziału terytorialnego wyższego stopnia obejmująca od kilkunastu (województwo opolskie) do kilkudziesięciu (województwo mazowieckie) powiatów.

W ramach reformy administracyjnej (01.01.1999 r.) zlikwidowano 49 województw i wprowadzono 16 nowych, które istnieją do tej pory.

Na poziomie województwa spotykają się dwie struktury państwa:

administracja rządowa, której przedstawicielem jest wojewoda, powoływany przez premiera,
administracja samorządowa, której organami są sejmik wojewódzki (organ stanowiący pochodzący z~wyborów samorządowych) i zarząd z marszałkiem województwa (organ wykonawczy). Zarówno zarząd, jak i marszałka wybiera sejmik spośród swoich członków.

Urząd wojewódzki: Jednostka organizacyjna, przy pomocy której wojewoda wykonuje swoje obowiązki.
Urząd marszałkowski: Jednostka organizacyjna, przy pomocy której marszałek oraz zarząd województwa wykonują swoje obowiązki. Urząd marszałkowski m.in. wydaje zgody na wojewódzkie zbiórki publiczne, przyznaje dofinansowania.

Podział zadań między samorząd wojewódzki i wojewodę:

samorząd wojewódzki	wojewoda
określenie strategii rozwoju województwa
prowadzenie polityki rozwoju regionu polegającej m.in. na: podnoszeniu poziomu wykształcenia obywateli, stymulowaniu rozwoju gospodarczego, wspieraniu nauki, rozwijaniu infrastruktury drogowej, społecznej (domy opieki, szpitale itp.), wspieraniu rozwoju i dostępu do kultury
uzgadnianie zadań pomiędzy samorządem a rządem
	nadzorowanie legalności działań prowadzonych przez samorządy terytorialne
	nadzorowanie działalności administracji zespolonej, czyli np. straży pożarnej, policji, inspekcji farmaceutycznej, inspekcji ochrony środowiska (wszystkie te isntytucje strzegą bezpieczeństwa oraz czuwające nad przestrzeganiem prawa)

Podział administracyjny Polski na województwa

Województwo	Stolica województwa
dolnośląskie	Wrocław
kujawsko-pomorskie	Bydgoszcz (siedziba wojewody), Toruń (siedziba władz samorządowych)
lubelskie	Lublin
lubuskie	Gorzów Wielkopolski (siedziba wojewody), Zielona Góra (siedziba władz samorządowych)
łódzkie	Łódź
małopolskie	Kraków
mazowieckie	Warszawa
opolskie	Opole
podlaskie	Białystok
podkarpackie	Rzeszów
pomorskie	Gdańsk
śląskie	Katowice
świętokrzyskie	Kielce
warmińsko-mazurskie	Olsztyn
wielkopolskie	Poznań
zachodniopomorskie	Szczecin

Regiony

Zwróćcie uwagę, abyście potrafili: • wyjaśnić, co łączy człowieka z wielką i małą ojczyzną i omówić te więzi na własnym przykładzie. Tego wymaga od Was podstawa programowa.

Tożsamość: narodowa, regionalna, lokalna : Identyfikowanie się z określoną kulturą, obyczajami, językiem itp. charakterystycznymi dla danego terenu.
Mała ojczyzna: Najbliższe otoczenie, z którym jednostka czuje się szczególnie związana. Np. miejsce zamieszkania.
Wspólnota lokalna: Obszar zamieszkały przez ludzi, między którymi występują częste, spontaniczne kontakty, np. wieś, miasto.
Region: Obszar odróżniający się od terenów przyległych cechami naturalnymi lub nabytymi na przestrzeni dziejów. Często charakterystycznym elementem jest świadomość wspólnoty regionalnej, odmienność tradycji, kultury, obyczajowości.
Regionalizm: Proces tworzenia się świadomości regionalnej oraz działania prowadzone w celu zapewnienia swojemu regionowi pewnej suwerenności (niezależności). Również proces decentralizacji władzy w państwie.
Euroregion: Forma współpracy władz lokalnych na terenach przygranicznych minimum dwóch państw europejskich ustanowiona na podstawie odpowiednich porozumień między tymi władzami. Powstawanie euroregionów wynika m.in. z potrzeby przezwyciężenia barier administracyjnych tworzonych przez istnienie granic państw. Euroregiony nie są organem żadnej organizacji międzynarodowej, choć na potrzebę ich funkcjonowania wskazuje m.in. Rada Europy i Unia Europejska. Na granicach Polski znajdują się następujące euroregiony:

Szkoła

Zwróćcie uwagę, abyście potrafili: • scharakteryzować życie szkolnej społeczności, w tym rolę samorządu uczniowskiego • wyjaśnić, na czym polega przestrzeganie praw ucznia. Tego wymaga od Was podstawa programowa.

Podmioty zaangażowane w życie szkoły

Administracja rządowa (Ministerstwo Edukacji Narodowej, kuratoria oświaty, Centralna Komisja Egzaminacyjna) ma za zadanie realizowanie polityki oświatowej, w tym:
- tworzenie podstaw programowych (wymagań dotyczących nauczania poszczególnych przedmiotów) i nadzór nad ich realizowaniem,
- przeprowadzanie egzaminów (sprawdzianu po szkole podstawowej, egzaminu gimnazjalnego, matury, egzaminów zawodowych w technikach i szkołach zawodowych),
- organizowanie olimpiad i konkursów lub zlecanie ich organizacji (np. Konkurs Wiedzy Obywatelskiej i Ekonomicznej jest zarządzony przez Kuratora Oświaty i organizowany przez Centrum Edukacji Obywatelskiej).
Organ prowadzący (w zależności od typu szkoły, może to być samorząd gminny, powiatowy lub wojewódzki - podmioty te mają obowiązek prowadzenia szkół - a także np. stowarzyszenie) ma za zadanie:
- prowadzenie na terenie działania samorządu odpowiednich szkół (w tym finansowanie tych szkół, na co środki samorząd otrzymuje w formie subwencji oświatowej z budżetu państwa, jednak sam decyduje o ich przeznaczeniu - prowadzenie szkół jest zadaniem własnym samorządu):
  - przez samorząd gminny: przedszkoli, szkół podstawowych i gimnazjów,
  - przez samorząd powiatowy: szkół specjalnych i szkół ponadgimnazjalnych,
  - przez samorząd wojewódzki: "szkół dla nauczycieli" (czyli ośrodków doskonalenia nauczycieli) oraz szkół specjalnych i ponadgimnazjalnych o znaczeniu regionalnym (np. medyczne studium zawodowe),
- zatrudnianie dyrektorów szkół (wyłonionych w drodze konkursu),
- dbanie o dobre warunki nauki: wykonywanie remontów, wyposażenie szkół w pomoce dydaktyczne itp.,
- zapewnienie bezpłatnego transportu dzieci do przedszkoli i szkół podstawowych (gimbusów), jeśli odległość miejsca zamieszkania od szkoły jest większa niż 3km (lub 4km w przypadku dzieci z V i VI klas),
- kontrolowanie spełniania obowiązku nauki przez osoby zamieszkałe na terenie gminy (niespełnianie obowiązku nauki polega na nieusprawiedliwionej nieobecności na co najmniej 50% zajęć w jednym miesiącu).
Dyrekcja szkoły:
- uprawnienia:
  - skreślenie ucznia z listy uczniów (tylko, jeśli uczeń ten nie podlega obowiązkowi szkolnemu - np. chodzi do liceum) na podstawie uchwały rady pedagogicznej i po zasięgnięciu opinii samorządu uczniowskiego,
  - zatrudnianie i zwalnianie nauczycieli oraz innych pracowników szkoły,
- obowiązki:
  - kierowanie działalnością szkoły, realizowanie uchwał rady pedagogicznej (której przewodniczy) i reprezentowanie szkoły na zewnątrz,
  - sprawowanie opieki nad uczniami (w tym zapewnienie im bezpieczeństwa w czasie zajęć),
  - sprawowanie nadzoru pedagogicznego nad nauczycielami,
  - kontrolowanie spełniania obowiązku szkolnego przez dzieci z rejonu,
  - decydowanie o obowiązujących w szkole programach nauczania i podręcznikach (na wniosek nauczycieli).
Nauczyciele:
- nauczyciel zobowiązany jest (zgodnie z art. 6. Ustawy Karta Nauczyciela z dn. 26.01.1982 ze zm.):
  - rzetelnie realizować zadania związane z powierzonym mu stanowiskiem oraz podstawowymi funkcjami szkoły: dydaktyczną, wychowawczą i opiekuńczą, w tym zadania związane z zapewnieniem bezpieczeństwa uczniom w czasie zajęć organizowanych przez szkołę,
  - wspierać każdego ucznia w jego rozwoju,
  - dążyć do pełni własnego rozwoju osobistego,
  - kształcić i wychowywać młodzież w umiłowaniu Ojczyzny, w poszanowaniu Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, w atmosferze wolności sumienia i szacunku dla każdego człowieka,
  - dbać o kształtowanie u uczniów postaw moralnych i obywatelskich zgodnie z ideą demokracji, pokoju i przyjaźni między ludźmi różnych narodów, ras i światopoglądów.
Uczniowie:
- prawa ucznia (znajdują się w statucie szkoły), np.:
  - prawo do jawnej i umotywowanej oceny,
  - prawo do swobody wyrażania myśli,
  - prawo do korzystania z pomieszczeń szkolnych,
  - prawo do wpływania na życie szkoły przez działalność samorządową,
- ustawowe obowiązki ucznia (ponadto każda szkoła określa obowiązki ucznia w statucie), m.in.:
  - obowiązek uczęszczania do przedszkola dzieci w wieku 5 lat,
  - obowiązek szkolny (który polega na przymusie chodzenia do szkoły podstawowej i gimnazjum, trwa on od ukończenia 6 lat do ukończenia gimnazjum, jednak nie dłużej niż do 18 roku życia),
  - obowiązek nauki do ukończenia 18. roku życia.
Rodzice:
- uprawnienia:
  - branie aktywnego udziału w życiu szkoły, np. poprzez pracę w radzie rodziców,
- obowiązki:
  - zgłoszenie dziecka do szkoły,
  - zapewnienie regularnej obecności dziecka w szkole.

Kolegialne organy w szkole

Rada pedagogiczna: Organ złożony z dyrektora szkoły (który przewodniczy radzie) i wszystkich zatrudnionych w szkole nauczycieli. Rada pedagogiczna musi istnieć w szkołach zatrudniających co najmniej 3 nauczycieli. Podejmuje ona decyzje w drodze głosowania zwykłą większością głosów. Do zadań rady pedagogicznej należy np. zatwierdzanie planu pracy szkoły, podejmowanie uchwał w sprawie wyników klasyfikacji i promocji uczniów, podejmowanie uchwał w sprawach skreślenia z listy uczniów (tylko wobec uczniów nieobjętych obowiązkiem szkolnym), przygotowywanie propozycji zmian w statucie szkoły.
Rada szkoły: Fakultatywny organ złożony z równej liczby przedstawicieli nauczycieli, rodziców i uczniów (oprócz przedszkolaków i uczniów szkół podstawowych; gimnazjaliści mogą, ale nie muszą wchodzić w skład rady szkoły), który zajmuje się m.in. uchwalaniem statutu szkoły, opiniowaniem planu finansowego, planu pracy szkoły oraz projektów innowacji pedagogicznych, wnioskowaniem np. w sprawie zajęć pozalekcyjnych.
Rada rodziców: Organ reprezentujący ogół rodziców uczniów, w skład którego wchodzi po jednym przedstawicielu rodziców z każdej klasy. Rada rodziców może m.in. uchwalać wspólnie z radą pedagogiczną program wychowawczy szkoły, wnioskować we wszystkich sprawach dotyczących szkoły, gromadzić fundusze przeznaczone na wspieranie szkoły.

Przedstawiciele samorządu uczniowskiego (np. rada samorządu uczniowskiego).

Samorząd uczniowski

Samorząd uczniowski: Niezależna organizacja wszystkich uczniów ("tworzą go wszyscy uczniowie szkoły") mająca na celu reprezentowanie ich praw w kontaktach z dyrekcją, nauczycielami i rodzicami oraz urozmaicanie życia szkolnego.

Kompetencje samorządu uczniowskiego reguluje art. 55 ustawy o systemie oświaty. Poza tym każdy samorząd uchwala swój regulamin, który precyzuje zasady jego działania. Do kompetencji samorządu należy:

uchwalanie swojego regulaminu,
ochrona praw uczniów,
wydawanie i redagowanie gazetki szkolnej,
organizowanie wydarzeń na terenie szkoły,
wybieranie nauczyciela na opiekuna samorządu,
reprezentowanie uczniów w kontaktach z dyrekcją,
opiniowanie wszelkich spraw dotyczących uczniów.

Samorząd uczniowski składa się zwykle z klikuset uczniów - wszystkich uczniów danej szkoły. W związku z tym, dla sprawnego funkcjonowania, często wybiera on swoje władze. Władze samorządu uczniowskiego to część samorządu, która reprezentuje uczniów w kontaktach z nauczycielami i dyrekcją oraz szczególnie aktywnie organizuje życie szkolne (np. organizuje dyskoteki, wydaje gazetkę szkolną). Przykład struktury władz SU (samorządu uczniowskiego):

Przewodniczący SU to osoba kierująca pracami władz samorządu, reprezentująca samorząd w kontaktach z nauczycielami i dyrekcją.
Rada SU to organ złożony z przedstawicieli uczniów wybranych w bezpośrednich wyborach. Z tego powodu uczniowie ci szczególnie aktywnie angażują się w działania samorządu i określają jego roczny plan pracy.
Sekcje rady SU to niewielkie zespoły uczniów, którzy podjęli się realizowania danego przedsięwzięcia (np. wydawania gazetki szkolnej).
Samorządy klasowe to samorządy powoływane przez uczniów każdej z klas. Odpowiadają one za organizację przedsięwzięć klasowych, informowanie klasy o działaniach samorządu szkolnego itp.
Opiekun SU to nauczyciel wspierający uczniów w ich działaniach, wybrany na to stanowisko przez uczniów.

Państwo

Zwróćcie uwagę, abyście potrafili: • wymienić i stosować podstawowe sposoby podejmowania wspólnych decyzji • wyjaśnić, jak człowiek staje się obywatelem w sensie formalnym (prawo ziemi, prawo krwi, nadanie obywatelstwa) • wyjaśnić, co dla ciebie oznacza być Polakiem (lub członkiem innej wspólnoty narodowej) i czym obywatelstwo różni się od narodowości • wymienić podstawowe cechy i funkcje państwa • wyjaśnić, czym jest władza państwowa • wskazać różnice w sytuacji obywatela w ustroju demokratycznym, autorytarnym i totalitarnym. Tego wymaga od Was podstawa programowa.

Władza

Sposoby podejmowania decyzji w sprawach grupy

Kompromis vs konsensus:

Kompromis to decyzja podjęta w wyniku wzajemnych ustępstw,
Konsensus (consensus) to decyzja, na którą zgodzili się wszyscy. Zatem konsensus może być zarówno osiągnięty w wyniku kompromisu, jak i może powstać bez jakichkolwiek ustępstw.

Weto: Prawo do wyrażenia sprzeciwu wobec decyzji, skutkujące jej zablokowaniem.

Sposoby podejmowania decyzji w sprawach grupy:

decyzja lidera polega na samodzielnym podjęciu decyzji przez jedną osobą, najczęściej zajmującą wysoką pozycję w danej grupie (np. nauczyciela w klasie, rodziców w domu),
głosowanie polega na przyjęciu tej decyzji, za którą opowiedziała się większość głosujących (np. uchwalanie prawa w systemach demokratycznych, podejmowanie przez klasę decyzji ws. miejsca wycieczki szkolnej),
konsensus polega na jednomyślnym zaakceptowaniu propozycji przez wszystkich członków grupy - każdy ma prawo do odmowy zgody, czyli do zawetowania decyzji (np. podjęcie przez grupę koleżanek decyzji o tym, co będą robić po szkole).

Różne oblicza państwa

Suwerenność (niezależność w podejmowaniu decyzji) ma dwa aspekty:

suwerenność zewnętrzna oznacza niezależność władzy państwowej od władzy jakichkolwiek podmiotów zagranicznych,
suwerenność wewnętrzna oznacza, że władza państwowa jest najwyższą władzą wobec obywateli w danym państwie.

Funkcje państwa:

zapewnienie porządku (zgodnie z koncepcją państwa - nocnego stróża),
przyczynianie się do poprawy poziomu życia obywateli (funkcje socjalne, opiekuńcze),
utrzymywanie stosunków z innymi państwami, obrona granic (funkcje zewnętrzne).

Anarchizm, anarchia: Brak władzy politycznej (brak państwa). W opinii anarchistów każde państwo jest złe, gdyż ogranicza wolność ludzi i stosuje przymus - ludzie zaś są dobrzy i potrafiliby porozumieć się oraz żyć w pokoju i przyjaźni. W języku potocznym anarchia oznacza chaos, bezład.
Dyktatura: Taka władza polityczna (państwo), która jest tyrańska, niekontrolowana przez społeczeństwo, sprawowana przez jednostkę lub grupę, zazwyczaj oparta na rozbudowanym aparacie przymusu (wojsku, policji). Przykładami dyktatur są rządy autorytarytarne (lub, czasami, totalitarne).

Różne oblicza państwa wyróżniamy, biorąc pod uwagę m.in.:

ustrój polityczny, czyli strukturę organizacyjną, kompetencje i określone prawem zależności (= ustrój) między organami państwa (= polityczny),
formę państwa, wyróżnianą ze względu na jego budowę administracyjną,
formę rządów, wyróżnianą ze względu na to, kto jest głową państwa,
system ekonomiczny (system gospodarczy), czyli "kształt gospodarki".

Ustrój polityczny
Totalitaryzm	Autorytaryzm	Demokracja
historyczne przykłady to komunizm, nazizm i faszyzm (np. Włochy za czasów Mussoliniego)	najczęściej: poparcie armii dla władzy	źródłem władzy są wszyscy obywatele (zasada suwerenności ludu)
panuje dyktatura jednej partii (np. w Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich rządziła KPZR)	władzę sprawuje mniejszość (czasem jednostka) bez zgody i kontroli ze strony społeczeństwa	władze wybierane są na określony czas i poddane społecznej kontroli
obowiązuje jedna, jedynie słuszna ideologia, władze szczegółowo kontrolują życie obywateli	polityczne prawa obywateli są mocno ograniczone, lecz władze nie ingerują w ich życie prywatne	obywatele są wolni i równi wobec prawa
np. Korea Północna, w przeszłości III Rzesza Niemiecka (nazizm)	np. Arabia Saudyjska, Białoruś, Algieria	np. Indie, Niemcy, Japonia, Stany Zjednoczone

Forma państwa
Konfederacja	Federacja	Państwo unitarne
związek państw powołany w celu realizacji określonych celów	państwo powstałe przez połączenie dwóch lub więcej państw	państwo wewnętrznie jednolite
organy konfederacji wykonują władzę za pośrednictwem organów państw-członków konfederacji	władze centralne mają kompetencje w zakresie polityki zagranicznej, wojskowej, podatkowej itp., władze państw związkowych również mogą ustalać podatki, lokalne prawo	organy samorządowe są ściśle podporządkowane organom centralnym, nie mają autonomii
np. w przeszłości Szwajcaria (do połowy XIX w.)	np. Szwajcaria, Stany Zjednoczone, Belgia, Niemcy, Austria, Rosja, Indie	np. Francja, Dania, Szwecja, Holandia

Forma rządów
Monarchia	Republika
głową państwa jest monarcha sprawujący władzę dożywotnio	głową państwa jest prezydent wybierany na określony czas
urząd monarchy jest najczęściej przekazywany w drodze dziedziczenia	republiką (res publica) określa się również państwo będące dobrem wspólnym wszystkich obywateli
np. Arabia Saudyjska, Dania, Szwecja, Wielka Brytania, Hiszpania, Holandia, Belgia, Japonia	np. Stany Zjednoczone, Francja, Irlandia, Niemcy, Portugalia, Włochy, Rosja, Indie

System gospodarczy
Gospodarka tradycyjna	Gospodarka centralnie planowana (gospodarka centralnie sterowana, gospodarka nakazowo-rozdzielcza)	Gospodarka wolnorynkowa (gospodarka rynkowa)
prymitywna technologia produkcji	inicjatywa gospodarcza należy do państwa	wolność inicjatywy gospodarczej
podział dóbr na podstawie pozycji człowieka w strukturze społecznej	w praktyce częste kłopoty z zaopatrzeniem, system kartkowy (reglamentacja)	konkurencja i swoboda zawierania umów podstawą podziału dóbr
	ochrona własności państwowej, ograniczenie własności prywatnej	ochrona własności prywatnej
ten rodzaj gospodarki dotyczy regionów zacofanych, skonfliktowanych itp.	np. w przeszłości ZSRR i państwa bloku wschodniego (PRL, Czechosłowacja, Węgry itd.)	np. USA, Francja, Włochy, Japonia, Meksyk - większość państw świata

Obywatelstwo

Obywatel: Osoba pozostająca w stosunku prawnym z danym państwem: korzystająca na mocy bycia obywatelem z przysługujących jej praw i prawnie (czyli pod groźbą kary) zobligowana do wypełniania nałożonych na nią przez prawo obowiązków.
Obywatelstwo: Powyżej przedstawiony stosunek prawny łączący obywatela z państwem.

Bycie obywatelem danego państwa (np. Francji) nie oznacza bycia osobą o narodowości dominującej w tym państwie (np. Francuzem) - obywatelstwo i narodowość to odrębne, oznaczające co innego, pojęcia: podczas gdy bycie obywatelem sprowadza się do korzystania z praw i wypełniania obowiązków, narodowość oznacza poczucie więzi z danym narodem, unikatową tożsamość narodową itp.. Niezależnie od braku bezpośredniego związku między obywatelstwem i narodowością, bycie obywatelem danego państwa może skutkować wytworzeniem nowej narodowości (powstaje wtedy naród polityczny, np. Amerykanie w Stanach Zjednoczonych) lub przyjęciem tożsamości narodowej właściwej dla ludzi zamieszkujących dane państwo.

Pojęcie "postawa obywatelska" nie jest bezpośrednio związane z obywatelstwem - postawa obywatelska oznacza działanie dla dobra wspólnego i (jako takie) może być reprezentowana przez każdego człowieka, w każdym miejscu, niezależnie od posiadanego przez niego obywatelstwa.

Istnieją różne sposoby nabywania obywatelstwa:

zasada krwi polega na przyznawaniu dziecku obywatelstwa kraju, którego obywatelami są jego rodzice/rodzic (np. dziecko obywateli polskich otrzyma obywatelstwo polskie),
zasada ziemi polega na przyznawaniu dziecku obywatelstwa kraju, na terytorium którego się urodziło (np. dziecko obywateli polskich urodzone na terytorium Stanów Zjednoczonych otrzyma podwójne obywatelstwo: amerykańskie, ponieważ w USA obowiązuje zasada ziemi, i polskie, ponieważ w Polsce obowiązuje zasada krwi),
nadanie obywatelstwa polega na zostaniu obywatelem danego kraju w wyniku podjętych starań i po spełnieniu określonych prawem wymogów (np. dobrej znajomości języka danego państwa i zamieszkiwaniu na jego terenie przez długi okres). W Polsce obywatelstwo nadaje Prezydent RP.

Konstytucyjne obowiązki obywatela Polski:

wierność Rzeczypospolitej Polskiej i troska o dobro wspólne,
przestrzeganie prawa RP,
ponoszenie ciężarów i świadczeń publicznych, w tym płacenie podatków,
obrona Ojczyzny,
dbanie o stan środowiska naturalnego;

Bezpaństwowiec (apatryda): Osoba, która nie jest obywatelem żadnego państwa. W związku z tym nie są oni objęci ochroną żadnego państwa. Według danych UNHCR z 2010 roku, na świecie żyje ponad 9,5 miliona bezpaństwowćów, z czego w Polsce przebywa ok. 750 takich osób.^[2]

Administracja publiczna

Zwróćcie uwagę, abyście potrafili: • wymienić zadania administracji rządowej i podać przykłady jej działań • wyjaśnić, co to jest służba cywilna i jakimi zasadami powinien się kierować urzędnik państwowy. Tego wymaga od Was podstawa programowa.

Administracja publiczna w Polsce

Biurokracja: "Rządy urzędów" (sprawowanie władzy przez wykwalifikowanych urzędników, którzy nie pochodzą z demokratycznego wyboru) lub synonim administracji publicznej.

Model zależności między organami politycznymi a administracyjnymi (urzędami) na przykładzie samorządu terytorialnego:

Decyzja administracyjna

W toku rozpatrywania sprawy urząd wydaje:

postanowienia dotyczące tylko kwestii proceduralnych (np. postanowienie o przyjęciu wniosku dotyczącego zwolnienia z wymaganych opłat skarbowych - postanowienie dotyczy przyjęcia wniosku, a nie jego rozpatrzenia),
decyzje rozstrzygające sprawę merytorycznie (np. decyzja o odmowie zwolnienia z wymaganych opłat skarbowych).

Podstawowe elementy decyzji administracyjnej (zgodne z kodeksem postępowania administracyjnego):

musi mieć formę pisemną,
powinna zawierać podstawę prawną (urzędy państwowe mogą podejmować decyzje tylko i wyłącznie na podstawie ustanowionego prawa),
musi być wydana w ciągu miesiąca od dnia zgłoszenia sprawy przez obywatela,
przysługuje od niej odwołanie, którego sposób jest zawarty w decyzji,
w przypadku wydania decyzji niezgodnej z prawem poszkodowanemu przysługuje odszkodowanie.

Urzędnik

Urzędnik: Osoba zatrudniona w administracji publicznej (zarówno rządowej, jak i samorządowej).

Dobry urzędnik powinien być:

apolityczny, tzn. niekierujący się w swoich działaniach poglądami politycznymi,
bezstronny, tzn. zachowujący obiektywne podejście do sprawy (a gdy może pojawić się zarzut braku bezstronności powinien on przekazać sprawę innemu urzędnikowi, np. gdy petentem jest członek rodziny urzędnika),
sumienny, tzn. wykonujący swoje obowiązki rzetelnie,
życzliwy.

Korpus służby cywilnej (służba cywilna): Ogół osób zatrudnionych w organach administracji rządowej (pracownik samorządowy nie jest członkiem korpusu służby cywilnej). W służbie cywilnej obowiązują specjalne zasady (np. systematyczna ocena pracy członka służby cywilnej) mające na celu zapewnienie rzetelności, bezstronności i apolityczności w wykonywaniu zadań państwa.

W skład służby cywilnej wchodzą (członkami służby cywilnej są):

pracownicy służby cywilnej,
urzędnicy służby cywilnej, którzy uzyskują ten tytuł po spełnieniu określonych warunków, m.in. muszą mieć co najmniej trzyletni staż pracy jako pracownicy służby cywilnej, wyższe wykształcenie, muszą znać minimum jeden język obcy i zdać specjalne egzaminy.

Demokracja

Zasady demokracji

Zwróćcie uwagę, abyście potrafili: • wyjaśnić zasady: większości, pluralizmu i poszanowania praw mniejszości w państwie demokratycznym • porównać demokrację bezpośrednią z przedstawicielską oraz większościową z konstytucyjną (liberalną) • przedstawić i zilustrować przykładami zalety i słabości demokracji. Tego wymaga od Was podstawa programowa.

Demokracja

Demokracja to ustrój, w którym:

podstawowymi zasadami są wolność osobista, równość polityczna i godność człowieka,
władze powoływane są na określony czas,
władze poddane są kontroli społeczeństwa,
(prawie) wszyscy obywatele wybierają władzę,
decyzje zapadają w głosowaniu większością głosów,
istnieje pluralizm (wielość) poglądów i wzajemny szacunek wśród obywateli.

Suwerenność ludu (suwerenność narodu): Koncepcja, zgodnie z którą źródłem władzy są obywatele. W związku z tym zasada ta jest podstawą demokracji.

Rodzaje demokracji:

Każda władza niegwarantująca praw mniejszościom może przemienić się we władzę tyrańską, tzn. nierespektującą podstawowych praw części obywateli (mniejszości) - każda, zatem również władza wybrana w głosowaniu przez większość obywateli. Mamy wtedy do czynienia z tyranią większości.

Metody zapobiegania tyranii większości:

zasada konstytucjonalizmu, czyli istnienie w państwie konstytucji (takiego prawa, które jest nadrzędne i powszechnie akceptowane), gwarantującej pewne prawa wszystkim obywatelom,
zasada podziału władzy, czyli przydzielanie przez obywateli prawa do sprawowania nad nimi władzy różnym instytucjom tak, by się wzajemnie kontrolowały,
zasada państwa prawnego, czyli ograniczenie działania instytucji przez normy prawne (zapobieżenie samowoli władzy),
demokratyczna kultura polityczna społeczeństwa, czyli takie postępowanie (w tym potrzebna do niego wiedza i umiejętności), system wartości i postawa, które sprzyjają dobremu funkcjonowaniu demokracji.

Należy zwrócić uwagę, że nawet najlepsze instytucje i rozwiązania prawne, jak konstytucjonalizm czy trójpodział władzy, nie uchronią państwa przed rządami tyrańskimi, jeśli obywatele nie będą wykazywać się postawą obywatelską, wzajemnym zaufaniem i kierować się wartościami demokratycznymi (np. dążeniem do kompromisu, otwartością, krytycyzmem), słowem - demokratyczną kulturą polityczną.

Widocznym przykładem demokratycznej kultury politycznej jest istnienie silnego społeczeństwa obywatelskiego.

Elementy demokracji bezpośredniej we współczesnej Polsce

Referendum narodowe: Ustosunkowanie się społeczeństwa do kontrowersyjnej lub bardzo ważnej kwestii poprzez głosowanie bezpośrednie (np. referendum o wejściu Polski do Unii Europejskiej).

Referendum jest wiążące, gdy frekwencja (stosunek ilości osób głosujących do ilości osób uprawnionych do głosowania) przekroczy 50%.

Może je zarządzić:

Sejm bezwzględną większością głosów,
Prezydent za zgodą Senatu wyrażoną w uchwale bezwzględną większością głosów.

W drodze wyjątku od powyższej reguły, jeśli zmiana Konstytucji dotyczy rozdziałów I, II lub XII z wnioskiem o referendum konstytucyjne może wystąpić ${\begin{matrix}{\frac {1}{5}}\end{matrix}}$ posłów, Senat lub Prezydent RP - na ich żądanie Marszałek Sejmu musi zarządzić referendum.

O ważności referendum decyduje Sąd Najwyższy.

Referendum lokalne: Ustosunkowanie się społeczności lokalnej (zamieszkującej obszar jednostki samorządu terytorialnego, której dotyczy referendum) do sprawy dla niej istotnej (np. wniosku o odwołanie wójta lub wyrażenia zgody na utworzenie lokalnego podatku).

Referendum lokalne jest wiążące, gdy frekwencja przekroczy 30%.

Zarządza je organ wykonawczy (np. wójt) odpowiedniego rodzaju samorządu terytorialnego na wniosek:

organu stanowiącego samorządu (np. rady gminy),
co najmniej 10% pełnoletniej ludności gminy, powiatu, a w przypadku referendum wojewódzkiego - 5% mieszkańców województwa.

Protesty wyborcze rozpatruje odpowiedni sąd okręgowy.

Obywatelska inicjatywa ustawodawcza: Prawo grupy co najmniej 100 tysięcy pełnoletnich obywateli polskich do zgłoszenia projektu ustawy.

Konstytucja

Zwróćcie uwagę, abyście potrafili: • podać przykłady uprawnień i obowiązków wynikających z posiadania polskiego obywatelstwa • wyjaśnić, co to znaczy, że konstytucja jest najwyższym aktem prawnym w Rzeczypospolitej Polskiej • omówić najważniejsze zasady ustroju Polski (suwerenność narodu, podział władzy, rządy prawa, pluralizm) • korzystając z Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej omówić podstawowe prawa i wolności w niej zawarte. Tego wymaga od Was podstawa programowa.

Gdy będzie mowa o konstytucji jako formie aktu prawnego będzimy pisali to małą literą. Gdy zaś będzie mowa o polskiej konstytucji, Konstytucji RP, będziemy pisali to wielką literą.

Zasada konstytucjonalizmu

Konstytucjonalizm (zasada konstytucjonalizmu): Zasada, zgodnie z którą zadaniem konstytucji jest takie ograniczenie władzy instytucji państwowych, aby prawa i wolności obywateli były chronione.
Konstytucja (ustawa zasadnicza): Akt określający podstawowe normy prawne obowiązujące w danym państwie. Odróżnia się od on innych aktów prawnych większą trwałością (gwarantowaną np. specjalnym sposobem zmiany).

Rola ustawy zasadniczej:

określenie ustroju państwa,
wyznaczenie kompetencji najwyższych organów państwa,
zagwarantowanie obywatelom ich podstawowych praw, w oparciu o które będzie stanowione prawo,
potwierdzenie prawa władz do rządzenia,
jednoczenie obywateli wokół wspólnych wartości;

Rodzaje konstytucji:

ze względu na zakres regulowanych spraw:
- pełne,
- niepełne (małe; zwykle przyjmowane jako rozwiązania przejściowe, określające podstawowe zasady ustroju państwa do czasu uchwalenia konstytucji pełnej, np. Mała Konstytucja RP z 1992 r.),
ze względu na formę:
- pisane,
- niepisane (np. w Wielkiej Brytanii nie ma jednego aktu prawnego o nazwie konstytucja, co nie znaczy, że w Zjednoczonym Królestwie nie ma konstytucji: stanowią ją m.in. Wielka Karta Swobód, ogólnie przyjęte zasady konstytucyjne - konwenanse - a także przyjęte przez Wielką Brytanię konwencje międzynarodowe).

Najważniejsze konstytucje w historii Polski

Konstytucja 3 Maja (1791 r.),
Mała Konstytucja (1919 r.),
Konstytucja Marcowa (1921 r.),
Konstytucja Kwietniowa (1935 r.),
Mała Konstytucja (1947 r.),
Konstytucja PRL (1952 r.),
Mała Konstytucja (1992 r.),
obowiązująca Konstytucja RP:
- uchwalenie przez Zgromadzenie Narodowe: 2 kwietnia 1997 r.,
- referendum konstytucyjne: 25 maja 1997 r.,
- wejście w życie: 17 października 1997 r.

Konstytucja RP z dnia 2 kwietnia 1997 r.

Budowa:

preambuła - uroczysty wstęp do konstytucji,
13 rozdziałów i 243 artykuły:

Przykłady zapisów w Konstytucji RP zgodnych z zasadą konstytucjonalizmu:

wprowadzenie trójpodziału władzy,
zagwarantowanie nadrzędności Konstytucji RP w polskim porządku prawnym,
zagwarantowanie istnienia systemu demokratycznego,
zapisanie w Konstytucji RP katalogu najważniejszych praw i wolności obywatelskich.

Wybrane podstawowe prawa i wolności gwarantowane przez Konstytucję RP:

prawa i wolności osobiste	prawa i wolności polityczne	prawa i wolności ekonomiczne	prawa socjalne	prawa i wolności kulturalne
nietykalność osobista, wolność osobista, prawo do ochrony prywatności, wolność komunikowania się, nienaruszalność mieszkania, wolność poruszania się po terytorium RP, wolność sumienia i wyznania, wolność słowa	wolność organizowania i uczestniczenia w zgromadzeniach publicznych itp. wolność zrzeszania się, prawo do strajku, bierne prawo wyborcze, czynne prawo wyborcze, prawo do składania wniosków, skarg, petycji itp.	prawo do własności, prawo dziedziczenia, wolność wyboru zawodu	prawo do bezpiecznych warunków pracy, prawo do ochrony zdrowia, prawo do nauki, prawo do renty, emerytury, zasiłków itp.	wolność twórczości artystycznej, wolność badań naukowych, wolność korzystania z dóbr kultury

Gwarantowana przez Konstytucję RP wolność sumienia i wyznania (i zgodna z tymi wolnościami zasada rozdzielności Kościoła i państwa) nie musi oznaczać (i obecnie nie oznacza) braku współpracy między organami państwowymi i kościelnymi dla wspólnego dobra; zasady tej współpracy są uregulowane w konkordacie, czyli umowie międzynarodowej między Polską i Stolicą Apostolską.

Najważniejsze zasady ustrojowe określone w Konstytucji RP:

zasada suwerenności narodu,
zasada państwa prawnego (rządów prawa),
zasada trójpodziału władzy,
zasada pluralizmu politycznego (zasada, zgodnie z którą istnieje wolność działania wielu różnych partii politycznych),
zasada pomocniczości (zasada, zgodnie z którą decyzje polityczne powinny zapadać na możliwie najniższym poziomie - obywatele sami powinni podejmować decyzje, a zadaniem państwa jest jedynie wspieranie ich realizacji),
zasada samorządności (zasada będąca ukonkretyzowaniem zasady pomocniczości; zgodnie z nią, w państwie istnieją samorządy).

Sposoby zapewnienia Konstytucji trwałości, nadrzędności i powszechnej akceptowalności:

istnienie Trybunału Konstytucyjnego, który m.in. orzeka o zgodności ustaw i umów międzynarodowych z Konstytucją,
szczególny tryb uchwalania (i zmiany) Konstytucji:

Stany nadzwyczajne

Stany nadzwyczajne: Przewidziane w Konstytucji RP możliwości zmiany niektórych elementów ustroju państwa w przypadku wystąpienia szczególnych zagrożeń.

nazwa	Stan wojenny	Stan wyjątkowy	Stan klęski żywiołowej
sytuacja pozwalająca na wprowadzenie	zewnętrzne zagrożenie państwa zbrojna napaść na terytorium Polski realizacja zobowiązania sojuszniczego do wspólnej obrony	zagrożenie konstytucyjnego ustroju państwa zagrożenie bezpieczeństwa obywateli zagrożenie porządku publicznego	katastrofa naturalna poważna awaria techniczna
podmiot decydujący o wprowadzeniu	wprowadza Prezydent RP na wniosek rządu decyzja Prezydenta podlega zatwierdzeniu przez Sejm w ciągu 48h		wprowadza rząd, wydając rozporządzenie Sejm musi zaakceptować jedynie przedłużenie stanu klęski żywiołowej
maksymalny czas obowiązywania	brak prawnych ograniczeń	maksymalnie 90 dni (oraz możliwość jednorazowego przedłużenia na 60 dni)	30 dni, po tym okresie Sejm może przedłużyć obowiązywanie

Trójpodział władzy

Zwróćcie uwagę, abyście potrafili: • omówić najważniejsze zasady ustroju Polski (podział władzy). Tego wymaga od Was podstawa programowa.

Zasada trójpodziału władzy

Trójpodział władzy został pierwszy raz zaproponowany przez Monteskiusza.

Checks and balances w Polsce - przykład mechanizmów kontroli i równowagi

Państwo prawa

Zwróćcie uwagę, abyście potrafili: • omówić najważniejsze zasady ustroju Polski (rządy prawa). Tego wymaga od Was podstawa programowa.

Zasada państwa prawa

Zasada państwa prawnego (państwo prawne, państwo prawa, zasada praworządności, zasada rządów prawa)

Zasada, zgodnie z którą instytucje państwa muszą działać na podstawie i w granicach prawa, tzn.:

na podstawie prawa - prawo do wydania decyzji musi być potwierdzone w już obowiązującym prawie (np. urzędnik wydaje decyzję o zatwierdzeniu projektu budowlanego na podstawie ustawy "Prawo budowlane" - gdyby takiego upoważnienia ustawowego nie miał, nie mógłby wydać decyzji),
w granicach prawa - treść wydawanej decyzji musi się mieścić w granicach upoważnień prawnych (np. urzędnik, wydając decyzję o zatwierdzeniu planu budowlanego, określa czas jej ważności na 3 miesiące - urzędnik ma prawo wyznaczenia okresu ważności decyzji na czas nie dłuższy niż 1 rok).

Naruszenie zasady państwa prawnego przez np. urzędnika jest przykładem władzy nieuprawnionej (tzn. takiej działalności instytucji państwowej, która nie była oparta na podstawie prawnej lub zawarta w granicach obowiązujących norm prawnych) - jej przeciwieństwem jest władza uprawniona.

Prawo

Prawo (norma prawna): Taka norma społeczna, której wszyscy muszą przestrzegać pod groźbą kary. Występuje również inne rozumienie terminu prawo, w którym oznacza ono uprawnienie (np. prawo do zgromadzeń).

Funkcje prawa:

ustalenie relacji między obywatelami,
ustalenie relacji między obywatelami a instytucjami,
ograniczenie wolności ludzi (tak, by zachowana była wolność innych),
wyznaczenie granic działań instytucji,
porządkowanie życia społecznego,
oddziaływanie na życie społeczne (np. żeby zmniejszyć problem alkoholizmu).

Cechy dobrego prawa:

spójność (brak sprzeczności),
stabilność (zbyt częste zmienianie prawa powoduje utratę do niego szacunku),
możliwość jego spełnienia (przepisy nie mogą żądać wykonania rzeczy niemożliwych),
przejrzystość (prawo musi być zrozumiałe dla tych, którzy mają je wykonywać).

Wybrane rzymskie zasady prawa będące podstawą współczesnego prawa:

prawo nie działa wstecz (lex retro non agit),
normy prawne niższego rzędu muszą być zgodne z prawem wyższego rzędu (lex superior derogat legi inferiori),
prawo musi być stosowane niezależnie od konsekwencji (dura lex sed lex),
nieznajomość prawa nie usprawiedliwia jego nieprzestrzegania (ignorantia iuris nocet),
wątpliwości należy rozstrzygać na korzyść oskarżonego (in dubio pro reo),
każdego uważa się za niewinnego, dopóki jego wina nie zostanie dowiedziona,
prawo do obrony.

Systemy prawne

System prawa stanowionego (system prawa kontynentalnego): System prawa, w którym przepisy są uchwalane przez parlament w formie pisanej (prawo pisane).
System prawa zwyczajowego (system prawa precedensowego, system prawa anglosaskiego): System prawa, w którym normy prawne tworzone są nie tylko przez parlament, ale również przez sędziów i urzędników, którzy rozpatrując daną sprawę, rozstrzygali ją na podstawie obowiązujących zwyczajów (praw niepisanych). Istnieje w krajach anglosaskich (np. USA, Wielka Brytania).
Szariat (szarijat): System prawa oparty na zapisach Koranu, świętej księgi islamu.

Systemy prawne dalekowschodnie są często oparte na filozofiach dalekowschodnich: buddyzmie, hinduizmie, konfucjanizmie, szintoizmie i, w związku z tym, większą uwagę zwracające na obowiązki obywateli niż na ich prawa.

Akty prawne w Polsce

Hierarchia aktów prawnych w Polsce:

Ratyfikacja: Zatwierdzenie podpisanej umowy międzynarodowej przez upoważniony do tego organ państwowy. Przykład: Sejm wyraził zgodę na ratyfikację traktatu akcesyjnego Polski do Unii Europejskiej, a Prezydent go ratyfikował - bez jego podpisu umowa ta nie weszłaby w życie. W przypadku umów mniejszej wagi Sejm nie musi wyrażać zgody na ich ratyfikowanie - czyni to Prezydent na wniosek rządu.
Dekret: Akt prawny o mocy ustawy wydany przez władzę wykonawczą. W Polsce dekrety może wydawać jedynie Prezydent na wniosek rządu w czasie stanu wojennego, gdy Sejm nie może zebrać się na posiedzenie. Podlegają one zatwierdzeniu przez Sejm na najbliższym posiedzeniu.
Rozporządzenie: Przepisy wykonawcze wydawane na podstawie upoważnienia zawartego w ustawie i w celu jej wykonania. Przykład: rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej ws. wynagradzania nauczycieli.
Zarządzenie: Akt prawny, który obowiązuje tylko te osoby i instytucje, które są podległe podmiotowi, który wydał zarządzenie. Zarządzenie nie jest źródłem powszechnie obowiązującego prawa. Przykład: regulamin Kancelarii Premiera może być wydany w drodze zarządzenia premiera.

Gałęzie prawa

Prawo konstytucyjne: Prawo, które określa naczelne zasady działania wszystkich podmiotów działających na terenie państwa.
Prawo karne: Prawo, którego celem jest ochrona interesów państwa i obywateli. Określa rodzaje przestępstw, zasady procedury sądowej, wysokość i zasady wykonania kar.
Prawo cywilne: Prawo, które reguluje stosunki między równoprawnymi stronami (osobami fizycznymi i prawnymi). W skład prawa cywilnego wchodzi m.in. prawo handlowe, prawo pracy, prawo rodzinne.
Prawo administracyjne: Prawo, które reguluje stosunki między obywatelami a władzą. Określa strukturę organów administracji, ich kompetencje, nakłada obowiązki na obywateli (np. uzyskiwania pozwolenia na budowę). W skład tej gałęzi prawa wchodzi m.in. prawo celne, prawo budowlane, prawo podatkowe.

Kodeks: Zbiór norm prawnych.

Kodeks karny, kodeks cywilny, kodeks administracyjny to przykłady aktów prawnych, w których zawarte są zbiory norm dotyczące odpowiednich gałęzi prawa (prawo materialne).

Kodeks postępowania karnego, kodeks postępowania cywilnego, kodeks postępowania administracyjnego to przykłady aktów prawnych, w których zawarte są prawa proceduralne (tzn. dotyczące warunków dochodzenia swoich praw, np. kodeks postępowania karnego reguluje, w jakim składzie sąd będzie rozpatrywał daną sprawę). Prawo proceduralne jest inaczej nazywane prawem formalnym lub procesowym.

Podstawowe pojęcia dotyczące systemu prawnego w Polsce

Osoba prawna: Instytucja mająca osobowość prawną (będąca podmiotem prawa).
Osoba fizyczna: Człowiek.
Małoletni: Osoba poniżej 18 roku życia, niekarana. Jej przedstawicielami ustawowymi są rodzice bądź opiekunowie prawni, w związku z czym: ponoszą odpowiedzialność za jej czyny i sprawują władzę rodzicielską, która powinna być wykonywana w interesie dziecka (w innym przypadku sąd może postanowić o jej ograniczeniu lub pozbawieniu).
Nieletni: Osoba, która nie ukończyła 18 roku życia i popełniła przestępstwo lub wykroczenie (jest karana).; Jeśli nieletni ukończył 17 lat odpowiada za swój czyn na identycznych zasadach jak osoba dorosła.; Jeśli nieletni ukończył 15 lat (i nie ukończył 17 roku życia) i czyn, o który jest oskarżany, dotyczy zabójstwa, umyślnego spowodowania ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, gwałtu, spowodowania zdarzenia zagrażającego zdrowiu lub życiu wielu ludzi (np. lawiny), kradzieży z użyciem przemocy lub groźbą jej użycia, brania zakładnika lub kilku innych najpoważniejszych przestępstw popełnianych umyślnie oraz gdy sąd postanowi, że osoba ta jest wystarczająco dojrzała by mieć pełną świadomość tego, co zrobiła, odpowiada ona przed sądem karnym. Kara, jaka zostanie jej wymierzona, nie może przekroczyć ${\begin{matrix}{\frac {2}{3}}\end{matrix}}$ maksymalnej kary przewidzianej za dane przestępstwo dla dorosłego.; W innym przypadku nieletni odpowiada za swój czyn przed sądem rodzinnym (wydziałem rodzinnym sądu rejonowego).
Pełnoletni: Osoba, która ukończyła 18 lat lub zawarła małżeństwo (poza osobami, które ukończyły 18 lat, małżeństwo może zawrzeć za zgodą sądu opiekuńczego kobieta powyżej 16 roku życia).
Zdolność prawna: Możliwość bycia podmiotem ustaleń prawnych (np. posiadania mieszkania, bycia udziałowcem). Ma ją każda osoba prawna i każda osoba fizyczna (każdy człowiek bez względu na wiek).
Zdolność do czynności prawnych: Możliwość samodzielnego nabywania i zrzekania się rzeczy lub praw (zdolność do kształtowania swojej sytuacji prawnej, np. prawo do kupienia mieszkania, prawo do założenia firmy, prawo wejścia w związek małżeński).; Pełną zdolność do czynności prawnych mają osoby pełnoletnie i osoby prawne.; Ograniczoną zdolność do czynności prawnych mają osoby niepełnoletnie powyżej 13 roku życia i osoby ubezwłasnowolnione częściowo - aby umowa zawarta przez taką osobę była ważna, wymagana jest zgoda jej przedstawiciela ustawowego (np. rodzica). Nie dotyczy to codziennych sytuacji, np. kupowania pieczywa.; Osoby poniżej 13 roku życia oraz osoby całkowicie ubezwłasnowolnione nie posiadają zdolności do czynności prawnych.; Czynność dokonana przez osobę bez zdolności do czynności prawnych jest nieważna.

Instytucje polskiej demokracji

Władza ustawodawcza

Zwróćcie uwagę, abyście potrafili: • wyjaśnić, jak przeprowadzane są w Polsce wybory parlamentarne • przedstawić zadania i zasady funkcjonowania polskiego parlamentu, w tym sposób tworzenia ustaw. Tego wymaga od Was podstawa programowa.

Słowniczek parlamentarny

Parlament: Ogólna nazwa organów władzy ustawodawczej. W Polsce parlamentem nazywamy Sejm i Senat, w Stanach Zjednoczonych Kongres i Izbę Reprezentantów, a we Francji parlament jest jednoizbowy i nosi nazwę Zgromadzenie Narodowe.
Ordynacja wyborcza: Sposób przeprowadzenia wyborów.
Kadencja: Okres trwania mandatu - uprawnień - do sprawowania funkcji. Jest to zatem czas, w trakcie którego np. dana osoba pełni swoje stanowisko.
Quorum (kworum): Liczba osób biorących udział w głosowaniu wymagana do tego, by uznać je za ważne. Najczęściej quorum wynosi połowę liczby osób uprawnionych do głosowania.
Absolutorium: Akt uchwalany przez Sejm, stwierdzający zgodność działań rządu w danym roku z ustawą budżetową i planami finansowymi. Przed uchwaleniem absolutorium raport dotyczący wykonania budżetu przedstawia Najwyższa Izba Kontroli (NIK).
Immunitet: Przywilej prawny chroniący m.in. parlamentarzystów przed pociągnięciem ich do odpowiedzialności karnej.
Interpelacja: Pisemne zapytanie wysłane przez posła do ministra, na które ten minister musi odpowiedzieć w ciągu 21 dni.
Dezyderat: Pisemna sugestia zajęcia się pewnym problemem, skierowana przez posła do ministra.

Sejm i Senat

	Sejm (izba niższa parlamentu)	w:Senat (izba wyższa parlamentu)
liczba członków	460 posłów	100 senatorów
długość kadencji	4 lata
sposób wyboru	wybory 5P (pięcioprzymiotnikowe): powszechne, równe, bezpośrednie, w głosowaniu tajnym, proporcjonalne	wybory: powszechne, bezpośrednie, w głosowaniu tajnym, zgodne z ordynacją większościową (od 2011 roku senatorowie są wybierani w jednomandatowych okręgach wyborczych)
prawa wyborcze	czynne: od 18 lat (do wybierania) bierne: od 21 lat (do bycia wybranym)	czynne: od 18 lat bierne: od 30 lat
funkcje	nadanie ustroju państwu, stanowienie nowych praw; jest to potrzebne, ponieważ: wciąż pojawiają się nowe, nieuregulowane zagadnienia, cześć uchwalonych ustaw okazywała się zła, ma wady lub jest przestarzała, partie realizują swój program wyborczy, decydowanie o finansach państwa, powoływanie i odwoływanie rządu oraz innych osób na ważne stanowiska, kontrola działań rządu	nadanie ustroju państwu, stanowienie nowych praw, powoływanie osób na niektóre ważne stanowiska państwowe, decydowanie o finansach państwa
organy	Marszałek Sejmu: zwołuje posiedzenia Sejmu (kilkudniowe okresy pracy posłów, w trakcie których odbywają się m.in. głosowania) przewodniczy obradom Sejmu (posiedzeniom plenarnym), reprezentuje izbę na zewnątrz, zarządza wybory prezydenckie	Marszałek Senatu: zwołuje posiedzenia Senatu, przewodniczy obradom Senatu, reprezentuje izbę na zewnątrz
	wicemarszałkowie Sejmu w zastępstwie Marszałka przewodniczą obradom Sejmu	wicemarszałkowie Senatu (maks. 4) w zastępstwie Marszałka przewodniczą obradom Senatu
	Prezydium Sejmu: tworzą je Marszałek Sejmu i wicemarszałkowie, zajmuje się m.in. ustalaniem planu pracy Sejmu, koordynacją podziału spraw między komisje	Prezydium Senatu: tworzą je Marszałek Senatu i wicemarszałkowie, zajmuje się m.in. przydzielaniem spraw do poszczególnych komisji
	Konwent Seniorów: tworzą go Marszałek Sejmu, wicemarszałkowie i przewodniczący klubów poselskich (i klubów parlamentarnych, jeśli zrzeszają min. 15 posłów), zajmuje się m.in. konsultowaniem planu pracy Sejmu (w tym projektami porządku dziennego obrad izby)	Konwent Seniorów: tworzą go Marszałek Senatu, wicemarszałkowie i przewodniczący klubów senackich (i klubów parlamentarnych, jeśli zrzeszają min. 7 senatorów), zajmuje się m.in. konsultowaniem planu pracy Senatu, terminów posiedzeń
	komisje sejmowe: składają się z posłów wszystkich klubów, kół poselskich czy też posłów niezrzeszonych - tak, by ich skład procentowy był podobny do składu Sejmu, specjalizują się w określonej dziedzinie, np. komisja finansów publicznych, zdrowia, służb specjalnych itp., zajmują się opiniowaniem projektów ustaw oraz kontrolowaniem pracy odpowiednich ministrów i instytucji publicznych, oprócz tego, istnieją komisje nadzwyczajne (w tym komisje śledcze) powołane do zajęcia się określoną sprawą, np. komisja nadzwyczajna "Przyjazne państwo" ds. ograniczenia biurokracji, komisja śledcza ds. afery Rywina	komisje senackie: każdy senator musi zgłosić swoją kandydaturę do min. 1 komisji stałej (jednocześnie, nie może być członkiem więcej niż 2 komisji stałych), zajmują się opiniowaniem ustaw uchwalonych przez Sejm, komisje senackie nie zajmują się kontrolą władzy wykonawczej: nie mogą powoływać komisji śledczych, ich zadaniem nie jest opiniowanie prac rządu
kluby i koła	posłowie mogą zrzeszać się w kluby i koła poselskie (przy czym można należeć tylko do jednego klubu lub koła): klub poselski - minimalna liczba posłów: 15, koło poselskie - minimalna liczba posłów: 3	senatorowie mogą się zrzeszać w kluby i koła senackie (przy czym można należeć tylko do jednego klubu lub koła): klub senacki - minimalna liczba senatorów: 7, koło senackie - minimalna liczba senatorów: 3

Wybory parlamentarne

Wybory parlamentarne, czyli wybory do Sejmu i Senatu, zarządza Prezydent RP. O ich ważności decyduje Sąd Najwyższy.

Jak pamiętacie z powyższej tabeli, wybory do Senatu są większościowe, a do Sejmu - proporcjonalne. Co to znaczy?

Ordynacja większościowa: Taka ordynacja, w której wygrywa ten kandydat, który uzyskał najwięcej głosów w danym okręgu wyborczym.
Ordynacja proporcjonalna: Taka ordynacja, w której mandaty z danego okręgu są dzielone proporcjonalnie do wyniku uzyskanego przez daną listę wyborczą. Z danej listy mandat uzyskują ci kandydaci, którzy zdobyli największą liczbę głosów.

W przypadku ordynacji proporcjonalnej jest duże ryzyko, że do zostaliby wybrani kandydaci, których listy uzyskały niewielkie poparcie. To z kolei mogłoby spowodować niemożność stworzenia rządu. Wprowadza się zatem próg wyborczy, czyli minimalny wynik danej partii pozwalający jej kandydatom na uzyskanie mandatu. Próg wyborczy w wyborach do Sejmu wynosi 5% dla komitetów partii i 8% dla komitetów koalicyjnych.

Skrócenie kadencji Sejmu (równoznaczne ze skróceniem kadencji Senatu) następuje w drodze uchwały Prezydenta RP, gdy:

Sejm skróci swoją kadencję uchwałą podjętą większością ${\begin{matrix}{\frac {2}{3}}\end{matrix}}$ ustawowej liczby posłów (tj. 307 głosami),
Sejm nie uchwali wotum zaufania dla rządu w tzw. III kroku konstytucyjnym,
Marszałek Sejmu nie przedstawi Prezydentowi do podpisu ustawy budżetowej w terminie 4 miesięcy od dnia zgłoszenia jej projektu pod obrady Sejmu (w tym wypadku Prezydent nie ma obowiązku skracania kadencji Sejmu, ale może to zrobić).

Wymagane większości głosów przy różnych głosowaniach w Sejmie (przykłady)

większość zwykła (względna)	większość bezwzględna	większość kwalifikowana ${\begin{matrix}{\frac {3}{5}}\end{matrix}}$	większość kwalifikowana ${\begin{matrix}{\frac {2}{3}}\end{matrix}}$
więcej głosów za niż przeciw	głosów za więcej niż przeciw i wstrzymuję się (więcej niż 50% głosów za)	co najmniej ${\begin{matrix}{\frac {3}{5}}\end{matrix}}$ głosów za	co najmniej ${\begin{matrix}{\frac {2}{3}}\end{matrix}}$ głosów za
uchwalenie ustawy przyjęcie uchwały wybranie Rady Ministrów w III kroku uchwalenie wotum zaufania dla rządu przyjęcie absolutorium z wykonania budżetu	odrzucenie poprawki Senatu do ustawy odrzucenie weta Senatu do ustawy uchwalenie przeprowadzenia referendum wybranie Rady Ministrów w I i II kroku utajnienie obrad Sejmu uchylenie rozporządzenia Prezydenta RP o wprowadzeniu stanu wojennego lub wyjątkowego wybranie: Marszałka Sejmu członków Trybunału Stanu sędziów Trybunału Konstytucyjnego członków Rady Polityki Pieniężnej prezesa Narodowego Banku Polskiego Rzecznika Praw Obywatelskich Rzecznika Praw Dziecka członków Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji posłów-członków Krajowej Rady Sądownictwa Generalnego Inspektora Ochrony Danych Osobowych członków kolegium Instytutu Pamięci Narodowej uchwalenie wotum nieufności dla ministra następuje większością ustawowej liczby posłów (231 za)	odrzucenie weta Prezydenta RP wybranie prezesa Instytutu Pamięci Narodowej postawienie ministra przed Trybunał Stanu większością ${\begin{matrix}{\frac {3}{5}}\end{matrix}}$ ustawowej liczby posłów (276 za)	przyjęcie ustawy o zmianie Konstytucji przyjęcie ustawy o ratyfikacji umowy międzynarodowej przekazującej organizacji międzynarodowej kompetencje organów państwa w niektórych sprawach przyjęcie uchwały o skróceniu kadencji Sejmu (większością co najmniej ${\begin{matrix}{\frac {2}{3}}\end{matrix}}$ głosów ustawowej liczby posłów)

Zgromadzenie Narodowe

Zgromadzenie Narodowe: Wspólne posiedzenie posłów i senatorów. Zgromadzenie Narodowe nie jest organem władzy ustawodawczej w Polsce.

Kompetencje:

zaprzysiężenie Prezydenta RP,
wysłuchanie orędzia Prezydenta RP,
postawienie Prezydenta RP w stan oskarżenia przed Trybunałem Stanu (większością ${\begin{matrix}{\frac {2}{3}}\end{matrix}}$ ustawowej liczby członków Zgromadzenia, czyli 374 głosów za, na wniosek co najmniej 140 jego członków, czyli ${\begin{matrix}{\frac {1}{4}}\end{matrix}}$ ogółu) - z dniem podjęcia takiej uchwały sprawowanie urzędu przez Prezydenta zostaje zawieszone, a jego obowiązki przejmuje Marszałek Sejmu lub, gdy ten nie może, Marszałek Senatu,
uznanie trwałej niezdolności Prezydenta RP do sprawowania urzędu ze względu na stan zdrowia (większością ${\begin{matrix}{\frac {2}{3}}\end{matrix}}$ ustawowej liczby członków Zgromadzenia).

Posiedzeniom Zgromadzenia Narodowego przewodniczy Marszałek Sejmu lub, w jego zastępstwie, Marszałek Senatu.

Uchwalanie ustawy

Vacatio legis: Okres od dnia ogłoszenia aktu normatywnego do dnia jego wejścia w życie.
Monitor Polski: Dziennik urzędowy RP, w którym są ogłaszane akty prawne niemające powszechnego charakteru, np. uchwały Sejmu.
Dziennik Ustaw: Dziennik urzędowy RP, w którym są ogłaszane akty powszechnie obowiązującego prawa.
Proces legislacyjny: Proces stanowienia prawa (uchwalania ustawy):

Władza wykonawcza

Zwróćcie uwagę, abyście potrafili: • wyjaśnić, jak przeprowadzane są w Polsce wybory prezydenckie • wskazać najważniejsze zadania prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej i wyszukać w środkach masowego przekazu informacje o działaniach urzędującego prezydenta • wyjaśnić, jak powoływany jest i czym zajmuje się rząd polski • podać nazwisko premiera, wyszukać nazwiska ministrów i zadania wybranych ministerstw. Tego wymaga od Was podstawa programowa.

Prezydent i rząd

	Prezydent RP - najwyższy przedstawiciel RP i gwarant ciągłości władzy państwowej	Rada Ministrów (rząd) i Prezes Rady Ministrów (premier)
wybór	w drodze wyborów bezpośrednich; prawa wyborcze: czynne od ukończenia 18 lat, bierne od ukończenia 35 lat	powołanie przez Prezydenta i uzyskanie wotum zaufania od Sejmu
długość kadencji	5 lat, możliwość sprawowania maksymalnie 2 kadencji	nieoznaczona - maksymalnie tyle czasu, ile wynosi kadencja Sejmu (premier składa dymisję rządu na pierwszym posiedzeniu nowowybranego Sejmu)
konstytucyjne zadania	czuwanie nad przestrzeganiem Konstytucji, stanie na straży suwerenności państwa, stanie na straży bezpieczeństwa państwa oraz nienaruszalności i niepodzielności jego terytorium	zadania niezastrzeżone dla innych organów państwa (domniemanie kompetencji), prowadzenie polityki wewnętrznej i zagranicznej, ochrona interesów Skarbu Państwa, kierowanie administracją rządową
kompetencje pozwalające na realizację zadań	ratyfikowanie i wypowiadanie umów międzynarodowych, mianowanie polskich ambasadorów i przyjmowanie ambasadorów innych państw, sprawowanie zwierzchnictwa nad Siłami Zbrojnymi (w czasie pokoju za pośrednictwem Ministra Obrony Narodowej), mianowanie na najwyższe urzędy wojskowe i nadawanie najwyższych stopni oficerskich, zarządzanie mobilizacji Sił Zbrojnych w przypadku zewnętrznego zagrożenia państwa, nadawanie obywatelstwa polskiego i wyrażanie zgody na jego zrzeczenie się, nadawanie orderów i odznaczeń, stosowanie prawa łaski, zarządzanie wyborów do Sejmu i Senatu oraz zwoływanie ich pierwszego posiedzenia, zwracanie się z orędziem do Sejmu, Senatu i Zgromadzenia Narodowego, zwoływanie rady gabinetowej (posiedzenia rządu pod przewodnictwem Prezydenta), podpisywanie lub odmawianie podpisania ustaw, kierowanie ich do Trybunału Konstytucyjnego, powoływanie sędziów, powoływanie i odwoływanie rządu, powoływanie niektórych najwyższych urzędników państwowych (m.in. prezesa Narodowego Banku Polskiego, członków Rady Polityki Pieniężnej, prezesa Trybunału Konstytucyjnego)	zawieranie umów międzynarodowych wymagających ratyfikacji oraz ich zatwierdzanie i wypowiadanie, sprawowanie ogólnego kierownictwa nad relacjami z innymi państwami, sprawowanie ogólnego kierownictwa nad obronnością kraju, wydawanie przepisów wykonawczych do ustaw (rozporządzeń), wyłączne prawo do przedstawienia projektu ustawy budżetowej i jej realizacja, koordynowanie i kontrolowanie prac organów administracji rządowej, zarządzanie wyborów samorządowych (przez premiera), co do zasady: decyzje Prezydenta RP wymagają dla swojej ważności podpisu premiera (tzn. kontrasygnaty), którego może on odmówić, a podpisując decyzję Prezydenta bierze na siebie odpowiedzialność za nią przed Sejmem; istnieją również wyłączne uprawnienia Prezydenta (tzn. prerogatywy) określone w Konstytucji (wszystkie kompetencje wymienione po lewej stronie są prerogatywami)
przypadki wcześniejszego zakończenia kadencji	złożenie Prezydenta z urzędu orzeczeniem Trybunału Stanu, śmierć Prezydenta, zrzeczenie się urzędu przez Prezydenta, stwierdzenie nieważności wyboru Prezydenta (przez Sąd Najwyższy), uznanie trwałej niezdolności Prezydenta do sprawowania urzędu przez Zgromadzenie Narodowe	uchwalenie przez Sejm (konstruktywnego) wotum nieufności, nieudzielenie przez Sejm wotum zaufania, rezygnacja Prezesa Rady Ministrów (której przyjęcia Prezydent może odmówić)

Wybieranie Prezydenta RP

Przebieg wyborów prezydenckich:

Procedura postępowania w przypadku niemożności sprawowania urzędu przez Prezydenta RP:

W przypadku czasowej niezdolności do sprawowania urzędu przez Prezydenta, jego obowiązki wykonuje Marszałek Sejmu (lub, gdy ten nie może, Marszałek Senatu). Dzieje się tak gdy:

Prezydent RP powiadomi o swojej czasowej niezdolności do sprawowania urzędu Marszałka Sejmu,
Trybunał Konstytucyjny na wniosek Marszałka Sejmu postanowi o czasowej niezdolności Prezydenta do sprawowania urzędu,
Prezydent RP zostanie postawiony w stan oskarżenia przed Trybunałem Stanu (co może nastąpić uchwałą Zgromadzenia Narodowego podjętą przez co najmniej ${\begin{matrix}{\frac {2}{3}}\end{matrix}}$ ustawowej liczby jego członków).

Marszałek Sejmu (lub, gdy ten nie może, Marszałek Senatu) wykonuje obowiązki Prezydenta RP do czasu wyboru nowego Prezydenta, gdy:

Prezydent umrze,
Prezydent zrzeknie się urzędu,
wybory prezydenckie zostaną uznane za nieważne (lub z jakiejś innej przyczyny Prezydent-elekt nie obejmie urzędu),
Zgromadzenie Narodowe uzna większością ${\begin{matrix}{\frac {2}{3}}\end{matrix}}$ głosów ustawowej liczby członków Zgromadzenia (min. 374) trwałą niezdolność do sprawowania urzędu przez Prezydenta ze względu na jego stan zdrowia,
Trybunał Stanu złoży Prezydenta z urzędu (ze względu na naruszenie Konstytucji, ustawy lub popełnienie przestępstwa).

Powoływanie i odwoływanie rządu

Prezydenci i premierzy Polski po 1989 roku

Władza sądownicza

Zwróćcie uwagę, abyście potrafili: • przedstawić organy władzy sądowniczej, zasady, wedle których działają sądy (niezawisłość, dwuinstancyjność) i przykłady spraw, którymi się zajmują • wyjaśnić, czym zajmuje się Trybunał Konstytucyjny i Trybunał Stanu. Tego wymaga od Was podstawa programowa.

Sądy

Postępowanie sądowe w Polsce jest co najmniej dwuinstancyjne, tzn. od jakiejkolwiek decyzji (jeśli była ona wydana po raz pierwszy) można się odwołać co najmniej raz do instytucji wyższej rangą:

apelacja to odwołanie od wyroku sądu niższej instancji,
kasacja to odwołanie do Sądu Najwyższego (lub Naczelnego Sądu Administracyjnego) od prawomocnego wyroku sądu II instancji (a więc wyroku kończącego postępowanie). Kasacja może dotyczyć wyłącznie kwestii proceduralnych, tzn. ewentualnego naruszenia prawa przy rozpatrywaniu sprawy przez sąd.

Struktura sądownictwa w Polsce:

W każdym sądzie powszechnym są wydziały (np. cywilny, karny, ksiąg wieczystych, gospodarczy, rodzinny, pracy) zajmujące się odpowiednimi rodzajami spraw. Niektóre z nich w skrócie określa się jako np. sąd cywilny, sąd rodzinny.

Zasada jednolitości sądów: Sposób organizacji sądownictwa w Polsce polegający m.in. na tym, że wszystkie wyroki są wydawane w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej i wszystkie sądy wydają wyroki na podstawie tego samego prawa (m.in. Konstytucji, ustaw).

Sędziowie

Sędziowie są:

niezawiśli (podczas orzekania sędziowie podlegają tylko ustawom - nikt nie może wpływać na ich decyzje),
apolityczni (nie mogą należeć do partii, związku zawodowego, być parlamentarzystami),
nieusuwalni (są powoływani na okres dożywotni - nie mogą być zwolnieni ani zawieszeni, chyba że zostaną skazani prawomocnym wyrokiem sądu).

Postępowanie karne

Postępowanie karne: Ciąg czynności związanych z wykryciem przestępstwa, procesem, aż do ukarania/uniewinnienia.

Postępowanie karne dzieli się na 3 etapy:

Przestępstwo: Bezprawny i społecznie szkodliwy czyn, zakazany pod groźbą kary przez obowiązujące przepisy.

Przestępstwa dzielą się na:

występki zagrożone karą pozbawienia wolności od 1 miesiąca do 3 lat, karą ograniczenia wolności lub karą grzywny; mogą być popełnione umyślnie lub nieumyślnie,
zbrodnie zagrożone karą pozbawienia wolności od 3 do 15 lat, karą 25 lat więzienia oraz dożywotnim pozbawieniem wolności; popełnione wyłącznie z winy umyślnej.

Wykroczenie: Czyn bezprawny dotyczący spraw mniej ważnych. Sprawy dotyczące wykroczeń są rozpatrywane przez wydziały karne sądów rejonowych. Wykroczenia są zagrożone karą od 1 tygodnia do 3 miesięcy aresztu.
Wina umyślna: Działanie łamiące prawo, wykonane ze świadomością łamania prawa (np. postrzelenie kasjerki podczas obrabowywania banku).
Wina nieumyślna: Działanie łamiące prawo, ale niewykonane w celu jego złamania (np. przypadkowe postrzelenie kolegi podczas polowania na dzika).
Domniemanie niewinności: Naczelna zasada systemu sprawiedliwości, zgodnie z którą każdego uznaje się za niewinnego, dopóki jego wina nie zostanie mu udowodniona.
Obrona konieczna: Działania zmierzające do odparcia bezpośredniego i bezprawnego ataku na nas lub na inną osobę, którą chcemy obronić.

Rodzaje orzekanych kar:

kara grzywny - nakaz zapłacenia danej kwoty,
kara ograniczenia wolności - skazany nie może bez zgody sądu zmieniać miejsca zamieszkania, musi pracować tam, gdzie nakaże mu sąd, może trwać od 1 miesiąca do 12 miesięcy,
kara pozbawienia wolności - umieszczenie skazanego w więzieniu, może trwać od 3 miesięcy do 25 lat i dożywotnie pozbawienie wolności.

Od czego zależy wielkość składu sędziowskiego?

w sądach rejonowych wszystkie sprawy są rozpatrywane przez skład sędziowski 1-osobowy (złożony tylko z sędziego zawodowego),
jeżeli sąd okręgowy jest sądem II instancji, rozpatruje sprawę w składzie sędziowskim 1-osobowym (złożony tylko z sędziego zawodowego - ławnicy mogą orzekać wyłącznie w sądach I instancji),
jeżeli sąd okręgowy orzeka w sprawie dotyczącej zbrodni, skład sędziowski jest 3-osobowy (1 sędzia zawodowy i 2 ławników) lub 5-osobowy (2 sędziów zawodowych i 3 ławników) - ten ostatni skład orzeka tylko w przypadku zbrodni zagrożonych karą dożywotniego pozbawienia wolności,
sąd apelacyjny orzeka w składzie 3-osobowym złożonym z 3 sędziów zawodowych (ławnicy nie mogą orzekać w sądzie II instancji).

Ławnik: Osoba wybrana przez radę gminy do orzekania o winie lub niewinności oskarżonych.

Sala sądowa w procesie karnym (pamiętajcie, że skład sędziowski zmienia się w zależności od charakteru sprawy i rodzaju sądu):

Postępowanie cywilne

Postępowanie cywilne: Rodzaj postępowania sądowego mający zastosowanie w sprawach z zakresu prawa cywilnego (np. prawa pracy, prawa rodzinnego).

Przebieg postępowania cywilnego:

Powód (osoba wysuwająca roszczenia) pisze do sądu pozew, w którym opisuje konfliktową sytuację.
Powód i pozwany mogą zawrzeć ugodę, w przeciwnym razie sąd rozpatruje sprawę i wydaje orzeczenie (odpowiednik wyroku z postępowania karnego).
Jeśli pozwany nie zastosuje się do orzeczenia, uruchamiane jest postępowanie egzekucyjne.

Alimenty: Zasądzana przez sąd kwota, która jest obowiązkowo płacona na dziecko przez rodzica, który nie sprawuje nad nim bezpośredniej opieki, lub na rodzica przez jego dziecko. Ostatnia sytuacja dotyczy zwykle rodziców, którzy mają trudności w utrzymaniu się (np. nie mają prawa do renty ani emerytury).

Trybunał Konstytucyjny

Skład:

15 sędziów powoływanych przez Sejm na 9-letnią kadencję bez możliwości ponownego wybrania, w tym
Prezes wybierany przez Prezydenta RP spośród kandydatów-sędziów Trybunału zaproponowanych przez zgromadzenie ogólne sędziów Trybunału.

Kompetencje:

orzekanie o zgodności umów międzynarodowych z Konstytucją,
orzekanie o zgodności aktów prawnych z Konstytucją i ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi,
orzekanie o zgodności z Konstytucją celów i działalności partii politycznych,
rozstrzyganie sporów kompetencyjnych między naczelnymi organami państwa,
rozpatrywanie skarg konstytucyjnych, czyli wniosków składanych przez obywatela do Trybunału w sprawie sprawdzenia zgodności z Konstytucją przepisu, na podstawie którego został on prawomocnie skazany.

Podmioty uprawnione do kierowania spraw do Trybunału Konstytucyjnego:

Prezydent RP,
Marszałek Sejmu,
Marszałek Senatu,
premier,
grupa 50 posłów,
grupa 30 senatorów,
prezesi: Sądu Najwyższego, Naczelnego Sądu Administracyjnego, Najwyższej Izby Kontroli,
Rzecznik Praw Obywatelskich (Rzecznik Praw Dziecka samodzielnie nie może kierować spraw do Trybunału - robi to za pośrednictwem RPO),
Prokurator Generalny,
obywatele (tylko składając skargę konstytucyjną),
każdy sąd, jeśli uzna to za konieczne do rozpatrzenia danej sprawy,
a także w zakresie spraw dotyczących ich działania: Krajowa Rada Sądownictwa, władze związków zawodowych i organizacji pracodawców, organy stanowiące samorządu terytorialnego, kościoły i związki wyznaniowe.

Trybunał Stanu

Skład:

przewodniczącym jest Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego (uwaga: w Sądzie Najwyższym nie ma wiceprezesów, tylko "zwykli" prezesi którzy wspomagają Pierwszego Prezesa),
2 zastępców przewodniczącego oraz 16 członków wybiera Sejm spoza grona posłów i senatorów na czas trwania swojej kadencji.

Przed Trybunałem Stanu ponoszą odpowiedzialność za naruszenie Konstytucji lub ustawy w związku z zajmowanym stanowiskiem:

Prezydent RP (dla którego Trybunał Stanu jest jedynym możliwym sądem),
premier i ministrowie,
posłowie,
senatorowie,
prezes Narodowego Banku Polskiego (NBP),
prezes Najwyższej Izby Kontroli (NIK),
członkowie Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji (KRRiT),
Naczelny Dowódca Sił Zbrojnych (powoływany tylko na czas wojny).

Organy ochrony prawnej i kontroli

Prokuratura

Instytucja powołana w celu strzeżenia praworządności (przestrzegania prawa) oraz czuwania nad ściganiem przestępstw.

Rzecznik Praw Obywatelskich (szw. Ombudsman)

Osoba, której zadaniem jest strzeżenie praw obywatelskich przed naruszeniem przez wadliwe prawo. Można się do niego zwrócić, gdy organy państwa naruszą prawa i wolności zagwarantowane obywatelowi w Konstytucji. Rzecznik nie może samodzielnie zmieniać prawa, ale może:

występować z wnioskiem do Trybunału Konstytucyjnego w sprawie zbadania zgodności aktu prawnego z Konstytucją lub umowami międzynarodowymi,
kierować sprawy do sądów, w tym do Sądu Najwyższego.

Rzecznik monitoruje również stan przestrzegania praw człowieka w Polsce. Powoływany przez Sejm za zgodą Senatu na 5 lat.

Analogicznym urzędem co RPO jest Rzecznik Praw Dziecka, który zajmuje się ochroną praw dzieci. Rzecznik Praw Dziecka nie ma szerokich uprawnień - może jednak podejmować działania za pośrednictwem Rzecznika Praw Obywatelskich.

Najwyższa Izba Kontroli

Naczelny organ kontroli państwowej. Prezes NIK jest wybierany przez Sejm za zgodą Senatu na 6 lat. Do zadań NIK-u należy:

badanie działalności gospodarczej wszystkich podmiotów wykorzystujących środki publiczne, a więc organów rządowych, samorządowych, również prywatnych przedsiębiorstw w zakresie, w jakim wykorzystują majątek państwowy i realizują zobowiązania wobec państwa,
przedkładanie Sejmowi raportu w sprawie wykonania budżetu państwa przez Radę Ministrów, będącego podstawą do udzielenia jej absolutorium.

Policja: Umundurowana i uzbrojona formacja powołana w celu zapewnienia obywatelom bezpieczeństwa i stojąca na straży przestrzegania prawa. Składa się z wielu sekcji (np. ruchu drogowego, kryminalnej). Na jej czele stoi Komendant Główny Policji (Komenda Główna Policji), powoływany przez premiera.

Zadania policji:

ochrona życia, zdrowia, mienia,
ochrona bezpieczeństwa i porządku publicznego,
wykrywanie przestępstw i wykroczeń,
przeciwdziałanie przestępczości.

Środki przymusu stosowane przez policję:

legitymowanie,
zatrzymanie (maks. na 48 godzin),
przeszukanie, rewizja (wyłącznie za zgodą prokuratury lub sądu),
środki przymusu bezpośredniego: użycie pałki, gazu, broni palnej.

Systemy rządów

System rządów: Układ relacji między naczelnymi organami państwa.

W systemie parlamentarnym:

parlament ma zasadnicze znaczenie, gdyż oprócz funkcji prawodawczych powołuje i odwołuje rząd - ma szeroki wpływ na władzę wykonawczą,
prezydent jest najczęściej powoływany przez parlament i ma symboliczne znaczenie.

System taki istnieje np. w Czechach.

W systemie prezydenckim:

prezydent wybierany jest w wyborach powszechnych,
prezydent jest jednocześnie szefem rządu,
parlament ma silne uprawnienia kontrolne (szczególnie w sferze finansowej) i ustawodawcze, ale nie ma żadnego wpływu na politykę rządu - nie może go odwołać.

System taki istnieje np. w Stanach Zjednoczonych.

Oprócz dwóch ww. systemów "skrajnych", istnieje gama systemów mieszanych. Poniżej znajdują się niektóre z nich.

System półprezydencki polega na przyznaniu prezydentowi dodatkowych (w porównaniu z systemem parlamentarnym) uprawnień zmuszających parlament do ścisłej współpracy z szefem państwa. Wiąże się to z bezpośrednimi wyborami głowy państwa. System taki istnieje np. we Francji.

System kanclerski polega na przyznaniu szefowi rządu (tu: kanclerzowi) dodatkowych uprawnień sprowadzających się do tego, że ministrowie nie są odpowiedzialni przed parlamentem (gdyż ten nie może ich odwołać) tylko przed kanclerzem. Pozycja prezydenta zaś jest symboliczna. System taki istnieje np. w Niemczech, w Austrii.

System parlamentarno-gabinetowy polega na zachowaniu centralnej pozycji parlamentu (jak w systemie parlamentarnym) przy jednoczesnym umocnieniu pozycji rządu (co przejawia się np. w tym, że nie tak łatwo jest rząd odwołać - trzeba przedstawić kandydata na nowego premiera i przekonać większość posłów do odwołania rządu i poparcia kandydata na nowego premiera (czyli uchwalić konstruktywne wotum nieufności). System taki istnieje np. w Polsce.

Aktywność obywatelska

Społeczeństwo obywatelskie

Zwróćcie uwagę, abyście potrafili: • przedstawić i stosować podstawowe sposoby rozwiązywania konfliktów w grupie i między grupami • przedstawić cechy dobrego obywatela; odwołując się do historycznych i współczesnych postaci wykazać znaczenie postaw i cnót obywatelskich • przedstawić główne podmioty życia publicznego (obywatele, zrzeszenia obywatelskie, media, politycy i partie, władza, instytucje publiczne, biznes, itp.) i pokazać, jak współdziałają i konkurują one ze sobą w życiu publicznym • przedstawić przykłady działania organizacji pozarządowych i społecznych (od lokalnych stowarzyszeń do związków zawodowych i partii politycznych) i uzasadnić ich znaczenie dla obywateli • wyjaśnić, podając przykłady, jak obywatele mogą wpływać na decyzje władz na poziomie lokalnym, krajowym, europejskim i światowym • uzasadnić, posługując się przykładami, znaczenie opinii publicznej we współczesnym świecie • odczytać i zinterpretować wyniki wybranego sondażu opinii publicznej. Tego wymaga od Was podstawa programowa.

Społeczeństwo obywatelskie

Społeczeństwo obywatelskie: Sfera samoorganizacji społecznej obywateli, dokonywana niezależnie od państwa. Społeczeństwo, w którym jednostki nie oglądają się na państwo i samodzielnie realizują swoje cele.

Instytucje społeczeństwa obywatelskiego:

dziennikarstwo obywatelskie,
prywatne przedsiębiorstwa,
grupy dyskusyjne, wolne media,
fundacje,
Kościoły,
stowarzyszenia,
związki wyznaniowe,
pisanie blogów,
związki zawodowe,
partie polityczne.

Trzy przykazania dobrego obywatela, czyli WUC:

WIEDZIEĆ (mieć wiedzę obywatelską, np. znać kompetencje organów samorządu terytorialnego),
UMIEĆ (posiadać umiejętności obywatelskie, np. potrafić napisać wniosek o dofinansowanie projektu),
CHCIEĆ (reprezentować postawę obywatelską, np. chcieć zrealizować zbiórkę żywności dla potrzebujących przed świętami).

Cnoty obywatelskie: Rodzaj niepisanych norm społecznych, obyczajów, wskazówek dobrego postępowania, które powinny obowiązywać w przestrzeni publicznej, np. uczciwość, prawdomówność, gotowość do poświęceń. Osoba, która reprezentuje swoim postępowaniem "antycnoty" obywatelskie, zasługuje na określenie antyobywatel.

Wpływ na władze

Wybrane legalne metody wpływania na decyzje władz:

demonstracja - przemarsz ulicami ludzi niosących transparenty i wykrzykujących hasła itp.,
wiec - zgromadzenie na placu; ludzie trzymają transparenty, krzyczą hasła itp.,
pikieta - zgromadzenie przed budynkiem odpowiednich władz,
petycja - list, pod którym często są podpisy mieszkańców,
list do radnego, posła, senatora,
udział w wyborach,
udział w referendum,
inicjatywa obywatelska - zgłoszenie obywatelskiego projektu akty prawnego, popartego wymaganą liczbą podpisów}.

Nieposłuszeństwo obywatelskie: Celowe, publiczne, demonstracyjne działanie polegające na łamaniu konkretnych przepisów prawa, co do których ma się przekonanie o ich niesłuszności i niesprawiedliwości.

Aby dane działanie mogło być uznane za przykład obywatelskiego nieposłuszeństwa, musi spełnić pewne szczególne cechy, tzn.:

jego wykonwcy godzą się na poniesienie kary za świadome łamanie prawa,
jego wykonawcy pod żadnym pozorem nie używają przemocy.

Przykłady:

strajk, okupacja, protest, manifestacja, blokady itp.,
ukrywanie obywateli (np. podczas wojny),
sabotaż - działanie polegające na celowym wykonywaniu swojej pracy źle (np. na niedokładnym skręcaniu urządzeń, tak, by nie były zdatne do użytku),
strajk włoski - działanie polegające na wykonywaniu przez pracowników swojej pracy "nazbyt" skrupulatnie (np. ręczne wpisywane kodu kreskowego).

Organizacje pozarządowe

Oganizacja pozarządowa (non-governmental organization - NGO, organizacja non-profit): Organizacja powołana przez obywateli (lub przedsiębiorstwa) w celu innym niż osiągnięcie zysku (w celu niezarobkowym).
Stowarzyszenie: Dobrowolne, samorządne, trwałe zrzeszenie (czyli grupa posiadająca członków) o celach niezarobkowych (non-profit). Stowarzyszenia umożliwiają jednostce realny wpływ na władzę.

Rodzaje stowarzyszeń
	stowarzyszenie zwykłe	stowarzyszenie rejestrowane
minimalna liczba członków wymagana do założenia stowarzyszenia	3 osoby	7 osób
osobowość prawna	nie posiada	posiada
dokument zawierający zasady obowiązujące w stowarzyszeniu	regulamin	statut określający: nazwę stowarzyszenia, teren działania, cele i sposoby ich realizacji, sposób nabywania i utraty członkostwa, prawa i obowiązki członków, zasady finansowania, zasady wyboru i kompetencje władz
finansowanie	tylko ze składek członkowskich	składki członkowskie, datki, darowizny, spadki, działalność gospodarcza
władze	najwyższym organem jest walne zgromadzenie członków, które wybiera władze stowarzyszenia
członkowie	pełnoletni, 16-18 lat (mają bierne i czynne prawa wyborcze do organów stowarzyszenia, ale większość w zarządzie muszą stanowić pełnoletni), poniżej 16 lat za zgodą rodziców (bez praw wyborczych)
sposób zakładania	o jego założeniu należy pisemnie poinformować starostę, po czym należy odczekać 30 dni - po tym czasie stowarzyszenie oficjalnie może zacząć działać	rejestracji dokonuje sąd rejonowy (ma na to 3 miesiące)

Przykłady działań stowarzyszeń:

stowarzyszenia działające przy partiach politycznych (tzw. młodzieżówki) biorą aktywny udział w prowadzeniu kampanii wyborczej i są "bazą kadr" dla partii (np. Stowarzyszenie Młodzi Demokraci, Forum Młodych PiS, Federacja Młodych Socjaldemokratów, Forum Młodych Ludowców),
stowarzyszenia upominają się o prawa grup dyskryminowanych, lobbują na rzecz zmian prawa i działają na rzecz zmiany mentalności społecznej (np. Kampania Przeciw Homofobii organizuje Parady Równości, Stowarzyszenie Kongres Kobiet forsowało ustawę o parytetach na listach wyborczych),
stowarzyszenia organizują życie lokalnej społeczności, często pomagają w ten sposób w rozwiązaniu ważnego problemu społecznego (np. Stowarzyszenie Mierz Wysoko prowadzi klub młodzieżowy na Brzeskiej w Warszawie, Klub Sportowy Warszawianka prowadzi działalność sportową, Polskie Stowarzyszenie Astrologiczne, które, jako stowarzyszenie zwykłe, prowadzi kursy astrologiczne dla swoich członków).

Fundacja: Organizacja społeczna powołana w celu realizacji zadań społecznie użytecznych (np. pomocy komuś, ochrony środowiska). W odróżnieniu od stowarzyszeń fundacja nie posiada członków - zakłada ją fundator, który jest jej najwyższym organem (on również nadaje statut fundacji, określa cele jej działania i źródła finansowania).
Organizacja pożytku publicznego (OPP): Organizacja pozarządowa działająca tylko i wyłącznie na rzecz określonej społeczności, służąca dobru publicznemu. Organizacjom wpisanym do rejestru OPP można przekazywać 1% kwoty podatku dochodowego od osób fizycznych (PIT). Aby stać się organizacją pożytku publicznego, dana organizacja musi posiadać niezależny organ kontrolujący działalność. Przykłądy OPP: Fundacja Centrum Edukacji Obywatelskiej, Fundacja Greenpeace, Radomskie Towarzystwo Opieki nad Zwierzętami.
Wolontariat: Bezpłatne, świadome, dobrowolne działanie na rzecz osób spoza kręgu rodziny i znajomych.

Wolontariat jest przykładem działania w sferze publicznej, czyli takiej, w której podejmowane działania dotyczą grupy osób, z którymi nie jesteśmy bezpośrednio powiązani. Sferę publiczną należy odróżnić od sfery prywatnej, która swoim zasięgiem obejmuje tylko najbliższe otoczenie (rodzinę, znajomych).

Lobbing: Zdobywanie poparcia osób posiadających władzę lub wpływanie na decyzje władz przez grupy interesów poprzez działania nieformalne, takie jak wysyłanie ekspertyz, spotykanie się i dyskutowanie o danej kwestii. Lobbing w Polsce jest legalny.

Dialog społeczny

Związek zawodowy: Organizacja pracowników reprezentująca ich w konflikcie z pracodawcą, broniąca ich interesów (związek zawodowy broni interesów wszystkich pracowników, również tych, którzy nie są jego członkami), negocjująca w sprawach wysokości płac i warunków pracy.
Organizacja pracodawców: Niezależne stowarzyszenie pracodawców reprezentujące wyłącznie interesy swoich członków (przedsiębiorstw) w konfliktach z centralami związków zawodowych.

Droga rozwiązania konfliktu między pracodawcą a pracownikami (związkami zawodowymi):

Spór zbiorowy pracy: Oficjalny konflikt między pracodawcą a pracownikami, reprezentowanymi przez związki zawodowe. Może dotyczyć np. wysokości wynagrodzeń za pracę, warunków pracy, czasu pracy.
Negocjacje: Proces rozwiązywania konfliktu (sporu) na drodze wzajemnych ustępstw z udziałem wyłącznie pozostających w konflikcie stron.
Negocjator: Osoba będąca przedstawicielem jednej ze stron podczas negocjacji.
Mediacje: Proces rozwiązywania konfliktu prowadzony przez niezależnego, pochodzącego z zewnątrz mediatora.
Mediator: Osoba bezstronna, prowadząca mediacje i pomagająca w znalezieniu rozwiązania przez strony będące w konflikcie.

Arbitraż: Proces rozwiązywania konfliktu polegający na wydaniu wiążącej dla stron decyzji przez niezależnego arbitra (strony muszą wyrazić zgodę na rozstrzyganie przez niego sprawy).

Style rozwiązywania konfliktów:

twardy: dyskutant uważa swoje interesy za najważniejsze i interesy innych go nie obchodzą,
miękki: dyskutant łatwo rezygnuje z zajmowanego stanowiska, by nie wejść w konflikt,
negocjacyjny: dyskutant dąży do takiego kompromisu, który w równym stopniu uwzględnia interesy wszystkich stron.

Eskalacja: Pogłębienie się konfliktu, zwiększenie się jego natężenia.

NSZZ "Solidarność"

Największe ogólnokrajowe struktury związkowe (tzw. centrale związkowe), będące członkami Komisji Trójstronnej ds. Społeczno-Gospodarczych:

NSZZ "Solidarność" - Niezależny Samorządny Związek Zawodowy "Solidarność",
FZZ - Forum Związków Zawodowych,
OPZZ - Ogólnopolskie Porozumienie Związków Zawodowych.

Komisja Trójstronna ds. Społeczno-Gospodarczych

Instytucja, której zadaniem jest prowadzenie dialogu społecznego między rządem, pracownikami i pracodawcami. W praktyce, prowadzenie dialogu sprowadza się do rozwiązywania konfliktów między pracownikami, pracodawcami i rządem oraz do opiniowania projektów aktów prawnych.

Komisja składa się z przedstawicieli:

central związków zawodowych,,
organizacji pracodawców (Business Center Club, Polskiej Konfederacji Pracodawców Prywatnych Lewiatan, Konfederacji Pracodawców Polskich, Związku Rzemiosła Polskiego),

rządu (np. Ministerstwa Gospodarki).

Opinia publiczna

Opinia publiczna: Wyrażane publicznie poglądy obywateli na ważne problemy społeczne i polityczne.

Gdy żaden pogląd nie zdobywa wyraźnej większości zwolenników wśród społeczeństwa mówimy, że opinia publiczna jest podzielona - w innym wypadku mówimy, że opinia publiczna jest zgodna w danej kwestii. Stanowisko opinii publicznej ma kluczowe znaczenie dla polityków, gdyż chcą oni tak zaplanować swoje działania, aby zostały dobrze odebrane przez obywateli (co można nazwać zachowaniem populistycznym ze strony polityków).

Źródła informacji o stanowisku opinii publicznej:

opinie wygłaszane w mediach (w tym wypadku nie jest to jednak wiarygodne źródło wiedzy),
"życie ulicy": plakaty, zgromadzenia publiczne (strajki, demonstracje, parady),
sondaże - badania opinii publicznej przeprowadzane przez wyspecjalizowane firmy z zachowaniem określonych zasad mających maksymalizować ich wiarygodność,
sondy i ankiety uliczne, telefoniczne, SMS-owe, wysyłkowe, internetowe - pomiary przeprowadzane w sposób nieusystematyzowany (przez co ich wyniki nie mogą być uznane za stanowisko całej populacji).

Sondaże i sondy przeprowadzają ankieterzy, a osoby biorące w nich udział to respondenci.

Wybrane cechy badania, które świadczą o jego wiarygodności (większość z tych informacji powinna być dołączona do wyników badania):

sposób doboru próby badania (czyli grupy badanych respondentów):
- celowy - polega na subiektywnym, "ręcznym" wyselekcjonowaniu grupy respondentów (np. ekspertów); reprezentatywność takiej próby jest zazwyczaj mniejsza niż reprezentatywność próby losowej,
- losowy (np. w trakcie sondy internetowej, ale też w trakcie profesjonalnego badania opartego na danych statystycznych pochodzących np. ze spisu powszechnego),
charakter próby:
- reprezentatywny - próba dobrana w taki sposób, aby zminimalizować wielkość błędu statystycznego przy generalizacji wyników badania (np. dobranie respondentów, uwzględniając różnice w ich położeniu społecznym, czyli strukturę społeczną),
- niereprezentatywny,
wielkość próby - liczba respondentów biorących udział w badaniu (co do zasady: im większa jest próba badania, tym błąd statystyczny, jakim każde badanie jest obarczone, jest mniejszy),
błąd pomiaru - prognozowana maksymalna różnica między wynikiem badania a rzeczywistym stanowiskiem opinii publicznej (np. 3%),
sposób formułowania pytań: należy bardzo dokładnie przeanalizować, o co respondenci byli pytani i jaki rodzaj pytań został zastosowany (np. pozornie takie same pytania "Program której partii jest Panu/Pani najbliższy?" i "Na którą partię odda Pan/Pani głos w nadchodzących wyborach?" zadane tej samej osobie mogą dać zupełnie inne odpowiedzi),
- pytanie tendencyjne - pytanie sugerujące odpowiedź, np. ankieter zadaje pytanie "Którego z polityków Pan/Pani lubi, polityka X czy Y?", podczas gdy respondent może nie lubić żadnego z nich, ale jeśli nie jest asertywny, to nie powie tego, gdyż nie ma możliwości wybrania innej odpowiedzi,
sposób badania (np. sondaż telefoniczny, rozmowa podczas spotkania ankietera z badanym): trzeba zdawać sobie sprawę z zalet i wad każdej z metod przeprowadzania badania (np. choć sondaż telefoniczny gwarantuje anonimowość, co może spowodować udzielanie szczerych odpowiedzi, to ankieter nigdy nie wie, kto tak naprawdę odebrał telefon i odpowiada na jego pytania),
czas badania: należy sprawdzić, czy w trakcie trwania badania nastąpiło jakieś ważne wydarzenie, które mogło mieć wpływ na jego wyniki (np. w trakcie badania zaufania do polityków wybuchła afera korupcyjna).

Metody prezentowania wyników sondaży - różne rodzaje wykresów^[3]:

wykres kołowy:

wykres słupkowy:

wykres liniowy:

Media

Zwróćcie uwagę, abyście potrafili: • omówić funkcje i wyjaśnić znaczenie środków masowego przekazu w życiu obywateli • scharakteryzować prasę, telewizję, radio, Internet jako środki masowej komunikacji i omówić wybrany tytuł, stację czy portal ze względu na specyfikę przekazu i odbiorców. Tego wymaga od Was podstawa programowa.

Czwarta władza

Media są również określane jako mass media, środki masowego przekazu.

Czwarta władza: Określenie mediów (telewizji, radia, prasy, internetu) odnoszące się do koncepcji trójpodziału władzy i zakładające, że we współczesnej demokracji media odgrywają ważną funkcję kontrolną oraz informacyjną i, w związku z tym, mogą wywierać wpływ na decyzje polityczne obywateli (czyli sprawują nad nimi władzę).
Pluralizm: Różnorodność.

Pluralizm mediów jest bardzo ważny ze względu na (analogicznie do podziału władz) możliwość manipulowania poglądami obywateli przez np. telewizję mającą monopol (wyłączność) na przekaz infromacji i kształowanie opinii.

Cenzura: Kontrola (zwykle państwowa) publikacji, widowisk teatralnych, audycji, programów itp.
Cenzura prewencyjna: Kontrola i ingerencja w treści przed ukazaniem się publikacji (możliwy jest również zakaz wydania).
Cenzura represyjna: Kontrola treści po wydaniu tekstu, mogąca również oznaczać zakaz jego rozpowszechniania z powodu łamania przezeń norm prawnych (w wyjątkowych przypadkach również religijnych i obyczajowych).

Niezależność mediów jest, obok ich pluralizmu, koniecznym warunkiem dla zapewnienia rzetelności przekazu informacji. Ważna jest nie tylko niezależność polityczna, czyli wolność od nacisków ze strony władz i polityków, ale również niezależność ekonomiczna, czyli wolność od nacisków ze strony właścicieli stacji/gazety/portalu.

Osoba publiczna: Osoba, która jest społecznie rozpoznawalna (gdyż jest np. częstym gościem programów telewizyjnych) lub pełni funkcję publiczną i, w związku z tym, jej prawo m.in. do prywatności jest ograniczone (tzn. musi zaakceptować to, że jest ciągle obserwowana - nie tylko w sytuacjach służbowych, ale i w prywatnych).

Rodzaje mediów

Rodzaje środków masowego przekazu:

telewizja,
radio,
prasa,
internet.

Funkcje mediów:

informacyjna (np. programy informacyjne),
opiniotwórcza (np. komentarze w gazecie),
kontrolna (np. śledztwa dziennikarskie),
społeczna (np. reportaże),
kulturowa (np. teatr telewizji),
edukacyjna (np. filmy przyrodnicze),
rozrywkowa (np. reality show).

Scena polityczna

Zwróćcie uwagę, abyście potrafili: • wskazać, odwołując się do wybranych przykładów, różnice między systemem dwupartyjnym a systemem wielopartyjnym • wymienić partie polityczne obecne w Sejmie; wskazać te, które należą do koalicji rządzącej, i te, które pozostają w opozycji. Tego wymaga od Was podstawa programowa.

Polityka, czyli...

Jak jest rozumiany termin polityka (wybór przykładów):

polityka, czyli sztuka rządzenia państwem,
polityka, czyli poszukiwanie dobra wspólnego,
polityka, czyli zgodna z prawem możliwość stosowania przymusu (władzy politycznej),
polityka, czyli sztuka dochodzenia do kompromisu (rozwiązywania konfliktów),
polityka, czyli spór o kształt państwa,
polityka, czyli sztuka wygrywania wyborów.

Konflikt ideologiczny bierze się z różnicy wyznawanych przez ludzi wartości (np. wolność vs równość, wolność vs porządek publiczny, tradycja vs postęp). Odzwierciedleniem tych różnic są programy partii politycznych i ich podział (lewica, centrum i prawica lub socjaldemokraci, liberałowie, chadecy i konserwatyści).

Geneza podziału na lewicę i prawicę sięga Rewoulucji Francuskiej. W jej trakcie zwolennicy zmian systemu ustawili się po lewej stronie sali zgromadzenia, zaś ich przeciwnicy (a więc zwolennicy zachowania starego porządku) po prawej stronie. Z przytoczonej genezy podziału na lewicę i prawicę wynika, że konkretne postulaty i poglądy ukryte za tymi pojęciami zmieniają się w zależności od okoliczności: gdy jakieś postulaty głoszone przez lewicę zostaną zrealizowane i ulegną zakorzenieniu, dalsze trwanie przy nich i nieszukanie nowych rozwiązań staje się cechą prawicy (np. w trakcie Rewolucji Francuskiej lewicowym postulatem było utworzenie gospodarki rynkowej, zaś w czasach współczesnych to prawica broni tej gospodarki, a lewica proponuje jej zmianę).

Lewica: Radykalny kierunek polityczno-społeczny głoszący potrzebę zmian gospodarczych, społecznych, politycznych, hasła sprawiedliwości społecznej, egalitaryzmu i konieczności postępu.^[4]
Prawica: Kierunek polityczno-społeczny o konserwatywnym, zachowawczym programie, przeciwny zmianom, opierający się na tradycji (czyli na takich wartościach jak rodzina, własność prywatna, wspólnota narodowa, religia).

Egalitaryzm: Postawa przywiązania/dążenia do równości między ludźmi.
Populizm: Postawa cechująca się dostosowywaniem aktualnie głoszonych postulatów do oczekiwań społecznych w celu zdobycia poparcia, bez względu na konsekwencje tych propozycji. Jego synonimem jest demagogia.
Mediokracja: Neologizm oznaczający "rządy mediów", które mają polegać na faktycznej konieczności działania polityków w taki sposób, który zostanie zauważony i przychylnie przedstawiony przez dziennikarzy.
Partiokracja: Neologizm oznaczający podporządkowanie działań politycznych interesom elit partyjnych i oderwanie rzeczywistych decyzji politycznych od woli obywateli.

Doktryny polityczne

Ideologia polityczna: System przekonań i idei wynikający z kierowania się określonymi wartościami.
Doktryna polityczna: System poglądów wynikający z przyjętej ideologii i dostosowany do współczesnych realiów. Termin doktryna występuje również w innym znaczeniu, jako synonim ideologii.
Program polityczny: Wynikający z doktryny zbiór konkretnych pomysłów na zrealizowanie jej postulatów.

Przy określaniu doktryny realizowanej przez partię polityczną (i zawartej w jej programie) często posługujemy się określeniami prawica i lewica. Aby móc określić jakie wartości i postulaty kryją się za tymi pojęciami, należy każdorazowo określić punkt odniesienia (najczęściej jest to taki stan, który większość ludzi uznaje za normalny, taki który istnieje od dawna lub istniał przez długi czas). Gdy określimy punkt odniesienia (czyli początek układu współrzędnych), te partie...

które opowiadają się za jego utrzymaniem (lub za taką zmianą, która ma zmienić ten stan na poprzedni - za zmianą wstecz) nazywamy prawicowymi,
zaś te, które chcą ten stan zmienić na nowy, ich zdaniem lepszy, nazywamy lewicowymi.

W określaniu czy dana partia jest prawicowa, czy lewicowa (co, jak wynika z powyższego schematu, często nie jest jednoznaczne) często czynnikiem bardziej branym pod uwagę jest program w kwestiach światopoglądowych, etycznych - za partie prawicowe zazwyczaj uznaje się chadeków i konserwatystów (rzadko liberałów).

Ideologie totalitarne: nazizm, faszyzm i komunizm

Nazizm (narodowy socjalizm): Oficjalna doktryna Narodowosocjalistycznej Niemieckiej Partii Robotników (NSDAP) sformułowana przez Adolfa Hitlera.

Główne założenia nazizmu:

na czele społeczeństwa stoi wódz (kult wodza),
rasa germańska wyprzedza inne pod wszelkimi względami,
jednostki słabsze (np. osoby starsze, niepełnosprawne, z "gorszej rasy") muszą ustąpić miejsca lepszym (darwinizm społeczny),
antysemityzm (wrogość wobec osób pochodzenia żydowskiego),
konieczność ekspansji.

Faszyzm: Doktryna społeczna sformułowana przez Benito Mussoliniego i realizowana przez niego we Włoszech.

Główne założenia faszyzmu:

człowiek może istnieć tylko dzięki państwu, w państwie i dla państwa - poza państwem nie ma niczego,
na czele społeczeństwa stoi wódz (kult wodza - charyzmatycznej jednostki),
zadaniem narodu jest zrealizowanie powierzonego mu zadania, czyli zniszczenie liberalizmu.

Komunizm: Ustrój społeczny oraz opisująca go ideologia, której podstawy sformułowali Fryderyk Engels, Karol Marks (autorzy "Manifestu komunistycznego") i Włodzimierz Lenin, który próbował wcielić założenia ideologii w życie poprzez stworzenie Związku Sowieckiego.

Główne założenia komunizmu:

społeczeństwo w ustroju kapitalistycznym dzieli się na dwie przeciwstawne, wrogie sobie grupy: burżuazję (kapitalistów) i proletariat (robotników),
czynnikiem, który różnicuje te dwie grupy jest stosunek do środków produkcji (kapitaliści posiadają majątek, fabryki, kapitał i z nich czerpią zyski nic nie robiąc, zaś proletariusze posiadają jedynie swoją pracę i sprzedają ją kapitalistom),
ponieważ kapitaliści muszą grupować robotników w fabrykach, miastach, blokach, ci z biegiem czasu wykształcą świadomość klasową i drogą rewolucji pozbawią kapitalistów ich własności i zmienią na zawsze ustrój społeczny, polityczny, ekonomiczny,
okres przejściowy, między systemem kapitalistycznym a ukształtowaniem systemu komunistycznego to dyktatura proletariatu (i właśnie o tym ustroju mówimy, że panował w ZSRR i innych krajach komunistycznych - nie panował w nich właściwy komunizm, którego opis znajduje się poniżej),
po okresie dyktatury proletariatu nastąpi powstanie społeczeństwa bezklasowego, w którym każdy będzie mógł robić to, na co ma ochotę: nikt nie będzie musiał sprzedawać swojej pracy nikomu, nowa organizacja społeczeństwa będzie zapewniała wszystkim wszystko, co będzie im potrzebne do życia (wszelkie towary) - tak miała wyglądać utopia komunistyczna (czyli system idealny, lecz niemożliwy do zrealizowania),

Partie polityczne

Partia polityczna: Organizacja zrzeszająca obywateli na zasadach dobrowolności i równości, dążąca metodami demokratycznymi do przejęcia i utrzymania władzy w państwie w celu realizacji swojego programu. Finansowana jawnie.

W Polsce partie polityczne rejestrowane są przez Sąd Okręgowy w Warszawie, jeśli przedstawią:

nazwę i jej skrót,
adres siedziby partii,
nazwiska i adresy osób uprawnionych do reprezentowania partii,
statut (zgodny z prawem),
listę podpisów poparcia co najmniej 1000 pełnoletnich obywateli polskich.

Zgodnie z Konstytucją zakazane jest istnienie partii politycznych i innych organizacji:

odwołujących się w swoich programach do totalitarnych metod i praktyk działania:
- nazizmu,
- faszyzmu,
- komunizmu,
dopuszczających:
- nienawiść rasową,
- nienawiść narodowościową,
- stosowanie przemocy w celu zdobycia władzy lub wpływu na politykę państwa,
przewidujących utajnienie struktur lub członkostwa.

Główne polskie partie polityczne (te, które mają swoje kluby poselskie w VII kadencji Sejmu):

System partyjny

System partyjny: Układ partii politycznych i istniejących między nimi relacji. Przez układ należy rozumieć np. istnienie tylko dwóch dużych partii na scenie politycznej. Przez układ relacji należy rozumieć np. współpracę między partiami, rywalizację partii.

Podstawowe systemy partyjne:

system jednopartyjny:
- istnienie innych partii niż rządząca jest zakazane,
- taki system wskazuje na niedemokratyczny ustrój polityczny,
- np. na Kubie;
system dwupartyjny:
- prawo wyborcze jest tak skonstruowane, że promuje dwie partie, dominujące na scenie politycznej, z których jedna jest partią rządzącą, a druga opozycyjną,
- istnienie innych partii jest dozwolone,
- np. w Stanach Zjednoczonych;
system wielopartyjny:
- istnieje kilka partii na tyle silnych, że mają swoich reprezentantów w parlamencie,
- po wyborach często jest konieczność tworzenia koalicji (porozumienia kilku partii koniecznego do utworzenia stabilnego rządu), gdyż żadna partia nie uzyskała większości miejsc w parlamencie,
- np. w Polsce.

Wybory

Zwróćcie uwagę, abyście potrafili: • przedstawić argumenty przemawiające za udziałem w wyborach lokalnych, krajowych i europejskich • wymienić zasady demokratycznych wyborów i stosować je w głosowaniu w szkole • wskazać, czym powinien kierować się obywatel, podejmując decyzje wyborcze • krytycznie analizować ulotki, hasła i spoty wyborcze • wyjaśnić, jak przeprowadzane są w Polsce wybory prezydenckie • wyjaśnić, jak przeprowadzane są w Polsce wybory parlamentarne. Tego wymaga od Was podstawa programowa.

Prawa wyborcze

Cechy wyborów

Wybory są:

powszechne - każdy obywatel ma prawo (nie obowiązek) wziąć w nich udział,
równe (zazwyczaj, np. wybory do Senatu nie muszą być równe) - każdy może oddać tylko jeden głos, jego głos jest równie ważny jak głos innych,
bezpośrednie - każdy oddaje głos bezpośrednio na swojego kandydata tak, że wyniki wyborów ostateczne (w odróżnieniu od tego, wybory pośrednie polegają na wybraniu jedynie elektorów, którzy w odrębnym głosowaniu wybiorą właściwy skład danego organu),
odbywają się w głosowaniu tajnym - stwarzane są warunki do zapewnienia tajności oddanego głosu (np. kabiny do głosowania).

Głosowanie bezpośrednie należy odróżnić od głosowania osobistego (które polega na pojawieniu się w lokalu wyborczym i osobistym wrzuceniu karty do głosowania do urny wyborczej). Zgodnie z kodeksem wyborczym wyborca może głosować osobiście lub przez pełnomocnika. Prawo do głosowania przez pełnomocnika przysługuje osobom niepełnosprawnym i osobom powyżej 75. roku życia - muszą one najpóźniej 10 dni przed wyborami złożyć przed wyznaczonym do tego pracownikiem gminy (który przychodzi do ich domu) wniosek o udzielenie wskazanej przez siebie osobie pełnomocnictwa. Jedna osoba może być pełnomocnikiem tylko jednej osoby.

Ordynacja wyborcza

Ordynacja wyborcza: Zasady przeprowadzania wyborów.

Ordynacja wyborcza w Polsce we wszystkich rodzajach wyborów jest zapisana w kodeksie wyborczym. Został on przyjęty 5 stycznia 2011 r., wszedł w życie 1 sierpnia 2011 r. (w życie nie weszły niektóre przepisy, gdyż Trybunał Konstytucyjny uznał je za niezgodne z ustawą zasadniczą). Przed wprowadzeniem kodeksu wyborczego, ordynacja dla każdego rodzaju wyborów była zapisana w odrębnej ustawie.

	wybory parlamentarne	wybory do PE	wybory prezydenckie	wybory samorządowe
zarządzenie wyborów	Prezydent RP	Prezydent RP	Marszałek Sejmu	premier
przygotowanie organizacyjne wyborów	Za przygotowanie wyborów odpowiada odpowiada Państwowa Komisja Wyborcza (PKW). Obszar kraju dzielony jest na okręgi wyborcze, w których startują różni kandydaci (wyjątkiem są wybory prezydenckie, w których w każdym okręgu lista kandydatów jest identyczna). Okręgi są dzielone przez radę gminy na obwody głosowania, czyli obszary zamieszkania ludności głosującej w tym samym lokalu wyborczym - siedzibie obwodowej komisji wyborczej. Zadaniem obwodowych komisji wyborczych jest sporządzenie listy wyborców uprawnionych do głosowania w danym obwodzie i przeprowadzenie głosowania.
rejestracja kandydatów	Prowadzi ją PKW (lub terytorialne, np. gminne, komisje wyborcze w wyborach samorządowych). Aby kandydat (lub cała lista kandydatów) została zarejestrowana, musi przedstawić określoną w kodeksie wyborczym liczbę podpisów poparcia. Kandydatów mogą przedstawiać komitety wyborcze tworzone przez wyborców (min. 15) oraz:
rejestracja kandydatów	partie polityczne, koalicje partii		tylko przez wyborców	partie, koalicje partii i organizacje społeczne
kampania wyborcza	W okresie między ogłoszeniem daty wyborów a dniem poprzedzającym ciszę wyborczą (która trwa od dnia poprzedzającego głosowanie do czasu jego zakończenia) trwa kampania wyborcza koordynowana przez sztab wyborczy prowadzony przez komitet wyborczy, w trakcie której kandydaci starają się przekonać wyborców do głosowania na nich (czyli prowadzą agitację wyborczą). Kampania wyborcza może być finansowana: z części subwencji z budżetu państwa, którą otrzymują partie, które w wyborach do Sejmu zdobyły ponad 3% głosów, i koalicje partii, które zdobyły ponad 6% głosów - jest to zatem zwrot części kosztów kampanii; część subwencji musi być przekazana na fundusz ekspercki partii, z dotacji z budżetu państwa, którą otrzymują komitety wyborcze za każdy uzyskany mandat posła do Sejmu i do PE, z darowizn, spadków i wpłat osób fizycznych (osoby prawne nie mogą finansować kampanii; istnieje roczny limit wpłat od jednej osoby w wysokości 15-krotności minimalnego miesięcznego wynagrodzenia), ze środków partii politycznej, w tym z zaciągniętych przez nią kredytów. W trakcie kampanii wyborczej komitety wyborcze otrzymują bezpłatny czas antenowy w Polskim Radio i Telewizji Polskiej, mogą również emitować płatne spoty w radio i w telewizji oraz prowadzić agitację na billboardach itp.
dzień wyborów	Zawsze przynajmniej 1 dzień wyborów musi być ustawowo wolny od pracy (niedziela). Wybory mogą trwać:
	1 dzień	1 dzień lub 2 dni	1 dzień	1 dzień lub 2 dni
	W trakcie głosowania wyborcy (lub ich pełnomocnicy) w swoich lokalach wyborczych (lub innych, gdy mają zaświadczenie o prawie do głosowania wydawane przez urząd gminy) oddają głos poprzez postawienie znaku X na karcie do głosowania przy nazwisku popieranego przez siebie kandydata. Po zakończeniu głosowania komisje liczą głosy, po czym wywieszają wyniki głosowania i przekazują je do komisji okręgowej, a ta do PKW.
ważność wyborów	Wyniki wszystkich wyborów oprócz samorządowych wymagają stwierdzenia ważności przez Sąd Najwyższy. Ponadto, po ogłoszeniu wyników (listy osób, które zdobyły mandat), każdy uprawniony do głosowania może zgłosić do odpowiedniego sądu protest wyborczy, jeśli uzna, że wybory były przeprowadzone w sposób nieprawidłowy:
ważność wyborów	Sąd Najwyższy			sądy okręgowe

Osoby uprawnione do głosowania przebywające za granicą mogą brać udział w głosowaniu w ambasadach i konsulatach oraz głosować korespondencyjnie. Oddają oni głosy na kandydatów zarejestrowanych w okręgu warszawskim.

Frekwencja wyborcza: Stosunek procentowy liczby osób głosujących w wyborach do liczby uprawnionych do głosowania.

Integracja europejska

Historia integracji europejskiej

Zwróćcie uwagę, abyście potrafili: • przedstawić cele i etapy integracji europejskiej (Traktaty Rzymskie, Traktaty z Maastricht, Nicei, Lizbony). Tego wymaga od Was podstawa programowa.

Zimna wojna

	strefa zachodnia	blok wschodni
1939-1945	Układ Ribbentrop-Mołotow z 23 VIII 1939 r. i atak Niemiec na Polskę - początek II wojny światowej. Konferencja w Teheranie (28 XI-01 XII 1943 r.) - przymiarka Wielkiej Trójki (USA, Wielkiej Brytanii, ZSRR) do dokonania podziału w Europie po zakończeniu wojny. Konferencja w Jałcie (04-11 II 1945 r.) - Wielka Trójka omówiła przyszły podział III Rzeszy, podział Europy Wschodniej oraz kształt przyszłej Organizacji Narodów Zjednoczonych. Koniec II wojny światowej w Europie (9 V 1945 r.) - koniec walk między aliantami a hitlerowcami. Konferencja w Poczdamie (17 VII-02 VIII 1945 r.) - Wielka Trójka uzgodniła podział Niemiec na cztery strefy okupacyjne (amerykańską, brytyjską, francuską i sowiecką) oraz zmianę granic Polski. Przyjęto, że wyłączną odpowiedzialność za II wojnę światową ponoszą Niemcy. Potwornych rozmiarów tragedia szykuje się poza żelazną kurtyną, która w tej chwili dzieli Europę na dwie części. Winston Churchill, 15 VIII 1945 r. Zimna_wojna.svg
1945-1991	Zimna wojna - okres napięć między Stanami Zjednoczonymi/NATO a Związkiem Radzieckim/Układem Warszawskim przejawiających się w: wyścigu zbrojeń, napięciach politycznych i militarnych (np. kryzys kubański w 1961 r.), walce o wpływy na terytoriach peryferyjnych (Afryka, Azja, Ameryka Południowa).
1949	Z czterech stref okupacyjnych na terenie Niemiec utworzone zostają dwa państwa: RFN (Republika Federalna Niemiec) - ze stref amerykańskiej, brytyjskiej, francuskiej; stolica w Bonn; RFN jest państwem demokratycznym, "należącym" do Zachodu, NRD (Niemiecka Republika Demokratyczna) - ze strefy sowieckiej; stolica w Berlinie Wschodnim; wbrew nazwie, państwo to swoimi działaniami udowodniło, że nie było demokratyczne.
1948-1952	Plan Marshalla: Stany Zjednoczone przekazują pomoc finansową dla Europy: korzystają z niej zachodnie demokracje oraz Jugosławia. W celu dokonania podziału pieniędzy powołana zostaje Organizacja Europejskiej Współpracy Gospodarczej.	ZSRR, a pod jego naporem państwa satelickie i Finlandia, nie korzystają z pomocy w ramach planu Marshalla.
sojusze wojskowe	W 1949 r. powstaje NATO (Pakt Północnoatlantycki), utworzony na podstawie Traktatu Północnoatlantyckiego zawartego w Waszyngtonie (siedziba Sojuszu jest w Brukseli).	W odpowiedzi na powstanie NATO utworzony zostaje w 1955 r. Układ Warszawski (Układ o Przyjaźni, Współpracy i Pomocy Wzajemnej), którego członkami są ZSRR, Polska, NRD, Czechosłowacja, Węgry, Rumunia, Bułgaria oraz Albania (do 1968 r.). Rozwiązany w 1991 r.
porozumienia polityczne	W 1949 r. powołana zostaje Rada Europy, która została utworzona w celu obrony praw człowieka i demokracji parlamentarnej oraz jako forum dyskusji między państwami europejskimi.	W demoludach (krajach "demokracji" ludowej) nie powstaje żadna organizacja współpracy politycznej. Każde z państw ma indywidualne układy z ZSRR - w ten sposób są one kontrolowane.
porozumienia gospodarcze	Na mocy Traktatu Paryskiego z 1951 r. utworzona zostaje w 1952 r. EWWiS (Europejska Wspólnota Węgla i Stali). Jej założycielami są Francja, Włochy, RFN, Holandia, Belgia i Luksemburg. Jej celem jest regulacja rynku węgla i stali. Na mocy Traktatów Rzymskich z 1957 r. powstają w 1958 r. EWG (Europejska Wspólnota Gospodarcza) i EURATOM (Europejska Wspólnota Energii Atomowej). Tworzą je te same państwa, co EWWiS.	W 1949 r. powstaje RWPG (Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej). Założyły ją Bułgaria, Czechosłowacja, Polska, Rumunia, Węgry i ZSRR, a następnie dołączyły: Albania (1949, przestała uczestniczyć w pracach Rady w 1961), NRD (1950), Mongolia (1962), Kuba (1972) i Wietnam (1978). Działanie RWPG oparte było na podziale produkcji (część państw produkowała dany produkt dla wszystkich innych), którą państwa członkowskie wymieniały się używając rubla transferowego jako wirtualnej jednostki rozliczeniowej. Specyfika RWPG izolowała kraje członkowskie w handlu międzynarodowym. Rozwiązana w 1991 r.
	Współpraca gospodarcza i polityczna jest zacieśniania, następuje jej intensywny rozwój.	W 1961 r. władze NRD budują mur berliński. Był to betonowy mur oddzielający Berlin Wschodni od Zachodniego (będącego częścią RFN). Zbudowano go by zapobiec ucieczce obywateli NRD do RFN. Stał się symbolem powojennego podziału Europy. Zburzony 9/10 XI 1989 r.
KBWE	KBWE (Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie) jest pierwszą po wojnie konferencją wszystkich państw europejskich (prócz Albanii). Była forum dialogu dwóch wrogich obozów. Zakończyła się w 1975 r. w Helsinkach podpisaniem Aktu Końcowego, który zawierał wspólne postanowienia dot. współpracy i przestrzegania praw człowieka, ale również stabilności ówczesnego podziału Europy. Po Akcie Końcowym z Helsinek powstały komitety helsińskie, które były organizacjami pozarządowymi kontrolującymi przestrzeganie praw człowieka. KBWE było przejawem zimnowojennej stabilizacji. W 1994 r. KBWE zmieniła nazwę na OBWE (Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie), która to do dziś zajmuje się np. monitorowaniem przebiegu wyborów.
Jesień Narodów 1989-1991		Jesień Narodów (Jesień Ludów) to proces upadków systemów komunistycznych w państwach Europy Środkowo-Wschodniej (VI-XII 1989 r., czyli jesień 1989 r.) zakończony upadkiem Związku Radzieckiego w 1991 r. Pierwszym państwem, które stopniowo zaczęło dokonywać transformacji ustrojowej była Polska (6 II-5 IV 1989 r. trwają rozmowy Okrągłego Stołu, 4 VI 1989 r. odbywają się częściowo wolne wybory do Sejmu i wolne wybory do Senatu w wyniku których powstaje sejm kontraktowy, 24 VIII 1989 r. powołany zostaje rząd Tadeusza Mazowieckiego - pierwszy niekomunistyczny rząd w Europie Wschodniej). Jesienią 1989 r. w Czechosłowacji dokonała się aksamitna rewolucja. W 1990 r. nastąpiło zjednoczenie Niemiec (przystąpienie NRD - "Niemiec wschodnich" - do RFN - "Niemiec zachodnich"). Główne przyczyny: działania opozycji demokratycznej w demoludach, pierestrojka - reformy polityczne i gospodarcze w ZSRR spowodowane złą sytuacja gospodarczą prowadzone głównie przez Michaiła Gorbaczowa.
WNP		Państwa od 1991 r. niepodległe, ale wcześniej wchodzące w skład ZSRR, tworzą Wspólnotę Niepodległych Państw (WNP) - organizację międzynarodową mającą podtrzymać związki między tymi krajami przy zachowaniu ich suwerenności. Część z nich, np. Litwa, Łotwa, Estonia nigdy nie wstąpiła do tej organizacji.

Geneza i przebieg integracji

Integracja: Proces scalania się, jednoczenia się.

Geneza integracji europejskiej po II wojnie światowej:

kryzys gospodarczy i zniszczenia powojenne:
- Europa została najbardziej zniszczona podczas II wojny światowej, gdyż to na jej terenie toczyła się większość działań wojennych; zniszczone gospodarki potrzebowały wsparcia, aby wyjść z kryzysu i zapełnić rynki potrzebnymi towarami,
- aby skutecznie wykorzystać pomoc amerykańską przyznaną w ramach planu Marshalla, została powołana Organizacja Europejskiej Współpracy Gospodarczej (OEEC),
zagrożenie sowieckie:
- w państwach o zniszczonej gospodarce, w których ludzie cierpieli z głodu, istniało zagrożenie dojścia do władzy ugrupowań komunistycznych,
- ponieważ państwa europejskie nie byłyby w stanie oprzeć się atakowi ze strony kogokolwiek, istniało zagrożenie inwazji ZSRR (Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich), który nie przeprowadził po zakończeniu wojny demobilizacji żołnierzy - był gotowy do walki w imię ekspansywnej ideologii, którą głosiły jego władze,
problem Niemiec:
- po II wojnie światowej Niemcy (i Austria) zostały tymczasowo podzielone na 4 strefy okupacyjne (amerykańską, brytyjską, francuską i sowiecką) - Wielka Trójka (USA, Wielka Brytania, ZSRR) i Francja nie mogły dojść do porozumienia w sprawie ich przyszłości: chciano zapobiec możliwości odrodzenia się ekspansywnych Niemiec,
dążenie do pokoju:
- w powojennej Europie istniało zapotrzebowanie ludności na pokój - po 6 latach wojny chciano wreszcie zacząć normalne życie.

Odpowiedzią na powyższe problemy było:

przyznanie przez USA pomocy gospodarczej w ramach realizacji planu Marshalla,
utworzenie NATO jako systemu gwarantującego bezpieczeństwo Europie Zachodniej,
rozpoczęcie procesu integracji gospodarczej (a w przyszłości również politycznej) państw zachodnioeuropejskich: utworzenie EWWiS, EWG i EURATOM-u.

Przebieg integracji i procesu budowania bezpieczeństwa w Europie:

Plan Schumana: Plan poddania całości produkcji węgla i stali (surowców będących podstawą przemysłu zbrojeniowego) Francji i Niemiec pod kontrolę wspólnej Wysokiej Władzy, która byłaby organem niezależnym w swoich decyzjach od żadnego z państw.

Plan Schumana ogłosił Robert Schuman, francuski minister spraw zagranicznych, 9 maja 1950 r. (dzień ten świętujemy jako Dzień Europy). Plan był współtworzony przez Jeana Monneta, późniejszego szefa Wysokiej Władzy.

Jego efektem było podpisanie Traktatu Paryskiego powołującego Europejską Wspólnotę Węgla i Stali na 50 lat (działała w latach 1952-2002).

Ewolucja celów integracji bazującej na planie Schumana (rok podpisania/rok wejścia w życie)
	1951/1952	1957/1958	1992/1993	2007/2009
	Traktat Paryski	Traktaty Rzymskie	Traktat z Maastricht	Traktat Lizboński
	EWWiS	EWG, EURATOM	UE oparta na 3 filarach	jednolita UE
zrównoważony wzrost gospodarczy, zrównoważony rozwój, trwały rozwój, stabilność ekonomiczna, większe zatrudnienie itp.	tak	tak	tak	tak
wyższa stopa życiowa, dobrobyt, podwyższanie poziomu życia itp.	tak	tak	tak	tak
ściślejsze związki między krajami, solidarność między państwami członkowskimi		tak	tak	tak
ochrona interesów i praw obywateli Unii, działanie zgodne z zasadą pomocniczości			tak	tak
zapewnienie obywatelom Unii przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości			tak	tak
wspólne reprezentowanie europejskich wartości na arenie międzynarodowej			tak	tak

Struktura UE wprowadzona Traktatem o Unii Europejskiej (Traktatem z Maastricht) charakteryzowała się podziałem Unii na trzy filary:

I filar, dotyczący spraw gospodarczych (tworzony przez Wspólnotę Europejską, następczynię Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej),
II filar, dotyczący polityki zagranicznej (Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa),
III filar, dotyczący wymiaru sprawiedliwości (Współpraca Policyjna i Sądowa w Sprawach Karnych),

Traktat z Lizbony zniósł podział na filary.

Podpisany w 2001 r. Traktat z Nicei (wszedł w życie w 2003 r.) był dostosowaniem instytucji unijnych do planowanego rozszerzenia o 12 (10+2) nowych państw, w tym Polskę.

Unia Europejska

Zwróćcie uwagę, abyście potrafili: • wyjaśnić, czym zajmują się najważniejsze instytucje Unii Europejskiej (Rada Europejska, Rada Unii Europejskiej, Parlament Europejski, Komisja Europejska) • wyjaśnić, jak w Unii Europejskiej realizowane są zasady pomocniczości i solidarności • wyjaśnić, skąd pochodzą środki finansowe w budżecie unijnym i na co są przeznaczane • wskazać na mapie członków Unii Europejskiej i uzasadnić swoją opinię na temat jej dalszej integracji i rozszerzania • przedstawić prawa i obowiązki wynikające z posiadania obywatelstwa Unii Europejskiej • sformułować i uzasadnić własne zdanie na temat korzyści, jakie niesie ze sobą członkostwo w Unii Europejskiej, odwołując się do przykładów z własnego otoczenia i całego kraju. Tego wymaga od Was podstawa programowa.

Czym jest Unia Europejska?

Flaga Unii Europejskiej

Podstawa prawna funkcjonowania Unii Europejskiej począwszy od 1 grudnia 2009 r. (tj. wejścia w życie Traktatu Lizbońskiego:

Traktat o Unii Europejskiej podpisany w Maastricht w 1992 r., wersja zmieniona Traktatem Lizbońskim z 2007 r.,
Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej podpisany w Maastricht w 1992 r. jako Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską - Traktat z Lizbony zmienił jego treść i nazwę, w tym zlikwidował Wspólnotę i uczynił Unię Europejską jej następczynią.

Unia Europejska to...

według Traktatu o Unii Europejskiej, "WYSOKIE UMAWIAJĄCE SIĘ STRONY ustanawiają między sobą UNIĘ EUROPEJSKĄ, zwaną dalej «Unią», której Państwa Członkowskie przyznają kompetencje do osiągnięcia ich wspólnych celów" (fragment art. 1. ToUE),
zaklasyfikowanie Unii według "definicji" podanej w Traktacie jest niezwykle trudne - nie jest podane, czy Unia jest organizacją międzynarodową czy quasi-państwem czy innym podmiotem,
naszym zdaniem Unia jest związkiem państw, mającym realizować ustalone przez jej członków zadania, wykorzystując do tego kompetencje uzyskane w wyniku zrzeczenia się przez jej państwa członkowskie części suwerenności.

Możemy to podsumować następująco: Unia Europejska - więcej niż organizacja, mniej niż państwo

Źródła kłopotów ze sklasyfikowaniem UE:

organy Unii Europejskiej mogą w pewnych dziedzinach (np. sprawy związane z euro, kwestie importu i eksportu do i z Unii) wydawać wiążące dla państw członkowskich akty prawne (państwa nie muszą ich popierać, ale ich wykonanie przez wszystkie państwa członkowskie jest egzekwowane przez wspólny sąd, tj. Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej) - posiadanie władzy jest cechą państwa,
źródłem kompetencji Unii jest dobrowolne zrzeczenie się przez państwa członkowskie części ich kompetencji (ograniczenie suwerenności państw) - Unia nie jest więc tworem suwerennym, co jest konieczną cechą państwa.

Unia Europejska jest:

wspólnotą ekonomiczną, o czym świadczy np. istnienie wspólnego rynku europejskiego, Unii Gospodarczej i Walutowej oraz licznych polityk Unii dotyczących spraw gospodarczych,
wspólnotą polityczną, o czym świadczy np. prowadzenie wspólnej polityki zagranicznej, współpraca w dziedzinie wymiaru sprawiedliwości.

Zasady działania Unii Europejskiej

4 podstawowe wolności zapewnione w UE:

wolny przepływ towarów (np. produkowane w Danii zabawki są eksportowane do Węgier bez ceł, kontyngentów ani innych ograniczeń),
wolny przepływ usług (np. szwedzka firma może korzystać z usług bankowych realizowanych w Luksemburgu),
wolny przepływ kapitału (np. Bułgarka może zainwestować w akcje czeskiego CEZu na giełdzie w Warszawie),
wolny przepływ osób (np. Polacy mogą pracować na terenie wszystkich państw członkowskich Unii).

Podstawowe zasady działania Unii:

zasada przyznania: Unia działa wyłącznie w granicach kompetencji przyznanych jej przez państwa członkowskie w Traktatach (kompetencje nieprzyznane Unii należą do państw członkowskich),
zasada pomocniczości (subsydiarności): w dziedzinach, w których kompetencje posiada zarówno Unia, jak i państwa członkowskie, Unia podejmuje działania wyłącznie w takim zakresie, w jakim cele zamierzonego działania nie mogą zostać osiągnięte przez państwa członkowskie lub samorządy (Unia działa tylko wtedy, gdy może lepiej zrealizować dane działanie niż państwa),
zasada proporcjonalności: żadne działanie Unii nie może wykroczyć ponad to, co jest niezbędne do osiągnięcia traktatowych celów jej istnienia,
zasada solidarności: państwa członkowskie Unii powinny powstrzymać się od działań, które mogą zaszkodzić innym członkom Unii.

Parlamenty krajowe kontrolują, czy działania Unii nie wykraczają poza zasadę subsydiarności i proporcjonalności.

Prawo w Unii Europejskiej (acquis communautaire, fr. dorobek wspólnotowy, czyt. [aki komünoter] - całość prawa Unii Europejskiej):

Zgodnie z zasadą nadrzędności prawa UE w stosunku do prawodawstwa krajowego, normy prawne wszystkich członków Unii muszą być zgodne z acquis communautaire.

Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady: Akty prawne powszechnie obowiązujące na terenie Unii w formie jednolitej (tzn. do tego żeby obowiązywały nie potrzeba żadnych działań poza ich uchwaleniem). Rozporządzenia Unii Europejskiej są odpowiednikiem ustawy (mają zbliżoną pozycję w polskim systemie prawnym).
Dyrektywa: Akty prawne powszechnie obowiązujące na terenie Unii, ale dopiero po tym, jak państwa członkowskie przyjmą ustalone w dyrektywie normy w formie odpowiedniego dla danego państwa aktu prawnego (np. ustawy) - dyrektywy, w przeciwieństwie do rozporządzeń, wymagają implementacji (tj. wdrożenia) do krajowego porządku prawnego.

Decyzje, zalecenia i opinie są wydawane w sprawach indywidualnych.

Dziedziny kompetencji Unii Europejskiej - dziedziny, w których władzę posiada Unia Europejska, ponieważ państwa członkowskie jej tę władzę przekazały:

dziedziny kompetencji wyłącznych UE:
- unia celna,
- ustanawianie reguł konkurencji niezbędnych do funkcjonowania rynku wewnętrznego,
- polityka pieniężna w odniesieniu do tych państw członkowskich, których walutą jest euro,
- zachowanie morskich zasobów biologicznych w ramach wspólnej polityki rybołówstwa,
- wspólna polityka handlowa,
- zawieranie umów międzynarodowych, jeżeli jest to niezbędne do realizacji zadań UE,
wybrane dziedziny kompetencji UE dzielonych z państwami członkowskimi:
- rynek wewnętrzny,
- ochrona środowiska,
- ochrona konsumentów,
- przestrzeń wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości,
- energia,
- transeuropejskie sieci drogowe, kolejowe itp.

Polityki Unii Europejskiej: Pakiety celów i środków ich realizacji, na które jest podzielona działalność Unii Europejskiej.

Przykłady polityk UE:

polityka konkurencji, której celem jest poprawa konkurencyjności europejskiej gospodarki i zapewnienie warunków konkurencji na rynku wewnętrznym,
Wspólna Polityka Rolna, której celem jest rozwój rolnictwa unijnego,
polityka regionalna, której celem jest wyrównanie poziomu rozwoju gospodarczego na terenie Unii (w ramach polityki regionalnej Unia współfinansuje niektóre polskie inwestycje infrastrukturalne, np. budowę autostrad),
Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa (w tym Europejska Polityka Bezpieczeństwa i Obrony), której celem jest m.in. potwierdzenie obecności UE na arenie międzynarodowej,
Europejska Polityka Sąsiedztwa (w tym jej najbardziej interesujący z polskiego punktu widzenia element: Partnerstwo Wschodnie) dotyczy państw będących sąsiadami Unii Europejskiej, jej celem jest zapewnienie stabilności tych państw oraz ich rozwoju.

Traktat z Lizbony - reforma struktury i instytucji Unii Europejskiej

Traktat został podpisany 13 grudnia 2007 r., a wszedł w życie 1 grudnia 2009 r., po ratyfikowaniu przez wszystkie państwa członkowskie.

Zmiana struktury Unii Traktatem z Lizbony:

likwidacja struktury UE opartej na trzech filarach,
wprowadzenie struktury opartej na jednolitości Unii,
likwidacja Wspólnoty Europejskiej jako organizacji,
przyznanie Unii osobowości prawnej (wcześniej jedynie Wspólnota Europejska miała osobowość prawną).

Traktat z Lizbony w zamierzeniu zmienia kompetencje instytucji Unii Europejskiej w kierunku większej demokratyczności (przyznania większych uprawnień Parlamentowi Europejskiemu i obywatelom) i skuteczności. Jednocześnie, Traktat nie rozszerza w sposób istotny celów Unii (spójrz na tabelę celów w Historii integracji europejskiej), ale stwarza lepsze możliwości instytucjonalne do realizowania wcześniej postawionych celów. Do najważnieszych nowych instytucji należy zaliczyć:

Wysokiego Przedstawiciela ds. Zagranicznych i Polityki Bezpieczeństwa, tzw. ministra spraw zagranicznych UE, wspomaganego przez Europejską Służbę Działań Zewnętrznych oraz
stałego przewodniczącego Rady Europejskiej, tzw. prezydenta Unii.

Każde państwo Unii może z niej wystąpić:

po podpisaniu umowy, na którą muszą się zgodzić Parlament Europejski i Rada lub
w 2 lata po oficjalnym zgłoszeniu chęci wystąpienia.

Instytucje Unii Europejskiej

	siedziba	kompetencje	skład i funkcjonowanie
Komisja Europejska	Bruksela	główny organ wykonawczy i administracyjny Unii Europejskiej, jedyna instytucja UE posiadająca prawo inicjatywy prawodawczej, przedstawianie projektu budżetu UE, zarządzanie funduszami europejskimi, negocjowanie umów międzynarodowych, reprezentowanie UE na zewnątrz (Wysoki Przedstawiciel ds. Polityki Zagranicznej jest jej wiceprzewodniczącym, jednak działa on na podstawie wytycznych Rady), stanie na straży prawa (w tym traktatów) - kierowanie wniosków o wszczęcie postępowania przed Trybunałem Sprawiedliwości UE, negocjowanie zasad przystąpienia (akcesji) nowych państw do UE	skład: 27 komisarzy, po jednym z każdego kraju UE (w tym przewodniczący), kadencja: maks. 5 lat (Komisja może być odwołana przez PE), komisarze dbają o interesy całej Unii, nie reprezentują swoich państw - są urzędnikami ponadnarodowymi, europejskimi, organ niezależny od państw członkowskich, odpowiada za swoją działalność przed PE, każdy komisarz odpowiada za odrębną dziedzinę zainteresowań Komisji, jednak efekty jego działań muszą być zatwierdzone przez Komisję jako całość (Komisja jest ciałem kolegialnym), jednym z wiceprzewodniczących jest Wysoki Przedstawiciel ds. Zagranicznych i Polityki Bezpieczeństwa powoływany przez Radę Europejską
Rada Europejska	brak stałej siedziby	najwyższa instytucja polityczna UE, wytyczanie ogólnych kierunków rozwoju UE, podejmowanie najważniejszych decyzji politycznych, brak kompetencji prawodawczych, powoływanie Wysokiego Przedstawiciela ds. Zagranicznych i Polityki Bezpieczeństwa	skład: szefowie państw lub rządów, przewodniczący Komisji Europejskiej, przewodniczący Rady Europejskiej (tzw. prezydent Unii), w jej pracach uczestniczy przedstawiciel Unii ds. Zagranicznych i Polityki Bezpieczeństwa;, planowo spotyka się 4 razy w roku, metoda podejmowania decyzji: konsensus, kadencja przewodniczącego Rady Europejskiej trwa 2,5 roku i może on być ponownie wybrany tylko raz (przez Radę Europejską)
Rada Unii Europejskiej (oficjalnie: Rada, inne nazwy: Rada Ministrów, Consilium)	Bruksela	stanowienia prawa: podejmowanie decyzji wraz z Parlamentem, przyjmowanie budżetu UE (wraz z Parlamentem), koordynowanie polityk gospodarczych państw członkowskich, zawieranie umów międzynarodowych między Unią a państwami trzecimi, przyjmowanie wniosków o przystąpienie do UE	tak naprawdę jest wiele Rad, np. Rada ds. Ogólnych, Rada ds. Gospodarczych i Finansowych, skład: ministrowie odpowiednich resortów, metoda podejmowania decyzji: głosowanie (skomplikowaną) większością kwalifikowaną (w większości przypadków), przewodniczy jej przedstawiciel kraju prezydencji (z wyjątkiem Rady ds. Zagranicznych, której przewodniczy Wysoki Przedstawiciel ds. Zagranicznych); zadaniem kraju prezydencji jest zapewnienie sprawnego podejmowania decyzji przez Radę (poprzez odpowiednie konstruowanie porządku obrad, prowadzenie nieoficjalnych negocjacji zmierzających do osiągnięcia kompromisu)
Parlament Europejski	Bruksela (obrady komisji, dodatkowe posiedzenia), Strasburg (12 posiedzeń plenarnych), Luksemburg (sekretariat, biura)	kontrolowanie działalności Komisji Europejskiej (Komisja musi zostać zaakceptowana przez PE), w tym prawo do jej odwołania, kontrolowanie innych instytucji unijnych, stanowienia prawa: podejmowanie decyzji wraz z Radą, przyjmowanie budżetu UE (wraz z Radą), uchwalanie absolutorium dla Komisji z wykonania budżetu	736 posłów (w tym 50 z Polski) wybieranych w wyborach bezpośrednich we wszystkich państwach członkowskich na 5-letnią kadencję, posłowie tworzą frakcje (grupy polityczne), najliczniejsze frakcje (razem mające większość w PE) to Grupa Europejskiej Partii Ludowej (EPP, z Polski posłowie PO i PSL) i Grupa Postępowego Sojuszu Socjalistów i Demokratów (S&D, z Polski posłowie SLD), posłowie reprezentują interes całej Unii a nie interes narodowy; podejmuje decyzje większością głosów
Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej	Luksemburg	rozstrzyganie sporów między państwami Unii, orzekanie o zgodności aktów prawnych wydawanych przez organy UE z traktatami, orzekanie o zgodności aktów prawnych wydawanych przez państwa członkowskie z prawem UE	składa się m.in. z Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości (ETS) i Sądu (dawniej Sądu I Instancji), skład ETS: 27 sędziów, po jednym z każdego państwa członkowskiego, kadencja: 6 lat

Budżet Unii Europejskiej

Budżet UE: Roczny plan dochodów i wydatków Unii Europejskiej, na podstawie którego finansowane są działania podejmowane przez Unię.
Perspektywa finansowa UE: Wieloletnie porozumienie dotyczące wydatków Unii Europejskiej, na podstawie którego Komisja przygotowuje projekty (rocznych) budżetów. Obecnie obowiązująca perspektywa finansowa obejmuje lata 2007-2013.
Pozycja netto: Różnica między całkowitą ilością środków otrzymywanych przez dane państwo z budżetu UE a całkowitą ilością środków wpłacanych (pozycja netto = wpływy państwa z budżetu UE - wpłaty państwa do budżetu UE).
Płatnik netto: Państwo, które więcej wpłaca do budżetu UE niż z niego otrzymuje (np. Niemcy, Holandia, Cypr).

Główne źródła wpływów do budżetu Unii:

75% wpływów państw z opłat rolnych i ceł,
część wpływów państw z podatku VAT,
bezpośrednie wpłaty państw, których wielkość jest zależna od wysokości dochodu narodowego brutto danego państwa (przy czym każde państwo wpłaca taką samą procentową część swojego Dochodu Narodowego Brutto).

Pozycje wydatków w budżecie Unii (przykłady z perspektywy finansowej 2007-2013):

zrównoważony wzrost (np. wydatki na infrastrukturę, rozwój kapitału ludzkiego),
zasoby naturalne, w tym wydatki na Wspólną Politykę Rolną (np. dotacje bezpośrednie dla rolników),
obywatelstwo, wolność, bezpieczeństwo i sprawiedliwoś (np. wydatki na działanie Europejskiego Urzędu Policji, \textbf{Europolu}, który koordynuje działania policji narodowych dotyczące przestępczości międzynarodowej),
UE jako partner na arenie międzynarodowej (np. środki na pomoc humanitarną, fundusze przedakcesyjne),
inne wydatki, w tym na administrację.

Euro

Symbol euro

Euro: Wspólna europejska waluta.

Euro zostało wprowadzone do obiegu bezgotówkowego 01.01.1999 r., zaś do obiegu gotówkowego 01.01.2002 r.

100€

Banknoty i monety euro:

banknoty euro są emitowane przez Europejski Bank Centralny i wyglądają tak samo w każdym państwie: nadruki na nich przedstawiają mosty (symbolizujące łączenie, integrację) zgodnie z zasadą "im wyższy nominał, tym nowocześniejszy most",
nominały banknotów to 5, 10, 20, 50, 100, 200, 500 euro,
monety euro są emitowane przez kraje członkowskie Unii Gospodarczej i Walutowej w ilości wyznaczonej przez Europejski Bank Centralny,
nominały monet to 1, 2, 5, 10, 20, 50 centów oraz 1 i 2 euro:
- awersy monet, czyli te ich strony, które zawierają nominał ("reszka"), są stroną wspólną - wyglądają tak samo w każdym państwie,
- rewersy monet, czyli strony bez nominału ("orzeł"), są stroną narodową - są różne w zależności od kraju pochodzenia.

Zanim powstało euro, w latach 1979-1998 państwa Unii rozliczały się za pomocą ECU (Europejska Jednostka Walutowa, ang. European Currency Unit). ECU nie było prawdziwą walutą lecz koszykiem walut państw Unii (jego kurs był ustalany jako średnia ważona kursów walut krajowych).

Strefa euro (euroland, Unia Gospodarcza i Walutowa): Państwa, które przyjęły euro.

Członkami strefy euro są:

12 z 15 państw, które były członkami UE przed 01.05.2004 r. (Wielka Brytania, Dania i Szwecja nie przyjęły euro), przy czym Grecja weszła do strefy euro w 2001 r. a pozostałe państwa w 1999 r.,
Słowenia (od 2007 r.),
Cypr (od 2008 r.),
Malta (od 2008 r.),
Słowacja (od 2009 r.),
Estonia (od 2011 r.).

Wszystkie państwa Unii Europejskiej, poza Danią i Wielką Brytanią, zobowiązały się do przyjęcia euro. Aby jednak wejść w skład Unii Gospodarczej i Walutowej, trzeba spełnić kryteria konwergencji.

Kryteria konwergencji (kryteria zbieżności, kryteria z Maastricht)

Ustalone w Traktacie z Maastricht warunki, które państwo musi spełnić, by przystąpić do strefy euro:

stabilność cen: stopa inflacji nie może przekroczyć o więcej niż 1,5 punktu procentowego średniej stopy inflacji trzech państw Unii z najniższą inflacją,
wysokość stóp procentowych nie może być wyższa o więcej niż 2 punkty procentowe od średniej wysokości stóp procentowych trzech państw o najniższej inflacji,
stabilna sytuacja finansów publicznych}: deficyt budżetowy poniżej 3% PKB (produktu krajowego brutto)} oraz dług publiczny poniżej 60% PKB (produkt krajowy brutto to wartość wszystkich takich towarów i usług wytworzonych w państwie w ciągu np. roku, które nie posłużyły do wytworzenia czegokolwiek innego - PKB to wartość wszystkich towarów i usług wytworzonych w państwie w jednostce czasu pomniejszona o wartość tych towarów i usług, które posłużyły do ich wytworzenia),
stabilność kursu waluty: przez 2 lata przed przyjęciem euro kurs waluty kraju musi się mieścić w ustalonym przedziale wahań.

Europejski Bank Centralny: Organ UE emitujący euro oraz prowadzący politykę pieniężną wyznaczoną przez Europejski System Banków Centralnych.
Europejski System Banków Centralnych: Docelowo organ prowadzący politykę pieniężną strefy euro (m.in. ustalający wysokość stóp procentowych w eurolandzie, kontrolujący poziom inflacji). ESBC składa się z Europejskiego Banku Centralnego i wszystkich banków centralnych państw Unii Europejskiej. Ponieważ nie wszystkie kraje członkowskie Unii przyjęły euro, Traktat Lizboński wprowadził [[w:Eurosystem|], który prowadzi obecnie politykę pieniężną strefy euro i składa się z Europejskiego Banku Centralnego oraz banków centralnych tych państw Unii, które przyjęły euro (tzn. przystąpiły do Unii Gospodarczej i Walutowej). Eurosystem, a docelowo Europejski System Banków Centralnych, jest odpowiednikiem polskiej Rady Polityki Pieniężnej.

Rozszerzenia terytorialne Wspólnot Europejskich

Kryteria kopenhaskie

Ustalone w 1993 r. podstawowe warunki, które musi spełniać każdy kraj, który chce ubiegać się o członkostwo w Unii Europejskiej. zgodnie z nimi, państwa muszą mieć:

"stabilne instytucje gwarantujące demokrację, rządy prawa, przestrzeganie praw człowieka oraz poszanowanie i ochronę mniejszości",
"sprawnie działającą gospodarkę rynkową oraz zdolność do stawienia czoła konkurencji i siłom rynkowym w UE",
"zdolność do przyjęcia na siebie wymogów członkostwa, a w szczególności do przestrzegania celów unii politycznej, gospodarczej i walutowej".

Na granatowo państwa członkowskie, na niebiesko państwa kandydujące, na zielono państwa uważane za potencjalnych przyszłych kandydatów do UE

Państwa kandydujące do Unii Europejskiej:

Turcja (od 1999 r., obecnie trwają negocjacje akcesyjne),
Chorwacja (od 2004 r., negocjacje akcesyjne zostały zakończone 30.06.2011 r.; w najbliższym czasie nastąpi podpisanie traktatu akcesyjnego po czym będzie on musiał być ratyfikowany przez wszystkie państwa Unii i Chorwację),
Macedonia (od 2005 r., obecnie trwa oczekiwanie na decyzję Rady o rozpoczęciu negocjacji akcesyjnych),
Islandia (od 2009 r., obecnie trwają negocjacje akcesyjne),
Czarnogóra (od 2010 r., obecnie państwo jest w trakcie realizowania kryteriów członkostwa).

Procedura kandydowania i wstępowania do Unii Europejskiej:

Wniosek: Każdy kraj może złożyć do Rady Unii Europejskiej wniosek o przyjęcie do Unii Europejskiej. Jeżeli wniosek ten zostanie pozytywnie zaopiniowany przez Komisję Europejską i Rada UE jednogłośnie postanowi o jego przyjęciu, państwo uzyskuje status państwa kandydującego i rozpoczyna negocjacje akcesyjne (czyli dotyczące wstąpienia).
Screening: Właściwe negocjacje muszą być poprzedzone przez sprawdzenie, które elementy prawa państwa kandydującego są zgodne z acquis communautaire, a które wymagają dostosowania. Przeglądu prawa państwa kandydującego dokonuje Komisja Europejska, po czym przedstawia Radzie UE raport będący jedną z podstaw negocjacji.
Negocjacje akcesyjne: Kraj kandydujący musi przedstawić swoje stanowisko negocjacyjne, które następnie jest rozpatrywane przez Komisję i Radę UE. Rada UE ustala na podstawie propozycji Komisji wspólne dla wszystkich państw Unii stanowisko negocjacyjne, po czym rozpoczyna się okres "dynamicznych" negocjacji.
Podpisanie traktatu akcesyjnego: Po ustaleniu warunków członkostwa, państwo kandydujące i wszystkie państwa członkowskie Unii podpisują traktat akcesyjny.
Ratyfikacja traktatu akcesyjnego: Państwo kandydujące staje się członkiem Unii Europejskiej po tym, gdy wszystkie państwa, które podpisały traktat akcesyjny, go ratyfikują (czyli zatwierdzą zgodnie z obowiązującą w danym kraju procedurą) - brak ratyfikacji traktatu przez którekolwiek państwo oznacza brak rozszerzenia UE.

Najważniejsze momenty w integracji Polski z UE:

nawiązanie stosunków dyplomatycznych między Polską a Wspólnotami Europejskimi (1988 r.),
podpisanie umowy stowarzyszeniowej (tzw. układu europejskiego) Polski ze Wspólnotami Europejskimi (1991 r.) oraz jej wejście w życie (1994 r.),
złożenie przez Polskę wniosku o członkostwo w Unii Europejskiej (1994 r.) i jego zaakceptowanie przez UE (1997 r.),
negocjacje akcesyjne (1998-2002),
podpisanie w Atenach traktatu akcesyjnego (2003 r.),
ogólnonarodowe referendum akcesyjne (2003 r.), w którym wstąpienie Polski do Unii Europejskiej poparło 77% głosujących (przy frekwencji wynoszącej 59%),
wstąpienie Polski do Unii Europejskiej (1 maja 2004 r.).

Obywatel i Unia, czyli wykorzystaj szansę!

Obywatelstwo Unii Europejskiej: Obywatelem Unii Europejskiej jest każdy, kto posiada obywatelstwo jednego z państw członkowskich UE (tzn., że obywatelstwo UE nie zastępuje obywatelstwa danego kraju, ale je uzupełnia).

Prawa obywatela Unii:

prawo do swobodnego przemieszczania się i przebywania na terytorium wszystkich państw Unii,
bierne i czynne prawa wyborcze w wyborach do Parlamentu Europejskiego oraz w wyborach lokalnych w państwie członkowskim Unii, na terenie którego mieszka (np. Grek mieszkający w Hiszpanii może głosować w wyborach lokalnych w Madrycie na kandydatkę z obywatelstwem fińskim),
prawo do kierowania petycji do Parlamentu Europejskiego w sprawach objętych zakresem działalności Unii,
prawo do kierowania skarg dotyczących niewłaściwego działania instytucji i organów UE do \Europejskiego Rzecznika Praw Obywatelskich powoływanego przez Parlament Europejski na 5 lat,
prawo do korzystania z ochrony konsularnej i dyplomatycznej zapewnianej przez ambasadę i konsulat dowolnego państwa członkowskiego UE, jeśli państwo pochodzenia danego obywatela nie ma w danym kraju przedstawicielstwa (np. Polka potrzebująca pomocy w Gambii może ją uzyskać w przedstawicielstwie Wielkiej Brytanii),
prawo przedstawienia Komisji Europejskiej europejskiej inicjatywy obywatelskiej (tzn. obywatelskiego projektu aktu prawnego),
- propozycje regulacji przedstawianych w ramach europejskiej inicjatywy obywatelskiej muszą mieścić się w dziedzinach kompetencji UE,
- europejska inicjatywa obywatelska musi być poparta przez co najmniej 1 milion obywateli Unii pochodzących z co najmniej ${\begin{matrix}{\frac {1}{4}}\end{matrix}}$ państw członkowskich, przy czym z każdego państwa musi być zebrane co najmniej 750 razy więcej podpisów niż wynosi liczba posłów tego państwa w PE oraz osoby popierające europejską inicjatywę obywatelską muszą mieć czynne prawo wyborcze w wyborach do PE,
- pierwsza europejska inicjatywa obywatelska może zostać zgłoszona 1 kwietnia 2012 r.

Karta Praw Podstawowych UE: Dokument grupujący najważniejsze prawa człowieka przysługujące obywatelom Unii Europejskiej, włączony do europejskiego porządku prawnego poprzez Traktat z Lizbony (natomiast niebędący jego częścią).

Karta jest obowiązującym na terenie Unii prawem - wyjątek od tej reguły stanowią Polska i Wielka Brytania, które podpisały Traktat Lizboński wraz z protokołem brytyjskim, w którym nie zgodziły się na stosowanie przepisów Karty (tzn. prawa zapisane w Karcie nie mogą być podstawą żądań obywateli wobec władz Polski i Wielkiej Brytanii).

Układ z Schengen: Porozumienie między rządami, dzięki któremu każdy przebywający na terenie obszaru z Schengen może przemieszczać się między państwami go tworzącymi bez kontroli granicznej. Polska należy do układu z Schengen od grudnia 2007 r.

Dotacje z funduszy europejskich 2007-2013, czyli szansa na drugą Irlandię:

projekty działań spełniających cele wyznaczone przez Unię Europejską mogą starać się o dofinansowanie z funduszy europejskich - wnioski o dofinansowanie może złożyć organ samorządu, przedsiębiorstwo, stowarzyszenie, osoba fizyczna (również małoletnia) - każdy, kto chce i potrafi coś zrobić,
kwota dotacji ze środków wspólnotowych może wynieść maksymalnie 85% wartości projektu.

Sojusz Północnoatlantycki

Zwróćcie uwagę, abyście potrafili: • scharakteryzować członkostwo Polski w NATO. Tego wymaga od Was podstawa programowa.

Flaga NATO

NATO (Organizacja Traktatu Północnoatlantyckiego, Pakt Północnoatlantycki): Organizacja międzynarodowa, której celem jest ochrona pokoju i bezpieczeństwa jej członków. NATO powstało jako przeciwwaga dla ZSRR w trakcie zimnej wojny. Obecnie (po zakończeniu zimnej wojny) NATO zmieniło cele swojego działania, kładąc większy nacisk na utrzymanie światowego pokoju i zwalczanie terroryzmu, a nie na obronę przed bezpośrednim, "tradycyjnym" atakiem na członka Sojuszu przez inne państwo.
Traktat Waszyngtoński (Traktat Północnoatlantycki): Dokument międzynarodowy powołujący NATO, podpisany w Waszyngtonie 04.04.1949 r.

Zgodnie z artykułem V Traktatu Waszyngtońskiego atak na terytorium któregokolwiek z członków Sojusz jest atakiem na cały Sojusz - w ramach wspólnej obrony cały Pakt dokonuje kontrataku. Pierwszy raz na artykuł ten powołały się Stany Zjednoczone po atakach z 11 września 2001 r.

Siedziba NATO znajduje się w Brukseli.

Zasada cywilnej kontroli nad armią: Zasada, zgodnie z którą najwyższym zwierzchnikiem armii jest cywil (a nie wojskowy, np. generał).

W Polsce zwierzchnikiem Sił Zbrojnych jest Prezydent RP (w czasie pokoju sprawuje zwierzchnictwo poprzez Ministra Obrony Narodowej). W NATO decyzje o użyciu wojsk są podejmowane w drodze konsensusu przez Radę Północnoatlantycką złożoną z szefów państw lub rządów członków Sojuszu.

Sposoby działania NATO:

organizowanie misji stabilizacyjnych i pokojowych (zgodnych z Kartą Narodów Zjednoczonych, najczęściej na podstawie mandatu Rady Bezpieczeństwa ONZ),
- np. ISAF w Afganistanie, KFOR (Kosovo Force), wspieranie operacji Unii Afrykańskiej w Somalii,
tworzenie partnerstw z innymi państwami w celu budowania dobrych relacji i pokoju (np. Rada NATO-Rosja, Partnerstwo dla Pokoju).

Członkowie NATO:

1949 r.: Belgia, Dania, Francja, Holandia, Islandia, Kanada, Luksemburg, Norwegia, Portugalia, USA, Wielka Brytania, Włochy,
1952 r.: Grecja, Turcja,
1955 r.: Niemcy (RFN),
1982 r.: Hiszpania,
1999 r.: Czechy, Polska, Węgry,
2004 r.: Bułgaria, Estonia, Litwa, Łotwa, Rumunia, Słowacja, Słowenia,
2009 r.: Albania, Chorwacja.

W 1955 r. do NATO przystąpiło państwo zachodnioniemieckie (RFN) - terytorium byłej Niemieckiej Republiki Demokratycznej (NRD) zostało włączone do NATO w momencie zjednoczenia Niemiec, czyli w 1990 r.

Polska ratyfikowała (zatwierdziła) Traktat Waszyngtoński w 1999 r., dzięki czemu w tym samym roku stała się pierwszym członkiem NATO z byłego bloku wschodniego (razem z Czechami i Węgrami).

Rada Europy

logo Rady Europy

Rada Europy: Organizacja międzynarodowa zrzeszająca wszystkie państwa europejskie (z wyjątkiem Białorusi) działająca na polu kultury, ochrony praw człowieka i umacniania demokracji. Rada Europy została powołana 05.05.1949 r. Traktatem Londyńskim. Jej siedziba znajduje się w Strasburgu.

Polska wstąpiła do Rady Europy w 1991 r.

Częścią dorobku Rady Europy jest Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, przyjęta w 1950 r. Celem Konwencji jest zagwarantowanie podstawowych praw i wolności wszystkim Europejczykom. Konwencja jest dokumentem, którego ratyfikowanie zobowiązuje państwa do stosowania się do jego zapisów i umożliwia egzekwowanie tego przez obywateli. W przypadku tej konwencji, państwa muszą poddać się orzecznictwu Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z siedzibą w Strasburgu.

Konwencja: Dokument międzynarodowy, którego podpisanie jest równoznaczne z włączeniem go do krajowego porządku prawnego.

Rada Europy jest często mylona z organami Unii Europejskiej: Radą i Radą Europejską --- pamiętaj, że Rada Europy jest odrębną od Unii organizacją międzynarodową.

Polityka zagraniczna Polski

Zwróćcie uwagę, abyście potrafili: • przedstawić najważniejsze kierunki polskiej polityki zagranicznej (stosunki z państwami Unii Europejskiej i Stanami Zjednoczonymi, relacje z sąsiadami) • scharakteryzować politykę obronną Polski • przedstawić udział Polski w międzynarodowych misjach pokojowych i operacjach militarnych • wyjaśnić, czym się zajmują ambasady i konsulaty. Tego wymaga od Was podstawa programowa.

Polityka zagraniczna Polski

Polityka zagraniczna: Dziedzina polityki państwa dotycząca stosunków z innymi państwami i organizacjami międzynarodowymi.

Politykę zagraniczną w Polsce prowadzi Rada Ministrów (najczęściej reprezentowana przez Ministra Spraw Zagranicznych lub premiera) oraz Prezydent RP, który współpracuje przy wykonywaniu tego zadania z rządem. W prowadzeniu polityki zagranicznej pomagają ambasadorowie, którzy są stałym przedstawicielami obcego państwa na terytorium danego kraju.

Ambasada: Stała placówka dyplomatyczna państwa A na terytorium państwa B. Stojący na jej czele ambasador jest przedstawicielem państwa A, może reprezentować to państwo w kontaktach z władzami państwa B.
Konsulat: Urząd państwa A na terytorium państwa B, który zajmuje się m.in. udzielaniem pomocy obywatelom państwa A znajdującym się na terytorium państwa B (np. udzielaniem ślubów), wydawaniem wiz osobom chcącym udać się do państwa A oraz wspieraniem wymiany handlowej, współpracy kulturalnej itp.. Funkcje konsularne mogą być realizowane przez odrębny urząd (konsulat) lub przez wydział konsularny działający w ambasadzie.

Wybrane kierunki polskiej polityki zagranicznej:

Unia Europejska (i jej państwa członkowskie),
Stany Zjednoczone i NATO,
Rosja,
Białoruś, Ukraina, Gruzja i inne państwa objęte Partnerstwem Wschodnim Unii Europejskiej,
sąsiedzi Polski.

Polityka obronna Polski

Cele polityki obronnej Polski:

zapewnienie niepodległości Polski,
obrona i ochrona wszystkich obywateli polskich,
rozwijanie współpracy z innymi państwami, a zwłaszcza z sąsiadami Polski,
zapewnienie skuteczności Sił Zbrojnych,
realizacja zobowiązań wynikających z członkostwa w NATO i UE oraz przyczynianie się do budowania światowego pokoju.

Wybrane sposoby realizacji celów polityki obronnej Polski:

członkostwo w NATO i UE,
unowocześnianie wojska, w tym utworzenie armii zawodowej i zakup sprzętu,
utrzymywanie dobrych relacji z sąsiadami Polski,
udział w misjach zagranicznych UE, NATO i ONZ, np.:
- Polski Kontyngent Wojskowy (PKW) Czad (misja UE),
- PKW EUFOR w Bośni i Hercegowinie (misja UE),
- PKW KFOR w Kosowie (misja NATO),
- PKW Afganistan (misja NATO),
- PKW Orlik 3, który zajmuje się kontrolowaniem przestrzeni powietrznej państw bałtyckich (w ramach zobowiązań nałożonych przez NATO).

Podmioty odpowiedzialne za prowadzenie polityki obronnej w Polsce:

Prezydent RP (który jest zwierzchnikiem Sił Zbrojnych),
Minister Obrony Narodowej (kierujący Siłami Zbrojnymi w czasie pokoju) i rząd,
podmioty wojskowe, w tym Sztab Generalny Wojska Polskiego,
Naczelny Dowódca Sił Zbrojnych (powoływany tylko na czas wojny, tzn. w momencie wprowadzenia stanu wojennego).

Globalna wioska

Organizacja Narodów Zjednoczonych

Zwróćcie uwagę, abyście potrafili: • wyjaśnić, czym zajmuje się ONZ, jej najważniejsze organy (Zgromadzenie Ogólne, Rada Bezpieczeństwa, Sekretarz Generalny) i wybrane organizacje międzynarodowe. Tego wymaga od Was podstawa programowa.

ONZ

Flaga ONZ

Organizacja Narodów Zjednoczonych została utworzona przez 51 państw na konferencji w San Francisco w 1945 r., gdzie podpisano Kartę Narodów Zjednoczonych - podstawę działania Organizacji. Siedziba ONZ znajduje się w Nowym Jorku.

Cele ONZ:

utrzymywanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa,
rozwijanie przyjaznych stosunków między narodami opartych na poszanowaniu zasady równouprawnienia i samostanowienia,
rozwiązywanie problemów międzynarodowych na drodze współpracy,
popieranie przestrzegania praw człowieka,
harmonizowanie działalności narodów zmierzających do osiągnięcia ww. wspólnych celów;

Najważniejsze organy Organizacji (powołane w Karcie Narodów Zjednoczonych):

Zgromadzenie Ogólne:
- tworzą je przedstawiciele wszystkich państw członkowskich,
- może obradować nad wszystkimi sprawami podlegającymi kompetencjom ONZ, jednak nie ma wielu możliwości egzekwowania swoich ustaleń (np. może wydawać prawnie niewiążące zalecenia państwom członkowskim),
- podejmuje decyzje w głosowaniu (zwykłą lub kwalifikowaną ${\begin{matrix}{\frac {2}{3}}\end{matrix}}$ większością głosów);
Rada Bezpieczeństwa:
- jest odpowiedzialna za utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa,
- w przypadku naruszenia przez państwo międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa oraz w celu przywrócenia pokoju, Rada może m.in. zadecydować o zerwaniu z danym państwem stosunków dyplomatycznych, nałożyć na nie sankcje gospodarcze, zadecydować o zerwaniu komunikacji z danym państwem, a jeżeli te środki nie podziałają, może przeprowadzić operację zbrojną,
- występuje we wspólnym imieniu wszystkich członków ONZ,
- składa się z 15 członków:
  - stali członkowie (mający prawo weta i wchodzący w skład Rady cały czas):
    - Chiny,
    - Francja,
    - Rosja,
    - Stany Zjednoczone,
    - Wielka Brytania,
  - 10 niestałych członków wybieranych przez Zgromadzenie Ogólne na 2-letnią kadencję;
Rada Gospodarcza i Społeczna, której zadaniem jest badanie międzynarodowych zjawisk gospodarczych i szeroko pojętych społecznych;
Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości, którego zadaniem jest rozstrzyganie sporów między państwami-członkami ONZ;
Sekretariat:

Ban Ki-moon, Sekretarz Generalny ONZ
- kieruje bieżącym funkcjonowaniem ONZ,
- obecnym Sekretarzem Generalnym jest Ban Ki-moon z Korei Południowej, wybrany na drugą 5-letnią kadencję, która skończy się 31 grudnia 2016 r.;
Rada Powiernicza, której zadaniem było kontrolowanie administracji zarządzającej terytorium powierniczym (czyli niesamodzielnym, administrowanym przez inne państwo, lecz do niego nienależącym); wobec usamodzielnienia się wszystkich terytoriów powierniczych zawiesiła swoją działalność.

Rodzina Organizacja Narodów Zjednoczonych

Organizacje wyspecjalizowane ONZ: Odrębne od Organizacji Narodów Zjednoczonych organizacje międzynarodowe, które w sposób całościowy zajmują się sprawami powiązanymi z celami ONZ i są związane umową międzynarodową z tą organizacją. Zaliczają się do nich m.in.:

	Międzynarodowa Organizacja Pracy (pol. MOP, ang. ILO), która rozwija standardy pracy (jednym z osiągnięć ILO jest ustanowienie 40-godzinnego tygodnia pracy),
	grupa Banku Światowego, w tym Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju (pol. MBOR, ang. IBRD), która zajmuje się udzielaniem preferencyjnych pożyczek (np. na rozwój infrastruktury) państwom rozwijającym się (ze wsparcia grupy Banku Światowego korzystała również Polska),
	Międzynarodowy Fundusz Walutowy (pol. MFW, ang. IMF), który zajmuje się m.in. udzielaniem pożyczek państwom znajdującym się w trudnej sytuacji finansowej,
	Organizacja Narodów Zjednoczonych ds. Wyżywienia i Rolnictwa (ang. FAO), która doradza krajom rozwijającym się jak zwalczyć głód (jednym z efektów działań FAO była zielona rewolucja rozpoczęta w latach '60 XX wieku),
	Organizacja Narodów Zjednoczonych ds. Oświaty (ang. UNESCO), która zajmuje się m.in. budowaniem pokoju i wzajemnego szacunku poprzez działania w sferze edukacji, nauki i kultury (jednym z działań tej organizacji jest tworzenie Listy Światowego Dziedzictwa UNESCO),
	Światowa Organizacja Zdrowia (ang. WHO), która zajmuje się tworzeniem międzynarodowych standardów ochrony zdrowia oraz zwalczaniem epidemii (obecnie działania WHO w tym zakresie dotyczą m.in. ograniczania epidemii AIDS).

Fundusze i agencje będące częścią ONZ:

	Fundusz Narodów Zjednoczonych na rzecz Dzieci (ang. UNICEF), który zajmuje się zwalczaniem ubóstwa, przemocy, dyskryminacji i chorób dotykających dzieci,
	Wysoki Komisarz Narodów Zjednoczonych ds. Uchodźców (ang. UNHCR), którego biuro zajmuje się pomocą i ochroną praw uchodźców.

Inne organizacje związane z ONZ:

	Międzynarodowa Agencja Energii Atomowej (pol. MAEA, ang. IAEA), która zajmuje się kontrolowaniem wykorzystania energii atomowej oraz wspieraniem rozwoju pokojowych programów jądrowych,
	Światowa Organizacja Handlu (ang. WTO), która zajmuje się usuwaniem barier handlowych i popieraniem rozwoju wolnego globalnego handlu.

Prawa człowieka

Zwróćcie uwagę, abyście potrafili: • wyjaśnić, czym są prawa człowieka i uzasadnić ich znaczenie we współczesnej demokracji. Tego wymaga od Was podstawa programowa.

Generacje praw człowieka

Prawa naturalne: Prawa posiadane przez człowieka wynikające z natury bycia człowiekiem, których żadna władza nie może go pozbawić, jeśli nie chce być uznana za władzę tyrańską (są nienaruszalne). Człowiek nie może się ich zrzec (są niezbywalne). Obowiązkiem władzy państwowej jest ich ochrona - prawa stanowione muszą być im podporządkowane.

I generacja praw człowieka (prawa skierowane przeciw państwu):

prawa i wolności osobiste,
prawa polityczne, zapewniające jednostce wolny udział w życiu publicznym, w sprawowaniu i kontrolowaniu władzy.

II generacja praw człowieka (prawa realizowane poprzez państwo):

prawa ekonomiczne, określające uprawnienia człowieka jako uczestnika życia gospodarczego, posiadacza własności i pracownika,
prawa socjalne, zobowiązujące państwo do czynienia wysiłków w celu zapewnienia ludziom godnego życia,
prawa kulturalne, dotyczące uprawnień jednostki w życiu kulturalnym.

III generacja praw człowieka (prawa kolektywne, solidarnościowe) - są to takie prawa, które ze swojej natury mogą dotyczyć albo wszystkich, albo nikogo (np. nie można przyznać prawa do życia w czystym środowisku tylko niektórym ludziom, gdyż środowisko jest dobrem wspólnym - jeśli będzie zanieczyszczone, odczują to wszyscy ludzie), np.:

prawo do rozwoju,
prawo do pokoju,
prawo do czystego środowiska,
prawo do otrzymywania pomocy humanitarnej.

IV generacja praw człowieka (obecnie dopiero w trakcie wyodrębniania, prawa mniejszości), np.:

prawo mniejszości religijnych do swobodnego realizowania praktyk religijnych,
prawo mniejszości seksualnych do adopcji dzieci.

Generacje praw człowieka w skrócie:

prawa I generacji ograniczają władzę państwa nad jednostką,
prawa II generacji domagają się aktywnej postawy państwa w stosunku do jednostki,
prawa III generacji zakładają współpracę wszystkich państw świata w celu ich wykonania,
prawa IV generacji zakładają brak dyskryminacji grup społecznych, która była wcześniej faktem ze względu na ich mniejszościowy status.

Pierwsze katalogi praw człowieka w prawie krajowym

Data	Dokument
1776	Deklaracja Niepodległości Stanów Zjednoczonych
1789	Francuska Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela

Prawa człowieka w prawie międzynarodowym

Data	Dokument
1948	Powszechna Deklaracja Praw Człowieka (ONZ)
1950	Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (Rada Europy): skargi rozpatruje Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu obowiązuje zasada bezpośredniej stosowalności (normy konwencji obowiązują w państwie-sygnatariuszu - stanowią część jego porządku prawnego)
1961	Europejska Karta Socjalna (Rada Europy)
1966	Pakty Praw Człowieka (ONZ): skargi rozpatruje Komitet Praw Człowieka w Genewie	Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych
1966		Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych
1989	Konwencja o Prawach Dziecka (ONZ)

Ochrona praw człowieka

Prawo proceduralne (prawo formalne, procesowe): Prawo mówiące o sposobach obrony przynależnych jednostce praw.

Możliwości dochodzenia swoich praw przez osobę poszkodowaną:

Poza organami państwowymi i organizacjami międzynarodowymi, ochroną praw człowieka zajmują się organizacje pozarządowe (NGOs). Należą do nich:

Polska Akcja Humanitarna (PAH), zajmująca się pomocą humanitarną,
Amnesty International, działająca na rzecz uwolnienia więźniów politycznych i więźniów sumienia (osób więzionych tylko za swoje poglądy),
Komitety Helsińskie (wywodzące się z postanowień Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie z 1975 r., obradującej w Helsinkach; w Polsce: Helsińska Fundacja Praw Człowieka), zajmujące się badaniem stanu przestrzegania praw człowieka,
Komitet Ochrony Praw Dziecka.

Cele organizacji broniących praw i wolności człowieka są następujące:

informowanie opinii publicznej o przypadkach naruszania praw człowieka,
bezpośrednia pomoc ofiarom,
wywieranie nacisku na władze.

Metody działania ww. organizacji:

badanie przypadków naruszania praw człowieka,
gromadzenie informacji i tworzenie statystyk, raportów, ekspertyz,
udzielanie konsultacji i porad prawnych ofiarom,
przeprowadzanie akcji protestacyjnych,
wysyłanie apeli i listów do władz,
udzielanie bezpośredniej pomocy materialnej, przeprowadzanie akcji charytatywnych.

Amnesty International (AI) jako przykład NGO walczącego o przestrzeganie praw człowieka:

AI walczy o przestrzeganie Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka,
AI jest organizacją apolityczną, nie zwalcza rządów,
główną zasadą AI jest staranie się o uwolnienie więźniów politycznych i więźniów sumienia, bez względu na głoszone przez nich poglądy, jeżeli nie wzywały one do użycia przemocy,
postulaty AI:
- uwolnienie więźniów sumienia (osadzonych ze względu na wyznanie, kolor skóry, narodowość itp.),
- uwolnienie bezprawnie uwięzionych, przetrzymywanych bez wyroku,
- zniesienie kary śmierci,
- humanitarne traktowanie więźniów,
sposób działania:

Amnesty International najpierw gromadzi wszystkie dane o więźniu. Potem sprawa zostaje przydzielona jednej z grup lokalnych (z kraju innego niż kraj pochodzenia więźnia i kraj, w którym jest przetrzymywany), aby zapewnić całkowitą bezstronność działania. Czasem do kraju, w którym więzień jest osadzony, kierowani są wysłannicy AI, aby zgromadzić dodatkowe informacje. Grupy lokalne zwracają się z apelem do władz o natychmiastowe i bezwarunkowe wypuszczenie więźnia. Jeśli nie przynosi to oczekiwanych rezultatów, organizują "pilne akcje" zbierania podpisów pod apelem i wysyłania listów do rządów. Informują też media o podejmowanych wysiłkach, aby zmobilizować opinię publiczną do działania, gdyż rządy często uginają się pod jej naporem i naciskami władz państw demokratycznych, które tę opinię reprezentują.

Konflikty

Zwróćcie uwagę, abyście potrafili: • wskazać na mapie miejsca najpoważniejszych konfliktów międzynarodowych oraz omówić przebieg i próby rozwiązania jednego z nich • wyjaśnić, co to jest terroryzm i w jaki sposób próbuje się go zwalczać. Tego wymaga od Was podstawa programowa.

Reguły prowadzenia wojny

Międzynarodowe prawo humanitarne (prawo konfliktów zbrojnych, prawo wojenne): Zbiór norm prawnych określających zasady prowadzenia konfliktów zbrojnych. Został on utworzony w celu "ucywilizowania wojny": ochrony ludności cywilnej, ochrony dóbr kultury, ochrony jeńców wojennych itp.. Normy te są spisane głównie w Konwencjach Genewskich i Konwencjach Haskich.
Wojna domowa: Konflikt zbrojny między obywatelami tego samego państwa.
Międzynarodowy Ruch Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca (włącznie z Międzynarodowym Komitetem Czerwonego Krzyża oraz krajowymi organizacjami Czerwonego Krzyża, Czerwonego Półksiężyca lub Czerwonego Diamentu): Ruch osób z całego świata, których celem jest ochrona ludzkiego zdrowia i życia oraz ochrona ludzi przed cierpieniem.

Zbrodnia wojenna: Każde działanie, które narusza prawo wojenne.
Zbrodnia przeciwko ludzkości: Taka zbrodnia wojenna, która jest popełniona z premedytacją i jest elementem szerszego planu skierowanego przeciw danej grupie społecznej, etnicznej itp.
Ludobójstwo: Zamierzone i systematyczne mordowanie członków danej grupy społecznej, etnicznej, religijnej itp. w celu unicestwienia, w całości lub w części, tej grupy.

Sprawy z zakresu zbrodni wojennych, zbrodni przeciwko ludzkości, ludobójstwa oraz zbrodni przeciwko pokojowi (rozpoczęcie wojny napastniczej) rozpatruje Międzynarodowy Trybunał Karny z siedzibą w Hadze działający na podstawie Statutu Rzymskiego (umowy międzynarodowej podpisanej w 1998 r., która weszła w życie w 2002 r.).

Spory między państwami rozstrzyga Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości z siedzibą w Hadze, działający na podstawie Karty Narodów Zjednoczonych z 1945 r.

Konflikty i miejsca konfliktogenne

Plik:Konflikty.svg

Konflikty zbrojne lub grożące starciem zbrojnym mające miejsce po zakończeniu zimnej wojny. W latach 1989-2009 na świecie odnotowano 128 konfliktów zbrojnych; w 2009 r. było ich 36, z czego 6 zakwalifikowano jako wojny.^[5] Przykłady:

		strony konfliktu	bezpośrednia przyczyna wybuchu	przebieg
rozpad Jugosławii (poza płaszczyzną etniczną konfliktu, warto pamiętać o jego warstwie religijnej: Serbowie to w większości wyznawcy prawosławia, Chorwaci - katolicyzmu, Bośniacy - islamu)	Wojna w Chorwacji (1991-1995)	Chorwacja vs Jugosławia (Serbia)	ogłoszenie niepodległości przez Chorwację	Po 4 latach walk (głównie o tereny zamieszkane w większości przez Serbów, a należące do Chorwacji) Chorwacja opanowała sytuację.
	wojna w Bośni i Hercegowinie (1992-1995)	mniejszość serbska vs mniejszość chorwacka vs Bośnia i Hercegowina	ogłoszenie niepodległości przez Bośnię i Hercegowinę	Był to najkrwawszy konflikt na terenie byłej Jugosławii, w trakcie którego popełniono wiele zbrodni wojennych (m.in. masakra ok. 8.000 Bośniaków w Srebrenicy). W 1993 r. nastąpiła interwencja wojsk NATO. Konflikt został rozwiązany na mocy Układu z Dayton, w wyniku którego Bośnia i Hercegowina stała się federacją złożoną z części serbskiej i bośniacko-chorwackiej.
konflikt w Czeczenii		Rosja vs ludność czeczeńska zamieszkującą jedną z republik Federacji Rosyjskiej	próba odłączenia się Czeczenii od Rosji	Wojska rosyjskie prowadziły walki w Czeczenii, co spotkało się z odpowiedzią Czeczenów, która przybrała postać działalności partyzanckiej i terrorystycznej (np. atak na teatr na Dubrowce w 2002 r., zajęcie szkoły w Biesłanie w 2004 r.). Mimo pozornego spokoju, konflikt trwa nadal.
konflikt palestyński		Izrael vs Organizacja Wyzwolenia Palestyny (OWP, która jest organizacją reprezentującą naród palestyński; Izrael jest wspierany przez Stany Zjednoczone, a Palestyńczycy przez państwa arabskie)	utworzenie Izraela na terenie Palestyny (1948 r.)	Ostre napięcia dyplomatyczne i regularne wojny między Izraelem i państwami arabskimi (np. wojna sześciodniowa 1967 r., w wyniku której Izrael zajął Wzgórza Golan, wojna Jom Kippur 1973 r.). W 1987 r. wybuchła I Intifada (powstanie Palestyńczyków przeciw Izraelowi). W 1994 r. w wyniku Porozumień z Oslo została utworzona Autonomia Palestyńska, obejmująca część Zachodniego Brzegu Jordanu i Strefę Gazy. W 2000 r. wybuchła II Intifada, która po śmierci Jasera Arafata (2004 r.) zaczęła słabnąć. Obecnie konflikt trwa.
konflikt w Kaszmirze		Indie vs Pakistan,	podział Indii Brytyjskich po II wojnie światowej na hinduistyczne Indie i muzułmański Pakistan, w wyniku którego zamieszkały przez muzułmanów Kaszmir (leżący na pograniczu indyjsko-pakistańskim) pozostał na terytorium Indii	Początkowo regularna wojna, później (w tym obecnie) okazjonalne łamanie postanowień pokojowych (np. przez zamachy) przez organizacje separatystyczne.
wojna domowa na Sri Lance (1983-2009)		rząd Sri Lanki vs mniejszość tamilska (w tym tamilska organizacja terrorystyczna Tamilskie Tygrysy)	mordy na Tamilach dokonywane przez władze Sri Lanki i dążenia separatystyczne Tamilów	Tamilskie Tygrysy opanowały zamieszkaną przez Tamilów północ Sri Lanki, jednak w wyniku kontrofensywy armii Sri Lanki poddały się.
wojna w Iraku (2003-2010)		Stany Zjednoczone wraz z sojusznikami (w tym Polską) vs Irak (reżim Saddama Hussajna)	przyczyny wybuchu wojny nie są jasne, z jednej strony USA mówiły o wspieraniu przez Hussajna terrorystów, z drugiej wskazuje się na imperialistyczną politykę USA	Reżim Hussajna upadł i większość istotnych terenów Iraku zostało opanowanych po miesiącu walk. Po niecałym roku schwytany został Saddam Hussajn. Wojna była nielegalna (sprzeczna z Kartą Narodów Zjednoczonych). Wojna została oficjalnie zakończona w 2010 r., jednak część wojsk amerykańskich pozostaje w Iraku (będzie m.in. szkolić iracką armię).
wojna w Afganistanie (2001-)		talibowie vs NATO (pierwszy raz w historii działające na podstawie artykułu V Traktatu Waszyngtońskiego, który zobowiązuje sojuszników do wspólnej obrony)	ataki terrorystyczne na Nowy Jork (World Trade Center) i Waszyngton (Pentagon) 11 września 2001 r.	W Afganistanie cały czas trwają walki, w których wojska NATO starają się wyniszczyć oddziały talibów, a ci bronią się działalnością partyzancką i terrorystyczną.
ludobójstwo Tutsi przez Hutu, Rwanda (1994 r.)		plemię Hutu vs plemię Tutsi	zamordowanie prezydenta Rwandy z plemienia Hutu przez zamachowca z plemienia Tutsi	Ludobójstwo ok. 800.000 osób z plemienia Tutsi dokonane przez plemię Hutu.
wojna domowa w Demokratycznej Republice Konga (1998-2003)		państwa afrykańskie, związane z plemieniami Hutu i Tutsi		Konflikt rozpoczął się rebelią Tutsi przeciw Hutu. W wyniku walk zginęło ok. 4.000.000 osób. Obecnie sytuacja wciąż jest niestabilna.
konflikt na półwyspie koreańskim		Korea Północna vs Korea Południowa		Początki konfliktu sięgają okresu po II wojnie światowej, w trakcie którego Korea Północna (Koreańska Republika Demokratyczna, wbrew nazwie - komunistyczna) zaatakowała Koreę Południową, zaś starcie to było elementem zimnej wojny. Obecnie reżim północnokoreański dokonuje zbrojeń i, ze względu na swoją nieobliczalność, jest elementem destabilizującym sytuację w regionie Azji Wschodniej oraz zagrożeniem dla świata.
wojna domowa w Libii (2011-)		obóz rządzącego Muammara Kaddafiego vs rebelianci libijscy, wspierani przez Unię Europejską i NATO przy braku sprzeciwu innych państw arabskich	Dla zrozumienia konfliktu ważne jest osadzenie go w kontekście protestów w krajach północnej Afryki i w części państw arabskich (m.in. Algieria, Tunezja, Egipt, Syria, Bahrajn) określanych mianem Arabskiej Wiosny Ludów, wywołanych przez połączenie łamania praw człowieka (co miało miejsce od wielu lat) oraz złej sytuacji gospodarczej (będącej następstwem kryzysu gospodarczego.	Na początku 2011 r. Libijczycy rozpoczęli protesty przeciw złej sytuacji gospodarczej. Mimo spełnienia przez rząd części postulatów protestujących, protesty zaostrzyły się (wcześniej obalony został Hosni Mubarak, autorytarny prezydent sąsiadującego z Libią Egiptu). Władze Libii rozpoczęły zbrojne tłumienie protestów, co spotkało się ze sprzeciwem Rady Bezpieczeństwa ONZ. Na podstawie wydanej przez Radę Bezpieczeństwa rezolucji rozpoczęła się interwencja NATO zapewniająca przestrzeganie zakazu lotów na Libią. Sytuacja w Libii jest niestabilna.

Państwo upadłe: Tereny, na których w rzeczywistości nie działa władza państwowa i, w związku z tym, są one dogodnym miejscem rozwoju terroryzmu i przestępczości (np. Somalia).

Przyczyny konfliktów:

polityczne (np. konflikt w Irlandii Północnej),
narodowościowe i etniczne (np. ludobójstwo w Rwandzie),
religijne (np. spór o Kaszmir),
rasowe (np. apartheid w RPA),
ekonomiczne (np. według niektórych wojna w Iraku lub Arabska Wiosna Ludów),
kulturowe (np. konflikt dotyczący wprowadzenia demokracji w państwach Bliskiego Wschodu).

Wybrane zbrodnie przeciwko ludzkości w XX i XXI wieku

Ludobójstwo Ormian w Turcji (1915 r.).
Holokaust (1939-1945).
Zbrodnie okresu stalinowskiego w ZSRR.
Apartheid w Republice Południowej Afryki (1948-1994) - system segregacji rasowej charakteryzujący się bezwzględnym oddzieleniem osób różnego pochodzenia od siebie (egzekwowanym za pomocą przemocy), którego efektem była dyskryminacja niebiałych obywateli RPA.
Atak chemiczny na Kurdów dokonany przez rząd iracki (1988 r.).
Masakra w Srebrenicy i inne zbrodnie w trakcie konfliktów w byłej Jugosławii.
Ludobójstwo Tutsi przez Hutu w Rwandzie (1994 r.).
Obecnie Muammar Kaddafi i inni libijscy przywódcy są ścigani przez Międzynarodowy Trybunał Karny za popełnienie zbrodni przeciwko ludzkości.

Terroryzm

Terroryzm: Sposób działania politycznego polegający na używaniu spektakularnych środków (np. zamachów) by zwrócić na siebie uwagę opinii publicznej lub wywołać poczucie strachu, które wymusi na władzy zgodę na postulaty terrorystów.

Wybrane organizacje terrorystyczne:

Al-Kaida (pol. Baza) - islamska (sunnicka) organizacja terrorystyczna, której działania skierowane są przeciw światowi zachodniemu (a szczególnie przeciw Stanom Zjednoczonym), odpowiedzialna m.in. za ataki na Nowy Jork i Waszyngton 11.09.2001 r.;,
Hamas (pol. Islamski Ruch Oporu lub Zapał) - palestyńska organizacja terrorystyczna, której celem jest zniszczenie Izraela;
Irlandzka Armia Republikańska (IRA) - irlandzka organizacja terrorystyczna, której celem jest odłączenie Irlandii Północnej (Ulsteru) od Wielkiej Brytanii i przyłączenie tego terenu do Irlandii; obecnie nieaktywna,
Ojczyzna Basków i Wolność (ETA) - baskijska organizacja terrorystyczna, której celem jest uzyskanie niepodległości przez Kraj Basków (leżący na terenie Hiszpanii).

Metody walki z terroryzmem:

walka bezpośrednia (prowadzenie wojny z terrorystami na terenie stanowiącym ich zaplecze),
utrudnianie działania poprzez zaostrzone kontrole, działalność wywiadowczą, monitoring itp.,
poprawianie sytuacji gospodarczej w regionie będącym bazą terrorystów.

Globalizacja

Zwróćcie uwagę, abyście potrafili: • porównać sytuację w państwach globalnego Południa i globalnej Północy i wyjaśnić na przykładach, na czym polega ich współzależność • uzasadnić potrzebę pomocy humanitarnej • wyjaśnić, odwołując się do przykładów, na czym polega globalizacja w sferze kultury, gospodarki i polityki; ocenić jej skutki. Tego wymaga od Was podstawa programowa.

Globalizacja

Globalizacja: Proces powstawania i rozwoju współzależności (związków) między ludźmi, państwami, firmami z całego świata, wynikający z rozwoju szybkich środków komunikacji: kolei, samolotów, środków komunikacji elektronicznej (np. internetu).

Przejawy globalizacji:

w sferze gospodarczej np. rozmieszczanie różnych działów jednej firmy w różnych krajach (gra komputerowa jest projektowana w Stanach Zjednoczonych, wytłaczana na płyty w Chinach, pakowana w pudełka w Malezji i sprzedawana na całym świecie),
w sferze politycznej np. powoływanie przez państwa organizacji międzynarodowych (takich jak Unia Europejska, Mercosur, ASEAN) i przekazywanie im ważnych kompetencji politycznych,
w sferze kulturalnej np. ujednolicanie się ubioru (czego najsłynniejszymi przykładami są T-shirt, polo i jeansy), kultura masowa (kultura popularna, popkultura),
w sferze informacyjnej np. istnienie sieci reporterów przekazujących informacje "na żywo", bez względu na miejsce w którym się znajdują.

Globalna Północ, globalne Południe

Podział świata na globalną Północ i globalne Południe

Globalna Północ: Określenie państw rozwiniętych (np. USA, Kanada, państwa europejskie, Rosja, Australia), które (w większości) znajdują się na półkuli północnej.
Globalne Południe: Określenie państw rozwijających się, które znajdują się (w większości) na południe od państw rozwiniętych.

Należy pamiętać, że grupy państw rozwiniętych i rozwijających się są wewnętrznie zróżnicowane: do państw rozwiniętych zalicza się zarówno Norwegię, jak i 4 razy biedniejszą od niej Polskę, zaś do państw rozwijających się - zarówno błyskawicznie rozwijające się Chiny, jak i pogrążone w stagnacji kraje afrykańskie.

Przyczyny gorszej sytuacji w krajach globalnego Południa w stosunku do globalnej Północy:

przeszłość kolonialna,
gospodarka oparta na słabo wydajnym rolnictwie (które często nie zaspokaja potrzeb żywieniowych ludności) i eksporcie surowców (które, jako towary nieprzetworzone, są bardzo nisko wyceniane),
rządy charakteryzujące się korupcją, niestabilnością, brakiem wykształcenia urzędników i (niekiedy) elit politycznych,
położenie geograficzne,
działania zachodnich przedsiębiorstw, które wymuszają swoją polityką niskie ceny surowców, przetwarzają te surowce w państwach rozwiniętych i sprzedają do państw rozwijających się po zwielokrotnionej cenie (w stosunku do ceny surowców),
działania państw globalnej Północy, które stosują programy protekcjonistyczne (np. dopłaty do produkcji rolnej w Unii Europejskiej) i w ten sposób sprawiają, że import towarów rolnych z państw rozwijających się jest nieopłacalny.

Metody pomagania państwom biednym: pomoc humanitarna i współpraca rozwojowa:

	pomoc humanitarna	współpraca rozwojowa
do kogo jest skierowana?	do ludzi, którzy nie mają możliwości zaspokojenia swoich podstawowych potrzeb fizjologicznych (np. głodują) i bezpieczeństwa (np. nie mają gdzie mieszkać)	do ludzi, którzy są ubodzy, jednak ich podstawowe potrzeby są (na minimalnym poziomie) zaspokojone
jaki jest jej cel?	nie dopuścić do (głodowej) śmierci ludzi	sprawić, by w przyszłości ludzie byli w stanie sami się utrzymać
na czym polega?	na dostarczaniu żywności i leków, tworzeniu tymczasowych obozów np. dla osób wewnętrznie przesiedlonych, wysyłaniu sił utrzymujących porządek itp.	na budowaniu szkół, szpitali i innej infrastruktury społecznej, zachęcaniu przedsiębiorców do inwestowania na danym terenie itp.

Milenijne Cele Rozwoju

Zbiór celów, które państwa członkowskie ONZ zobowiązały się postarać osiągnąć do 2015 roku:

wyeliminowanie skrajnego ubóstwa i głodu,
zapewnienie powszechnego nauczania na poziomie podstawowym,
promowanie równości płci i awansu społecznego kobiet,
ograniczenie umieralności dzieci,
poprawienie opieki zdrowotnej nad matkami,
ograniczenie rozprzestrzeniania się HIV/AIDS, malarii i innych chorób zakaźnych,
zapewnienie ochrony środowiska naturalnego,
stworzenie globalnego partnerskiego porozumienia na rzecz rozwoju.

Migracje

Migracja: Zmiana miejsca zamieszkania na dłuższy okres (lub na stałe).

Emigracja: Opuszczenie swojego państwa.
Imigracja: Przybycie do nowego państwa.
Emigrant: Osoba opuszczająca państwo.
Imigrant: Osoba przybywająca do nowego państwa.

Ta sama osoba jest i imigrantem, i emigrantem, w zależności od kontekstu, w jakim się o niej mówi.

Uchodźca: Osoba zmuszona do emigracji ze swojego państwa ze względu na swoje bezpieczeństwo, prześladowania, dyskryminację.

Państwo, które przyjmuje uchodźcę udziela mu azylu. Status uchodźcy jest uregulowany m.in. przez Konwencję Dotyczącą Statusu Uchodźców z 1951 r., a w Polsce przez Ustawę o cudzoziemcach. Pomocą uchodźcom zajmuje się m.in. Wysoki Komisarz Narodów Zjednoczonych ds. Uchodźców (UNHCR), którego biuro obecnie obejmuje opieką ponad 30.000.000 osób (z czego ok. 10.000.000 to uchodźcy, a pozostałe ponad 20.000.000 stanowią osoby wewnętrznie przesiedlone). Według danych UNHCR z 2009 r., w Polsce znajduje się ponad 15.000 uchodźców, a kolejne 2.500 osób ubiega się o status uchodźcy.^[6]

Osoba wewnętrznie przesiedlona (internally displaced person, IDP): Osoba zmuszona do opuszczenia swojego miejsca zamieszkania np. ze względu na prowadzenie w tym miejscu działań zbrojnych, jednak pozostająca na terenie swojego państwa (często w specjalnych obozach przygotowywanych przez organizacje humanitarne).
Repatriacja: Zjawisko powrotu do kraju ojczystego osób, które znalazły się poza jego granicami z przyczyn od siebie niezależnych (np. zmiana granic państwowych, zsyłki, wojny).

Gospodarka

Ekonomia

Zwróćcie uwagę, abyście potrafili: • wyjaśnić na przykładach z życia własnej rodziny, miejscowości i całego kraju, w jaki sposób praca i przedsiębiorczość pomagają w zaspokajaniu potrzeb ekonomicznych • przedstawić cechy i umiejętności człowieka przedsiębiorczego • przedstawić podmioty gospodarcze (gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa, państwo) i związki między nimi • wyjaśnić działanie prawa podaży i popytu oraz ceny jako regulatora rynku; analizować rynek wybranego produktu i wybranej usługi • przedstawić na przykładach funkcje i formy pieniądza w gospodarce rynkowej. Tego wymaga od Was podstawa programowa.

Dlaczego nie można mieć wszystkiego?

Gospodarka: Dziedzina życia zbiorowego, w której następuje produkcja dóbr i usług, ich podział, wymiana oraz wykorzystanie. Podział dóbr oznacza ich przekazanie od producenta do konsumenta, a wymiana dóbr oznacza przekazywanie ich sobie przez konsumentów.
Rzadkość dóbr: Zjawisko polegające na tym, że potrzeby ludzkie są nieograniczone, a możliwości ich zaspokojenia są ograniczone - stwarza to konieczność takiego gospodarowania, by z dostępnych zasobów wytworzyć jak najwięcej jak najpotrzebniejszych rzeczy (takie gospodarowanie nazywamy racjonalnym).
Ekonomia: Inaczej gospodarka lub nauka o racjonalnym gospodarowaniu, o prawach rządzących gospodarką.

Ekonomia jako nauka stawia trzy podstawowe pytania:

co produkować? (które potrzeby ludzi należy zaspokajać?),
jak produkować? (w jaki sposób najefektywniej, tzn. najtaniej, można wytworzyć potrzebne dobro?),
dla kogo produkować? (komu powinno się pozwolić na wykorzystanie wyprodukowanego dobra?).

Rzadkość dóbr wymusza na ludziach dokonywanie wyborów: kupić towar A czy B, zatrudnić 10 pracowników czy kupić maszynę automatyczną? W dokonaniu tych wyborów pomaga ekonomia. Jednak niezależnie od dokonanego wyboru, tracimy to, czego nie wybraliśmy. Najlepsza z odrzuconych alternatyw to koszt alternatywny.

Koszt alternatywny (koszt straconych szans): Wartość najlepszej spośród odrzuconych możliwości. Na przykład kosztem alternatywnym startowania w Konkursie Wiedzy Obywatelskiej i Ekonomicznej może być utrata szansy na wygraną w Wojewódzkim Konkursie Matematycznym.

W jaki sposób ludzie będą dokonywać wyborów? Odpowiedzi na to pytanie może dostarczyć teoria potrzeb. Jej częścią jest piramida potrzeb opracowana przez Abrahama Maslowa:

Piramida mówi, że człowiek musi najpierw zaspokoić w pewnym stopniu potrzeby niższego rzędu, żeby móc zacząć zaspokajać potrzeby wyższego rzędu. Chcąc zaspokoić swoje potrzeby, człowiek podejmuje decyzje ekonomiczne, czyli wszelkie decyzje wiążące się z gospodarowaniem: kupowaniem, sprzedawaniem, wytwarzaniem, pożyczaniem, zarabianiem, wydawaniem, pracą, często także nauką oraz planowaniem dochodów i wydatków (planowaniem budżetu. W związku z ogromną ilością decyzji ekonomicznych, mówimy o życiu ekonomicznym.

Aby móc konsumować, dobra wcześniej muszą powstać. To, co jest potrzebne do ich wytworzenia nazywamy czynnikami wytwórczymi.

Czynniki wytwórcze

To, co jest potrzebne do wytworzenia dóbr i usług:

zasoby naturalne - wszystko, co jest naturalnym składnikiem terenów branych pod uwagę w inwestycji, np. ziemia (tereny inwestycyjne, uprawy) i jej stan, bogactwa mineralne, lasy, woda, warunki klimatyczne,
zasoby ludzkie - wszystko, co może zaoferować potencjalny pracownik, np. praca, wykształcenie pracowników, stan zdrowia, motywacja,
zasoby kapitałowe - wszystko, co zostało już wytworzone i służy do dalszej produkcji, np. zasoby pieniężne, budynki, maszyny, porty, drogi i ich stan,
poza powyższymi trzema podstawowymi czynnikami wytwórczymi wyróżnia się również technologię, informację czy przedsiębiorczość.

Systemy gospodarcze

System gospodarczy

Zasady uczestnictwa w gospodarce.

Gospodarka tradycyjna

System gospodarczy cechujący się prymitywną technologią produkcji, przekazywaną w drodze tradycji i obyczaju oraz podziałem dóbr w oparciu o miejsce w sztywnej strukturze społecznej.

Gospodarka centralnie sterowana (nakazowa, centralnie planowana)

System gospodarczy charakteryzujący się państwową własnością zasobów naturalnych i kapitałowych i centralizacją decyzji ekonomicznych (np. władza centralna ustala ceny produktów). Jakość wyrobów w tym systemie często jest niska, bo wytwórcy nie muszą się starać o rynek zbytu i konkurować z innymi. Często występuje reglamentacja towarów (ograniczanie dostępu do nich, np. przez system kartkowy). Częste niedobory towarów powodują, że ludzie uciekają się do korupcji w celu ich uzyskania.

Gospodarka rynkowa

System charakteryzujący się:

własnością prywatną - właścicielami większości środków produkcji są osoby prywatne i ich organizacje (np. spółki),
wolną konkurencją - decyzje dotyczące produkcji, kupna, sprzedaży podejmują sami zainteresowani (istnieje swoboda zawierania umów),
dążeniem do zysku - właściciele przedsiębiorstw dążą do osiągnięcia jak największego zysku (zysk osiągany jest przez zwiększenie obrotów i marży zysku, czyli różnicy pomiędzy kosztami produkcji a przychodami przedsiębiorstwa).

Rodzaje własności

Właściciel może dysponować własnością:

sprzedać ją lub podarować,
czerpać zyski z jej posiadania (wynająć ją, wydzierżawić, produkować coś przy jej pomocy).

Pozbawienie prawa własności (wywłaszczenie) w Polsce jest dopuszczalne tylko w przypadku ważnego interesu zbiorowego i za odpowiednim odszkodowaniem. Przejęcie własności przez państwo, czy to w wyniku wywłaszczenia czy kupna, nosi nazwę nacjonalizacji.

Procesem przeciwnym jest prywatyzacja, czyli przekazanie majątku państwowego właścicielom prywatnym poprzez:

sprzedaż przedsiębiorstwa nowemu właścicielowi (inwestorowi),
sprzedaż akcji pracownikom i zarządowi,
powszechne świadectwa (kupony) udziałowe (przekazanie niewielkich części własności całemu społeczeństwu),
reprywatyzację, czyli zwrot majątku jego dawnym właścicielom.

Niewidzialna ręka rynku

Rynek: Wszystkie transakcje kupna i sprzedaży. Jego wielkość mierzy się wartością sprzedawanych na nim dóbr i usług.

Rodzaje rynków:

rynek dóbr i usług konsumpcyjnych, np.:
- rynek samochodowy,
- rynek spożywczy,
- rynek mieszkaniowy,
rynek czynników produkcji:
- rynek pracy,
- rynek ziemi i surowców,
- rynek finansowy:
  - rynek kapitałowy - część rynku finansowego, na której dokonuje się transakcji służących zdobyciu kapitału na inwestycje (dotyczy zatem transakcji na np. akcjach, obligacjach) - większość tych transakcji jest dokonywana na giełdzie,
  - rynek walutowy,
  - rynek pieniężny i kredytowy.

Popyt: Ilość dóbr i usług, jaką kupujący jest w stanie nabyć (zatem jego wielkość zależy od cen, dochodów kupującego, potrzeb kupujących itp.).
Krzywa popytu: Zależność między wielkością popytu (wyrażoną w jednostkach ilości, masy, objętości, powierzchni itp., np. 10 opakowań batonów, 1kg dżemu, 5l soku, 10m² zasłon itp.) a ceną jednej jednostki danego dobra przy innych czynnikach wpływających na popyt bez zmian (np. dla danej krzywej popytu dochody kupujących nie mogą ulec zmianie - gdyby się tak stało, krzywa popytu przesunęłaby się).

Podaż: Ilość dóbr i usług wyprodukowanych i sprzedawanych po określonej cenie.
Krzywa podaży: Zależność między wielkością podaży (wyrażoną w jednostkach ilości, masy, objętości, powierzchni itp., np. 10 opakowań batonów, 1kg dżemu, 5l soku, 10m² zasłon itp.) a ceną jednej jednostki danego dobra przy innych czynnikach wpływających na podaż bez zmian (np. dla danej krzywej podaży nie mogą zmienić się koszty wytwarzania produktu).

Prawo popytu i podaży (gra rynkowa popytu i podaży, niewidzialna ręka rynku): Opisany przez Adama Smitha mechanizm kształtowania cen i określania ilości towaru potrzebnej na rynku (mechanizm regulujący gospodarkę rynkową). Jego podstawą jest konkurencja.

Jeżeli cena rośnie: wielkość podaży rośnie - wielkość popytu maleje.

Jeżeli cena spada: wielkość podaży maleje - wielkość popytu rośnie.

D - krzywa popytu, S - krzywa podaży, Q - ilość, P - cena, A - niedobór dóbr na rynku, B - nadwyżka dóbr na rynku

Cena równowagi rynkowej: Cena, przy której wielkość podaży równoważy wielkość popytu, czyli wszystkie dobra i usługi znajdują nabywcę oraz dla każdego nabywcy zainteresowanego kupnem po danej cenie towar jest dostępny.

Jeżeli cena danego dobra spadnie poniżej ceny równowagi rynkowej, na rynku pojawi się niedobór tego dobra: konsumenci, zachęceni niską ceną, masowo będą kupowali dane dobro - doprowadzi to do wzrostu ceny, co spowoduje zrównoważenie rynku (tzn. niedobór zniknie),

Jeżeli cena danego dobra wzrośnie powyżej ceny równowagi, na rynku pojawi się nadwyżka tego dobra: konsumenci zniechęceni wysoką ceną, nie będą chcieli kupić tyle dobra, ile będzie w sklepach - doprowadzi to do obniżki ceny (pojawią się promocje, rabaty itp.), co spowoduje zrównoważenie rynku (tzn. nadwyżka zniknie).

Mechanizm ten działa cały czas (producenci "sprawdzają konsumentów'", czy są oni w stanie więcej zapłacić za dany towar), tworząc stan równowagi dynamicznej (niewielkie, ale częste wahania wokół ceny równowagi).

Warto zauważyć, że mechanizm rynkowy działa najlepiej w warunkach pełnej konkurencji: gdy jest wielu sprzedawców i konsumentów, oferowany towar jest w miarę taki sam, wszyscy wiedzą jakie ceny oferuje każdy ze sprzedawców. W praktyce, poza rynkiem warzyw i owoców na bazarze, nie jest łatwo znaleźć taki doskonale konkurencyjny rynek. Możemy więc zaobserwować inne struktury rynku:

monopol - sytuacja, w której dana firma jako jedyna produkuje jakieś dobro lub usługę (firma, która zmonopolizowała rynek),
oligopol - sytuacja, w której na rynku działa jedynie kilka firm wytwarzających dany towar, konkurujących ze sobą i niedopuszczających do pojawienia się na rynku nowego gracza; np. jeszcze kilka lat temu operatorzy komórkowi stanowili w Polsce oligopol,
konkurencja monopolistyczna - sytuacja, w której istnieje wiele firm produkujących w gruncie rzeczy ten sam towar (np. odtwarzacz mp3), ale firmy te starają się wyodrębnić swój towar na tle innych marek (np. iPod).

Pieniądze wymyślili Fenicjanie

Pieniądz: Każda rzecz, którą dana społeczność akceptuje jako zapłatę za zakupione dobra lub usługi.

Pieniędzy nie należy mylić z kapitałem: pieniądz jest jedynie jednostką, za pomocą której mierzy się wartość kapitału (ale nie tylko jego: w pieniądzu mierzy się również wartość np. dóbr konsumpcyjnych). Kapitał to konkretne rzeczy i umiejętności, za pomocą których można produkować.

Współczesne rodzaje pieniądza:

pełnowartościowy (kruszcowy, np. złoto),
papierowy (banknoty) i metalowy (monety),
bezgotówkowy (czeki),
"plastikowy", czyli karty płatnicze (kredytowe i debetowe).

Czy pieniądze są potrzebne? Można sobie poradzić bez nich - służy do tego barter, czyli bezpośrednia wymiana handlowa (towar za towar). Nie da się jednak w ten sposób zrealizować niektórych funkcji, które spełnia pieniądz.

Funkcje pieniądza:

wyrażanie wartości dóbr i usług,
służenie jako powszechnie akceptowany środek płatniczy,
określanie wielkości płatności odroczonych, które mogą być dokonane w czasie późniejszym (pożyczki, kredyty itp.),
przechowywanie zasobów w czasie.

Inflacja: Spadek wartości pieniądza wynikający ze wzrostu cen. Uważa się, że niska inflacja (poniżej 2% w skali roku) jest korzystna dla gospodarki, gdyż sprzyja wzrostowi gospodarczemu.

Przyczyny inflacji:

popyt przewyższa podaż (spójrz na wykres prawa popytu i podaży) - mówimy wtedy o inflacji popytowej,
wzrost cen surowców, a w związku z tym wzrost kosztów wytworzenia danego dobra lub usługi - mówimy wtedy o inflacji kosztowej,
wzrost płac bez wzrostu wydajności pracy (co jest rodzajem wzrostu cen surowców - praca to jeden z czynników wytwórczych, czyli surowców),
zwiększenie ilości pieniądza na rynku (niskie stopy procentowe zachęcają do brania kredytów: konsumenci często "przejadają" pożyczone pieniądze, lecz z drugiej strony firmy mają dzięki kredytom środki na inwestycje) - są to przyczyny inflacji popytowej.

Roczna stopa inflacji: Procentowy wzrost cen detalicznych (czyli tych, po których konsumenci nabywają produkt) podstawowych towarów w ciągu roku.
Hiperinflacja: Wzrost cen powyżej 100% w skali roku. Hiperinflacja była obecna w Polsce na początku lat '90 XX wieku.
Deflacja: Spadek cen, wynikający najczęściej z nadmiernej podaży, zwiastuje nadejście recesji, czyli zahamowania rozwoju i osłabienia gospodarki.

Obieg okrężny dóbr i usług w gospodarce

Schemat obiegu okrężnego dóbr, usług i płatności w gospodarce rynkowej:^[7]

Podmioty gospodarcze: Wszystkie osoby (fizyczne lub prawne) biorące udział w grze rynkowej.

Najważniejsze podmioty gospodarcze to:

gospodarstwa domowe i zbiorowe (np. domy dziecka, zakłady opiekuńcze), których celem jest zaspokajanie potrzeb ich członków (konsumpcja produktów),
przedsiębiorstwa, których celem jest:
- produkcja dóbr i usług,
- osiąganie zysku,
państwo i jego organy, których celem jest:
- wytwarzanie dóbr i usług publicznych (takich, za które odbiorca nie płaci wcale lub pokrywa tylko część kosztów ich wytworzenia, mimo że przyczyniają się one do poprawienia jego pozycji),
- regulowanie gospodarki,
- redystrybucja dochodu narodowego (powtórne dzielenie środków zebranych z podatków w celu zmniejszenia nierówności społecznych).

Państwo i gospodarka

Zwróćcie uwagę, abyście potrafili: • wyjaśnić, czym zajmuje się bank centralny • wyjaśnić terminy: produkt krajowy brutto, wzrost gospodarczy, inflacja, recesja; zinterpretować dane statystyczne na ten temat • wymienić najważniejsze dochody i wydatki państwa; wyjaśnić, co to jest budżet państwa • przedstawić główne rodzaje podatków w Polsce (PIT, VAT, CIT) i obliczyć wysokość podatku PIT na podstawie konkretnych danych. Tego wymaga od Was podstawa programowa.

Rola państwa w gospodarce

System ekonomiczny w Polsce to, zgodnie z Konstytucją, społeczna gospodarka rynkowa. Ten typ gospodarki łączy w sobie cechy systemu rynkowego (przewagę własności prywatnej, dążenie przedsiębiorstw do zysku i konkurencję) z polityką społeczną państwa (opartą na redystrybucji dochodu, pomocy najuboższym, aktywnej roli państwa w gospodarce itp.).

Cele polityki gospodarczej państwa:

pełne, produktywne wykorzystanie zasobów (siły roboczej, kapitału, ziemi)
stabilny wzrost gospodarczy,
niska inflacja,
sprawiedliwy podział dochodów, zmniejszający nierówności społeczne,
stabilny kurs walutowy,
równowaga w wymianie międzynarodowej (wtedy, gdy wartość eksportu, tzn. towarów wywożonych, jest równa wartości importu, tzn. towarów przywożonych).

Aby zrealizować postawione cele, państwo ingeruje w gospodarkę:

system prawny określa zasady gospodarowania:
- państwo chroni własność,
- państwo chroni prawa pracowników (np. przepisy BHP, inspekcja pracy),
- państwo broni praw konsumentów (np. UOKiK - Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów),
- państwo chroni konkurencję i zapobiega powstawaniu monopoli,
- państwo wprowadza koncesje (specjalne zezwolenia na sprzedaż lub produkcję) na niektóre towary (np. alkohol, prowadzenie banków, firm ubezpieczeniowych),
- państwo wprowadza normy jakościowe towarów i kontroluje ich przestrzeganie,
utrzymywanie i prowadzenie instytucji publicznych (sądy, policja, wojsko itp.),
dostarczanie dóbr i usług publicznych (np. edukacja),
prowadzenie polityki społecznej (pomoc społeczna),
organizowanie systemu powszechnych, obowiązkowych ubezpieczeń społecznych (składki płacone przez pracownika, z których wypłacane są renty, emerytury itp.).

Podczas realizacji części zadań, państwo jest jednym z uczestników rynku. Potrzebuje zatem pieniędzy do inwestowania, zakupu dóbr publicznych itp. Poza tym, redystrybucja dochodu wymaga zebrania pieniędzy od jednych by móc je przekazać innym. Aby zapanować nad całością przepływów, państwo tworzy budżet.

Budżet państwa: Roczny plan dochodów i wydatków państwa planowany na poziomie centralnym (samorządy mają odrębne budżety). Wyłączne prawo do przedstawienia projektu ustawy budżetowej ma rada ministrów.

Ponieważ zazwyczaj wydatki zaplanowane w budżecie przewyższają wpływy do budżetu, powstaje deficyt.

Deficyt budżetowy: Różnica między planowanymi w budżecie dochodami i wydatkami.

Deficyt może zostać pokryty np. poprzez:

emisję obligacji, czyli papierów dłużnych Skarbu Państwa, które państwo sprzedaje i zobowiązuje się wykupić w określonym terminie (np. po 10 latach),
zaciągnięcie kredytów,
zwiększenie dochodów (np. przez podwyższenie podatków),
zmniejszenie wydatków (tzw. cięcia budżetowe).

Deficyt sektora finansów publicznych: Łączna kwota na jaką zadłużą się wszystkie podmioty publiczne (państwo, samorządy, ZUS itp.) w danym roku.
Dług publiczny: Łączne zadłużenie wszystkich podmiotów państwowych i samorządowych (wszystkie długi, które trzeba w przyszłości spłacić).

Podatki

Podatek: Obowiązkowe daniny pieniężne pobierane przez państwo w celu umożliwienia jego funkcjonowania.

Podatki dzielimy na:

bezpośrednie:
- PIT (ang. Personal Income Tax) - podatek dochodowy od osób fizycznych - podatek płacony przez osoby fizyczne od uzyskanego przez nich dochodu. Obecnie w Polsce jest to podatek progresywny, którego stopy podatkowe wynoszą 18% i 32% (zmiana stopy następuje w momencie osiągnięcia progu podatkowego, czyli granicznej wysokości dochodu w skali roku; w 2010 r. 32% płaci się od dochodu powyżej 85.528zł).
- CIT (ang. Corporate Income Tax) - podatek dochodowy od osób prawnych - podatek płacony przez firmy od uzyskanego przez nie dochodu. Obecnie w Polsce jest to podatek liniowy wynoszący 19%.
pośrednie:
- VAT (ang. Value Added Tax) - podatek od wartości dodanej, podatek od towarów i usług (PTU) - uwzględniony w cenach towarów i pobierany od podmiotów, które sprzedają dany towar z zyskiem (podatek jest pobierany tylko od zysku między jego aktualną ceną a ceną jego zakupu - dzięki temu jeden towar jest opodatkowany tylko raz). Podstawowa stawka VAT wynosi w Polsce 23%, lecz niektóre produkty i usługi są objęte obniżonymi stawkami VAT, np. VAT na żywność wynosi 5%. Maksymalna stawka podatku VAT w Unii Europejskiej wynosi 25%.
- cło - podatek pobierany od wwożenia na teren kraju towarów zza granicy, czyli do importu (i czasami również od wywozu towarów za granicę, czyli od eksportu). W Unii Europejskiej cła są pobierane według wspólnej dla całej Unii taryfy celnej i zasilają (głównie) budżet Unii Europejskiej.
- akcyza - podatek od dóbr, na które popyt jest sztywny - tzn. ludzie kupują podobną ich ilość niezależnie od ich ceny (np. akcyza na papierosy, na alkohol, na benzynę).

Stopa podatkowa

Procentowa część dochodu, która jest płacona jako podatek.

Próg podatkowy

Wysokość dochodów, po przekroczeniu której kolejne dochody opodatkowane są według wyższej stopy podatkowej (obecnie w Polsce obowiązuje jeden próg podatkowy wynoszący w 2010 r. 85.528zł).

Podatek liniowy

Taki podatek, którego wysokość rośnie proporcjonalnie do wzrostu dochodów (wszystkie dochody są opodatkowane według jednolitej stawki podatku).

Podatek progresywny

Taki podatek, którego wysokość rośnie nieproporcjonalnie wraz ze wzrostem dochodów. Dochody niższe są opodatkowane według niższej stopy podatkowej niż dochody wyższe.

Kwota wolna od podatku

Roczna wysokość dochodów, która nie podlega opodatkowaniu (w 2010 r. w Polsce wynosiła ona 3091zł - jeśli ktoś przez cały 2010 r. nie zarobił więcej, nie zapłacił podatku PIT).

Cena netto

Kwota, którą otrzymuje sprzedawca za sprzedane dobro.

Cena brutto

Kwota, którą płaci konsument za nabycie dobra. Składa się ona z ceny netto powiększonej o podatki pośrednie (zazwyczaj jedynym podatkiem pośrednim jest VAT, więc cena brutto wynosi zazwyczaj 123% ceny netto).

Ulga podatkowa

Warunkowe obniżenie wysokości podatku (np. ulga internetowa). Ze względu na sposób obniżania wartości podatku ulgi dzielimy na:

odliczenie od dochodu, które zmniejszają wysokość dochodu podlegającego opodatkowaniu (np. tzw. ulga internetowa),
odliczenie od podatku, które zmniejszają kwotę podatku (np. tzw. ulga na dzieci).

Bank centralny

Bank centralny (w Polsce Narodowy Bank Polski, NBP):

jest bankiem dla innych banków - udziela im kredytów,
ustala wysokość stopy rezerw obowiązkowych dla banków działających w danym kraju,
kontroluje ilość pieniądza na rynku (poprzez politykę pieniężną, której jednym z narzędzi jest ustalanie wysokości stóp procentowych),
kontroluje rezerwy monetarne państwa,
emituje pieniądz gotówkowy (banknoty i bilon),
prowadzi operacje finansowe państwa,
stabilizuje rynki finansowe, w tym rynek walutowy.

Rada Polityki Pieniężnej to organ Narodowego Banku Polskiego odpowiedzialny za prowadzenie polityki pieniężnej (monetarnej), której głównym celem jest zapewnienie stabilności pieniądza (tzn. ograniczanie inflacji). Składa się z 10 członków:

prezesa NBP powoływanego przez Sejm na wniosek Prezydenta na 6-letnią kadencję,
3 członków wybranych przez Sejm na 6-letnią kadencję,
3 członków wybranych przez Senat na 6-letnią kadencję,
3 członków wybranych przez Prezydenta na 6-letnią kadencję.

Bankiem centralnym strefy euro jest Europejski System Banków Centralnych (a obecnie de facto Eurosystem). Prezesi banków wchodzących w skład Eurosystemu tworzą ciało podobne do Rady Polityki Pieniężnej.

Kondycja gospodarki

PKB (produkt krajowy brutto): Różnica wartości wszystkich dóbr i usług wytworzonych przez całą gospodarkę kraju i wartości tych dóbr i usług, które posłużyły do wytworzenia wcześniej uwzględnionych produktów finalnych, najczęściej obliczana dla jednego roku.

PKB = (wartość wszystkich dóbr i usług wytworzonych w całej gospodarce, tj. wartość globalna) - (zużycie pośrednie, czyli wartość dóbr i usług zużytych do wytworzenia produktu końcowego) = (wartość dodana do wszystkich produktów)

Powyższa definicja PKB nie jest w praktyce stosowana ze względu na niedostępność wymaganych przez nią danych. W rzeczywistości (przybliżoną) wartość PKB oblicza się jako sumę całkowitej wartości towarów i usług konsumowanych, całkowitej wartości inwestycji, całkowitych wydatków administracji publicznej i wartości eksportu netto (różnicy eksportu i importu, czyli różnicy wartości towarów wywiezionych za granicę i sprowadzonych zza granicy).

PKB = (konsumpcja) + (inwestycje) + (wydatki publiczne) + (eksport netto) + (zmiana stanu zapasów i oszczędności)

Zauważcie, że eksport netto może mieć wartość ujemną - w takim przypadku, zgodnie z zasadami matematyki, odejmujemy jego wartość (dodajemy wartość ujemną).

PKB nominalny: Wartość PKB obliczona na podstawie obowiązujących w danym momencie cen.
PKB realny: Wartość PKB skorygowana o inflację (spadek wartości pieniądza).
PKB per capita: "PKB na głowę" (wartość PKB podzielona przez liczbę mieszkańców kraju).
PKN (produkt krajowy netto): Produkt krajowy brutto pomniejszony o spadek wartości czynników produkcji spowodowany ich używaniem (amortyzację).

PKN = PKB - (amortyzacja)

Zwróćcie uwagę na relację między wartością netto i brutto: wartość netto jest wartością brutto (wartością całkowitą) pomniejszoną o część niezasadniczą danej rzeczy (np. cena netto jest ceną, którą płacimy, pomniejszoną o wartość podatku, masa netto jest masą produktu bez opakowania).

PNB (produkt narodowy brutto): Wartość dodana wszystkich dóbr i usług wytworzonych przez podmioty narodowe bez względu na miejsce ich działania, czyli przez wszystkich obywateli i firmy zarejestrowane na terenie danego państwa bez względu na to, gdzie mieszkają/produkują (np. konsumpcja Polaków mieszkających w Wielkiej Brytanii wlicza się do polskiego PNB, a nie brytyjskiego).
Dochód narodowy: Produkt krajowy netto pomniejszony o wartość podatków pośrednich (VAT, akcyza, cła).
Dochód do dyspozycji: Ilość środków, którymi dysponują gospodarstwa domowe.

Jak się ma wielkość mierników rozwoju gospodarczego do ilości środków, którymi dysponują gospodarstwa domowe?^[8]

Inne wskaźniki stanu gospodarki i jakości życia:

wzrost gospodarczy - najczęściej mierzy się go jako stosunek zmiany wartości PKB w określonym czasie (najczęściej jednego roku) do wartości PKB na początku okresu, dla którego sprawdza się wzrost gospodarczy,
stopa bezrobocia - stosunek procentowy ilości bezrobotnych do ilości osób zdolnych do pracy,
HDI (Human Development Index) - opracowany przez ONZ miernik poziomu jakości życia: w tym celu łączy ze sobą dane o poziomie PKB per capita, średniej długości życia oraz poziomie wykształcenia/umiejętności czytania.

Cykliczność koniunktury: Cecha gospodarki wolnorynkowej polegająca na tym, że po okresach dobrej koniunktury (wzrostu gospodarczego) następują okresy recesji (spadku wartości dóbr wytwarzanych w gospodarce w stosunku do lat wcześniejszych, tzw. "ujemnego wzrostu" gospodarczego).

Handel międzynarodowy

Eksport i import, czyli kierunek przepływu towarów:

Saldo bilansu handlowego: Różnica eksportu i importu. Dodatnie saldo (przewaga wartości towarów eksportowanych nad importowanymi) oznacza, że gospodarka się rozwija i ma przed sobą dobre perspektywy dalszego wzrostu gospodarczego - taka sytuacja nie może jednak utrzymywać się przez dłuższy czas, gdyż powoduje nierównowagę w wymianie handlowej (ujemny bilans handlowy innych państw).
Saldo bilansu płatniczego: Wartość aktywów, które napłynęły do kraju minus wartość aktywów, która odpłynęła z kraju. Wspomniane aktywa to w dużej części pieniądze zapłacone za zakup dóbr wchodzących w skład bilansu handlowego - można zatem w przybliżeniu powiedzieć, że saldo bilansu płatniczego powinno być przeciwne do salda bilansu handlowego.
Kurs walutowy: Stosunek wartości jednej waluty do drugiej, np. 1€ = 4,2zł.

O kursie walutowym można myśleć jako o cenie jednej waluty wyrażonej w innej walucie (w przykładzie cena 1€ to 4,2zł). Jak każda cena w gospodarce rynkowej, kurs walutowy jest kształtowany przez siły popytu i podaży: popytu na daną walutę i podaży danej waluty. Na przykład, gdy wartość polskiego eksportu do Niemiec rośnie, Niemcy muszą zapłacić Polakom za kupione towary. Jednak żeby to zrobić, muszą mieć walutę, którą mogliby zapłacić - muszą kupić złotówki. Ponieważ polski eksport wzrósł, popyt Niemców na złotówki wzrośnie, co przy niezmienionej podaży złotówek spowoduje wzrost ich "ceny" - wzrost kursu złotego względem euro, czyli spadek kursu euro wobec złotego (np. 1€ nie będzie już kosztowało 4,2zł tylko 4zł). To zaś spowoduje, że eksport z Polski do Niemiec stanie się mniej opłacalny - Polacy dostaną za eksportowane towary mniej złotówek.

Ograniczenia w handlu międzynarodowym:

cła - opłaty pobierane przez państwo od przywozu i wywozu towarów przez jego granice,
kontyngenty - ograniczenia ilościowe określające maksymalną wielkość importu
pozwolenia na import,
subsydia - dofinansowanie do eksportu rodzimych produktów,
embargo - zakaz wywozu lub przywozu pewnych towarów.

Plan Balcerowicza

Plan Balcerowicza: Pakiet ustaw gospodarczych przygotowany i wprowadzony przez zespół pod kierunkiem Leszka Balcerowicza (wicepremiera i ministra finansów w rządzie Tadeusza Mazowieckiego) w celu transformacji ekonomicznej Polski po 1989 r.
Transformacja ekonomiczna: Zmiana systemu gospodarczego państwa. W przypadku Polski po 1989 r. transformacja polegała na przejściu od gospodarki nakazowo-rozdzielczej do rynkowej.

Postulaty planu Balcerowicza:

przywrócenie równowagi gospodarki, w tym ograniczenie inflacji,
prywatyzacja,
wprowadzenie mechanizmów rynkowych,
reforma systemu podatkowego,
ustabilizowanie kursu walutowego i wprowadzenie wymienialności złotego na inne waluty.

Przedsiębiorstwo

Zwróćcie uwagę, abyście potrafili: • wyjaśnić, czym zajmują się: banki komercyjne, giełda papierów wartościowych • wyszukać i zestawić ze sobą oferty różnych banków (konta, lokaty, kredyty, fundusze inwestycyjne); wyjaśnić, na czym polega oszczędzanie i inwestowanie • wyjaśnić, na czym polega prowadzenie indywidualnej działalności gospodarczej • wyjaśnić, jak działa przedsiębiorstwo i oblicza na prostym przykładzie przychód, koszty, dochód i zysk • wskazać główne elementy działań marketingowych (produkt, cena, miejsce, promocja) i wyjaśnić na przykładach ich znaczenie dla przedsiębiorstwa i konsumentów • przedstawić zasady etyczne, którymi powinni się kierować pracownicy i pracodawcy; wyjaśnić na czym polega społeczna odpowiedzialność biznesu. Tego wymaga od Was podstawa programowa.

Przedsiębiorstwo i przedsiębiorczość

Przedsiębiorczość: Cecha polegająca na umiejętności i gotowości do podejmowania decyzji i ich realizowania, pomysłowości, stawianiu czoła wyzwaniom itp.
Przedsiębiorstwo: Wyodrębniony podmiot powołany w celu prowadzenia działalności gospodarczej.
Działalność gospodarcza: Zarobkowa działalność wytwórcza, handlowa, budowlana, usługowa, wydobywcza, wykonywana w sposób ciągły i zorganizowany.

Działalność gospodarczą mogą wykonywać:

przedsiębiorstwa,
spółdzielnie (dobrowolne zrzeszenia produkcyjne działające w interesie członków),
osoby fizyczne,
stowarzyszenia,
fundacje.

Przedsiębiorstwa mogą przybierać różne postacie. Mogą należeć do jednej osoby, mogą należeć do wielu - są one wtedy spółkami. W polskim prawie wyróżniamy następujące spółki:

spółka cywilna - spółka powoływana przez wspólników na podstawie kodeksu cywilnego, nieposiadająca osobowości prawnej ani zdolności prawnej (i w związku z tym niemogąca nie tylko zaciągać zobowiązań, ale nawet niemogąca być ich podmiotem - wszystkie działania spółki cywilnej to de facto działania wspólników),
spółki handlowe powoływane na podstawie kodeksu spółek handlowych, rejestrowane w sądzie:
- spółki kapitałowe - wspólnoty kapitału:
  - spółka akcyjna - spółka, której kapitał dzieli się na anonimowe akcje, minimalny kapitał zakładowy wynosi 100.000zł,
  - spółka z ograniczoną odpowiedzialnością - wspólnicy muszą wnieść kapitał zakładowy (min. 5.000zł) oraz zawrzeć umowę w formie aktu notarialnego, kapitał dzieli się na imienne udziały, za zobowiązania spółki (długi) udziałowcy odpowiadają finansowo nie więcej niż do wysokości wniesionego przez nich wkładu (posiadanych udziałów - po prostu mogą je stracić, jednak nikt nie może ściągać długu z ich prywatnego majątku),
- spółki osobowe - zrzeszenia osób:
  - spółka komandytowa - co najmniej jeden wspólnik odpowiada za zobowiązania spółki całym swoim majątkiem, a odpowiedzialność co najmniej jednego jest ograniczona,
  - spółka komandytowo-akcyjna - analogiczna do spółki komandytowej z tą różnicą, że spółka ta może emitować anonimowe akcje (wspólnik je posiadający nie odpowiada za jej zobowiązania),
  - spółka partnerska - spółka powołana w celu wykonywania wolnego zawodu, np. adwokata, księgowego; tyczą się jej specjalne regulacje związane z tym, że działalność wspólników jest związana z ogromną odpowiedzialnością,
  - spółka jawna - każdy wspólnik odpowiada za zobowiązania spółki całym swoim majątkiem.

Spółki osobowe nie posiadają osobowości prawnej, ale posiadają zdolność prawną (czyli mogą być podmiotem ustaleń). Spółki kapitałowe posiadają osobowość prawną, a co za tym idzie - posiadają zdolność prawną.

Korporacja: Gigantyczna spółka akcyjna, której kapitał wart jest zwykle setki milionów euro.
Koncern: Powiązane ze sobą i należące do jednego właściciela odrębne podmioty.
Holding: Grupa przedsiębiorstw z jednej branży należąca do wielkiej spółki akcyjnej lub grupy finansowej.

Finansowanie powstania i rozwoju przedsiębiorstwa

Banki komercyjne:

prowadzą rachunki bankowe klientom (np. ROR - rachunki oszczędnościowo-rozliczeniowe),
gromadzą oszczędności klientów (przyjmują wkłady oszczędnościowe, lokaty terminowe),
przechowują wartościowe przedmioty, np. złoto,
udzielają kredytów:
- konsumpcyjnych - bez konkretnego przeznaczenia, zabezpieczeniem może być np. żyrant (ale nie musi być zabezpieczenia bezpośredniego, bankowi mogą wystarczyć dochody kredytobiorcy),
- hipotecznych - zazwyczaj na zakup bądź remont nieruchomości, pod zastaw nieruchomości,
- lombardowych - do 1 roku pod zastaw ruchomości (np. złotego zegarka),
- gospodarczych - dla przedsiębiorstw,
organizują obrót bezgotówkowy (np. przelewy, płatności kartami kredytowymi i debetowymi).

Oszczędzanie: Taki sposób pomnażania posiadanych pieniędzy, który jest bezpieczny (gdyż oszczędności w bankach są ustawowo gwarantowane), lecz nie daje wysokiej stopy zwrotu (procentu z oszczędzanej kwoty).
Inwestowanie: Taki sposób pomnażania posiadanych pieniędzy, który wiąże się z ryzykiem ich straty, lecz umożliwia osiągnięcie wysokiej stopy zwrotu; np. inwestowanie w akcje, obligacje, fundusze inwestycyjne, złoto, nieruchomości itp.

Jednym z miejsc, na których można inwestować, jest Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie. Jest to instytucja rynku kapitałowego umożliwiająca przedsiębiorstwom zdobycie środków na swój rozwój poprzez sprzedaż akcji. Ze względy na zmianę cen akcji, na giełdzie można wyróżnić dwa okresy:

hossa - okres wzrostu wartości akcji,
bessa - okres spadku wartości akcji.

Zakładanie przedsiębiorstwa

Pierwszym krokiem jest posiadanie pomysłu na działalność.
Gdy wiemy, co chcemy robić, powinniśmy zacząć przygotowania: przeprowadzić rozpoznanie rynku, stworzyć biznesplan.
Mając już dokładny opis swojej działalności, musimy zdecydować się w jakiej formie będziemy ją prowadzić: (1) czy jako jednoosobowa działalność gospodarcza lub spółka cywilna czy też jako jedna ze spółek handlowych (2).
Jeśli zdecydowaliśmy się na pierwsze rozwiązanie, musimy dokonać rejestracji działalności gospodarczej w urzędzie gminy. Tam, w ramach procedury "jednego okienka", urząd wykonana za nas następujące czynności:
- zgłoszenie działalności do urzędu statystycznego, który przydziela numer REGON,
- zgłoszenie działalności do urzędu skarbowego, który przydziela NIP,
- zgłoszenie działalności do oddziału ZUS.
W drugim przypadku (spółki handlowe) trzeba samodzielnie podjąć inne działania:
- rejestracja spółki w sądzie, który dokonuje wpisu do Krajowego Rejestru Sądowego (KRS),
- uzyskanie numeru REGON w urzędzie statystycznym,
- uzyskanie numeru identyfikacji podatkowej (NIP) w urzędzie skarbowym,
- zgłoszenie działalności do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (ZUS).
Na koniec, pozostaje tylko wyrobienie pieczątki, założenie firmowego konta w banku, oznaczenie siedziby i rozpoczęcie działalności.

Bilans przedsiębiorstwa

Rachunek zysków i strat

Przychód = przychód ze sprzedaży brutto ("wpływy do kasy") - podatki pośrednie (np. VAT)

Dochód (zysk brutto) = przychód - koszty produkcji

Zysk netto = dochód - podatki bezpośrednie

Marketing

Marketing: Wszelkie działania podejmowane przez przedsiębiorstwo w celu sprzedaży produktu/usługi.

Jedną z najpopularniejszych strategii marketingowych jest marketing 4P - product, price, placement, promotion):

product: przeprowadzanie badań rynku,
price: ustalenie ceny,
placement: ustalenie sposobu dystrybucji towaru/usługi,
promotion: promocja produktu/usługi:
- reklama,
- kampanie promocyjne (np. rozdawanie darmowych próbek produktu),
- programy lojalnościowe (np. karty stałego klienta),
- sponsoring,
- public relations (PR).

Społeczna odpowiedzialność biznesu: Koncepcja, zgodnie z którą przedsiębiorstwo powinno angażować się w działania społeczne (w tym ekologiczne), ponieważ w długiej perspektywie się to opłaca (np. buduje pozytywny wizerunek firmy). Z takiego ujęcia społecznej odpowiedzialności biznesu nie wynika stwierdzenie, że jest to koncepcja cyniczna: każde przedsiębiorstwo musi kierować się dążeniem do zysku, gdyż jest to w gruncie rzeczy dobre dla całego społeczeństwa (gdyż zapewnia efektywne gospodarowanie ograniczonymi zasobami).

Człowiek w gospodarce - konsument i pracownik

Zwróćcie uwagę, abyście potrafili: • wyjaśnić na przykładach, jak funkcjonuje gospodarstwo domowe • wymienić główne dochody i wydatki gospodarstwa domowego; ułożyć jego budżet • wyjaśnić, jakie prawa mają konsumenci i jak mogą ich dochodzić • przedstawić główne prawa i obowiązki pracownika; wyjaśnić, czemu służą ubezpieczenia społeczne i zdrowotne • wskazać główne przyczyny bezrobocia w swojej miejscowości, regionie i Polsce; ocenić jego skutki. Tego wymaga od Was podstawa programowa.

Człowiek jako konsument

Koszyk konsumpcji: Zestaw dóbr i usług nabywanych przez człowieka.
Konsument: Osoba kupująca dobro lub usługę w celu zaspokojenia swoich potrzeb.

Mówimy o rynku konsumenta, ponieważ to on, a nie producent, decyduje o tym, co i za ile kupi. To podejmowane przez niego decyzje decydują o istnieniu jakiejś fabryki. Przykładem rynku producenta były kraje realnego socjalizmu, w których produkt zawsze znajdował zbyt, bez względu na jakość, cenę i moment pojawienia się - po prostu niczego innego nie było.

Niezależnie od faktu, że konsument ma silną pozycję na rynku (dlatego mówimy o rynku konsumenta), sprzedawcy są prawnie odpowiedzialni za sprzedawany towar. Kupując nawet najmniejsze dobro, zawieramy ze sprzedawcą umowę - najczęściej nie ma ona formy pisemnej, nie zmienia to jednak faktu, że umowa ta istnieje. Zgodnie z tą umową oferowany towar:

musi nadawać się do celu, do jakiego zwykle jest używany (np. chleb musi nadawać się do jedzenia),
może mieć niedoskonałości typowe dla tego rodzaju produktów (np. skórka bochenka chleba może być popękana).

Jeżeli towar jest niezgodny z umową (np. chleb pokryty jest pleśnią), nabywca (konsument) ma prawo do reklamacji, która może wyglądać następująco:

towar jest nieodpłatnie naprawiany,
towar jest wymieniany na nowy,
cena towaru jest obniżana,
gdy wymiana i naprawa są niemożliwe, następuje zwrot pieniędzy.

Za niezgodność towaru z umową sprzedawca odpowiada w ciągu maksymalnie 2 lat od daty zakupu, jednak kupujący musi zawiadomić sprzedawcę o wykrytej przez siebie niezgodności z umową maksymalnie w ciągu 2 miesięcy od momentu jej zauważenia.

Inne obowiązki sprzedawcy:

oprócz ceny jednostkowej powinna być podana cena pełnej jednostki miary (np. puszka soku kosztuje 3zł, a 1l tego samego soku kosztuje 7zł),
w sklepie powinny być warunki do sprawdzenia jakości towaru (np. można sprawdzić czy żarówka nie jest spalona),
wraz z zakupionym towarem sprzedawca musi przekazać nabywcy wszystkie elementy wyposażenia i instrukcję obsługi w języku polskim,
jeżeli produkt był kupiony poza sklepem (np. przez internet), kupujący ma prawo do zwrotu towaru bez podania przyczyny w ciągu 10 dni od daty zakupu.

Gwarancja: Dobrowolne oświadczenie gwaranta zobowiązujące go do bezpłatnych napraw bądź wymiany w ciągu określonego okresu, na podstawie którego konsument może dochodzić swoich praw.

Niezależnie od udzielenia gwarancji, konsument ma prawa opisane powyżej.

Jeśli sprzedawca łamie prawa konsumenta, konsument może zwrócić się o pomoc do pozarządowej Federacji Konsumentów, Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów (UOKiK) bądź powiatowych rzeczników ochrony praw konsumenta.

Człowiek jako pracownik

Akord

System pracy, w którym wynagrodzenie zależy od faktycznie wykonanej pracy.

Umowa o pracę

Umowa określająca warunki stosunku pracy między pracobiorcą (pracownikiem) i pracodawcą. Daje ona gwarancję stałego zatrudnienia i zapewnia najwięcej uprawnień:

prawo do płatnego urlopu wypoczynkowego,
ubezpieczenia emerytalne, rentowe, zdrowotne,
prawo do zasiłku i urlopu wychowawczego,
prawo do odprawy w przypadku wypowiedzenia umowy przez pracodawcę.

Umowa zlecenie: Umowa zobowiązująca zleceniobiorcę do wykonywania określonej czynności przez określony czas. Zleconiobiorca nie ma gwarancji urlopu i stałego zatrudnienia - z tego względu umowa zlecenie jest zaliczana do "umów śmieciowych".
Umowa o dzieło: Umowa na wykonanie pojedyńczej rzeczy przez autora dzieła (np. napisanie książki).

Prawa i obowiązki pracowników reguluje kodeks pracy.

Obowiązki pracownika:

sumienne i staranne wykonywanie powierzonej mu pracy,
wykonywanie poleceń przełożonych (jeśli nie są niezgodne z prawem),
stosowanie się do przyjętych w zakładzie pracy regulaminów i zasad pracy, zasad bezpieczeństwa i higieny pracy (przepisów BHP) oraz przepisów przeciwpożarowych,
zachowywanie tajemnicy służbowej oraz dbanie o dobro zakładu pracy,
przestrzeganie ustalonego czasu pracy.

Ubezpieczenia społeczne:

ubezpieczenie emerytalne, które zapewnia prawo do emerytury (stałych wpływów pieniężnych wypłacanych osobie po przekroczeniu wieku emerytalnego); system ubezpieczeń emerytalnych w Polsce składa się z III filarów:
- I filar (obowiązkowy) - Fundusz Ubezpieczeń Społecznych, który pobiera część składek emerytalnych obecnych pracowników i wypłaca je aktualnym emerytom,
- II filar (obowiązkowy) - Otwarte Fundusz Emerytalne (OFE), które gromadzą środki obecnych pracowników na indywidualnych rachunkach i obracają nimi (np. inwestując w akcje i obligacje), a w przyszłości będą je wypłacać ubezpieczonym;
- III filar (dobrowolny) - wszelkie dodatkowe, prywatne ubezpieczenia emerytalne (np. indywidualne konta emerytalne),
ubezpieczenie rentowe, które zapewnia prawo do renty osobom, które przed ukończeniem wieku emerytalnego straciły zdolność do pracy (np. w wyniku niepełnosprawności),
ubezpieczenie wypadkowe,
ubezpieczenie chorobowe.

Poza systemem ubezpieczeń społecznych funkcjonuje ubezpieczenie zdrowotne - ubezpieczenie, z którego finansowany jest dostęp do ochrony zdrowia.

Mobbing: Działania dotyczące pracownika, polegające na jego nękaniu i zastraszaniu, wywołujące u niego obniżenie samooceny, poniżenie, ośmieszenie lub wyeliminowanie z zespołu współpracowników; mobbing w Polsce jest prawnie zakazany.

Bezrobocie

Bezrobocie: Zjawisko społeczne polegające na braku pracy dla osób do niej zdolnych i chętnych (osób aktywnych zawodowo).
Ludność bierna zawodowo: Osoby niemogące lub niechcące pracować (np. emeryci, dzieci, osoby niepracujące z własnej woli). Nie zalicza się jej do grupy bezrobotnych.

Bezrobotny to osoba:

niezatrudniona i nieprowadząca działalności gospodarczej (własnej firmy),
zdolna i gotowa do pracy,
nieucząca się w szkole dziennej,
zarejestrowana w urzędzie pracy,
mająca więcej niż 18 lat,
mająca mniej niż:
- 67 lat - wiek emerytalny w Polsce,
bez prawa do emerytury lub renty,
niepobierająca zasiłków ani świadczeń innych niż zasiłek dla bezrobotnych,
nieposiadająca nieruchomości rolnej powyżej 2 hektarów przeliczeniowych.

Rodzaje bezrobocia:

bezrobocie koniunkturalne - takie, którego przyczyną jest dekoniunktura - zmniejszenie podaży i popytu na rynku, a więc upadek istniejących na nim firm,
bezrobocie strukturalne - takie, którego przyczyną jest brak kwalifikacji pożądanych na rynku pracy,
bezrobocie frykcyjne - takie, które dotyczy osób, które same zwalniają się z pracy i szukają nowej oraz tych, które pracują jedynie sezonowo i co pewien okres są czasowo zatrudniane.

Bezrobocie, jako ważny problem społeczny i źródło gorszych wyników ekonomicznych, jest zwalczane, a jego skutki są minimalizowane. Minimalizacji skutków służy m.in. zasiłek dla bezrobotnych (doraźna pomoc finansowa). Do aktywnych form zwalczania bezrobocia zaliczamy:

organizowanie kursów umożliwiających zdobycie nowych kwalifikacji (przekwalifikowanie się),
organizowanie prac interwencyjnych, czyli tworzenie przez przedsiębiorców miejsc pracy dla osób w szczególnie ciężkiej sytuacji na podstawie umowy między nimi (pracodawcami) a starostą,
organizowanie robót publicznych finansowanych przez urzędy pracy (np. sprzątanie miasta),
udzielanie korzystnych pożyczek bezrobotnym chcącym prowadzić działalność gospodarczą (samozatrudnienie),
udzielanie niskooprocentowanych kredytów lub gwarancji finansowych firmom na stworzenie nowych miejsc pracy.

Walką z bezrobociem zajmuje się powiatowy urząd pracy.

Przypisy

↑ [1] dane za: Stowarzyszenie Wspólnota Polska
↑ UNHCR Statistical Online Population Database
↑ Wszystkie wykresy opracowano na podstawie komunikatu z badań Opinie o związkach zawodowych i dialogu społecznym, CBOS Warszawa 2009
↑ na podstawie Słownika Języka Polskiego PWN
↑ Uppsala Conflict Data Program
↑ UNHCR Statistical Online Population Database
↑ Opracowane na podstawie Alicja Pacewicz [red.], Tomasz Merta [red.] Kształcenie Obywatelskie w Szkole Samorządowej część II, wyd. Centrum Edukacji Obywatelskiej Warszawa 2008.
↑ Na podstawie Paul Samuelson, William Nordhaus, Ekonomia, Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 2007.

[1] [1] dane za: Stowarzyszenie Wspólnota Polska

[2] UNHCR Statistical Online Population Database

[3] Wszystkie wykresy opracowano na podstawie komunikatu z badań Opinie o związkach zawodowych i dialogu społecznym, CBOS Warszawa 2009

[4] stawie Słownika Języka Polskiego PWN

[5] Uppsala Conflict Data Program

[6] UNHCR Statistical Online Population Database

[7] Opracowane na podstawie Alicja Pacewicz [red.], Tomasz Merta [red.] Kształcenie Obywatelskie w Szkole Samorządowej część II, wyd. Centrum Edukacji Obywatelskiej Warszawa 2008.

[8] Na podstawie Paul Samuelson, William Nordhaus, Ekonomia, Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 2007.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]