Wikibooks

Uciążliwość zapachowa/Węch człowieka/Receptory węchowe i kodowanie zapachu

< Uciążliwość zapachowa | Węch człowieka
« ***
Receptory węchowe i kodowanie zapachu 		»
Elementy fizjologii narządu węchu Powrót do wstępu
Spis treści


Receptory węchowe i kodowanie zapachu

edytuj

Kodowanie informacji o bodźcach węchowych, to jedno z pojęć określających zasady działania węchu, który jest częścią układu nerwowego, odpowiedzialną za procesy poznawcze związane z percepcją zapachu, jego rozpoznawaniem oraz kształtowaniem negatywnych lub pozytywnych emocji (np. ocenę jakości hedonicznej.

Węch odbiera i przetwarza bodźce chemiczne, jakimi są cząsteczki niektórych związków chemicznych (odorantów), obecne w powietrzu. Drugim z chemicznych zmysłów człowieka jest smak, niemal nierozłącznie związany z węchem (oba rodzaje wrażeń są odbierane równocześnie). O ile wiedza na temat wzroku, słuchu, smaku i innych zmysłów jest bogata od dawna, to zasady działania węchu długo pozostawały zagadkowe. Prawdopodobnie było to spowodowane ich większą złożonością, wynikającą z najdłuższej historii ewolucji tego sposobu „obserwacji” otoczenia przez organizmy żywe.

Z historii poszukiwań "teorii zapachu"

edytuj
Struktura izomerów karwonu
Pentan-2-on
Wikipedia, nasz siostrzany projekt, zawiera artykuł na temat Wibracyjna teoria Turina.

W dwudziestym wieku formułowano liczne hipotezy i teorie, dotyczące sposobu detekcji i rozpoznawania bodźców chemicznych przez węch. Wciąż cenione – często cytowane – są pionierskie prace G.M. Dysona (1938)[1], J.T. Daviesa (1959)[2] lub R.W. Moncrieffa (1967)[3]. Przeglądu różnych hipotez, formułowanych w tym okresie, dokonał Tim Jacob z Cardiff Univ. UK w Theories of olfaction[4] (zobacz też – podręcznik "Odory"[5]).

Część koncepcji, dotyczących mechanizmu oddziaływań między receptorami i cząsteczkami odorantów, opiera się na założeniu, że cząsteczki receptorowe są rodzajem anten "nastrojonych" na odbiór określonych częstotliwości fal. R.H.Wright (1961) przypuszczał, że w widmie cząsteczek odorantów występują tzw. "częstości osmiczne" z zakresu 50 – 500 cm-1. Miały one wywoływać zmiany poziomu energetycznego elektronów w cząsteczkach pigmentów (ok. 20 rodzajów), występujących w śluzie nabłonka węchowego.

Przejściu elektronów z metastabilnego stanu wzbudzonego do stanu podstawowego miała towarzyszyć zmiana momentu dipolowego cząsteczki pigmentu, wywołująca lokalną depolaryzację najbliższego fragmentu błony komórki węchowej[6][7]. Pigmenty miały być odpowiedzialne za istnienie ok. 20 zapachów podstawowych (analogicznych do trzech podstawowych barw). Istnienia takich pigmentów doświadczalnie nie potwierdzono. Przeciw hipotezie Wrighta przemawia fakt, że izotopowe wymiany atomów w cząsteczkach odorantów, które wpływają na częstości drgań cząsteczki (zmiana masy), nie powodują zmian zapachu. Hipoteza nie powala też wyjaśnić różnic między zapachem enancjomerów, które mają identyczne widma rotacyjne i oscylacyjne (np. izomery karwonu).

Zbliżona koncepcja L. Turina (1997) została sformułowana w czasie prób wyjaśnienia różnicy między zapachami enancjomerów. Turin zasugerował nowy mechanizm oddziaływania cząsteczek-bodźców na różne białka-receptory (nie ograniczając się do węchu, zob. wibracyjna teoria Turina). Zaproponował uznanie wszystkich receptorów za rodzaj spektroskopów, które rejestrują określone częstości drgań z zakresu podczerwieni (widmo rotacyjno-oscylacyjne)[8].

Trzy "gniazdka receptorowe" J.E. Amoore'a

Za istotne uznał również cechy przestrzennej budowy cząsteczki odoranta, decydujące o tym, czy receptor "odbierze" częstości drgań, charakteryzujące wszystkie fragmenty cząsteczki. Za doświadczalne potwierdzenie hipotezy uznawano udane odtworzenie "kminkowego" zapachu (+)-karwonu przez zmieszanie (-)-karwonu (zapach mięty) z pentan-2-onem. Potwierdziło to wyjściowe założenie eksperymentu, że w czasie oddziaływania (-)-karwonu względy przestrzenne uniemożliwiają wykrycie drgań grupy karbonylowej, które należy "uzupełnić" wprowadzając małe cząsteczki, zawierające tę grupę.

W drugiej połowie XX wieku najbardziej popularna była teoria, sformułowana przez Johna E. Amoore'a (1952)[9][10]. Amoore analizował częstość występowania – w fachowym piśmiennictwie – różnych określeń zapachu związków chemicznych, a następnie poszukiwał podobieństwa struktury cząsteczek, których zapach był jednakowo określany. Wyodrębnił 7 woni, uznanych za podstawowe: kamforową, piżmową, kwiatową, miętową, eteryczną, ostrą i gnilną. W poszczególnych grupach zaobserwował podobieństwo kształtu cząsteczek (cieni rzucanych przez ich modele kulowe). Na tej podstawie stwierdził, że zapachy odróżniamy dzięki siedmiu różnym receptorom zapachów podstawowych, w których – zgodnie z modelem klucza i zamka – znajdują się "gniazdka" o odpowiednim kształcie (patrz – Tim Jacob, Theories of olfaction/Molecular shape[4]).

Receptory GPCP

edytuj

Zgodnie ze współczesnym stanem wiedzy chemoreceptory, czyli receptory reagujące na bodźce chemiczne (np. hormony, bodźce węchowe i smakowe) są najliczniejszą grupą receptorów błonowych. Ich struktura jest zakodowana w genach wszystkich organizmów żywych. Są to często białka posiadające siedem α-helikalnych fragmentów, przenikających przez błonę komórkową (7 domen transmembranowych, symbol 7TM). Należą do białek sprzężonych z białkiem G, oznaczanych symbolem GPCR (G Protein-Coupled Receptor).

Białko G jest zbudowane z trzech podjednostek: α, β i γ. Do podjednostki α przyłącza się guanozynodifosforan (GDP). Skutkiem pobudzenia chemorereceptora jest fosforylacja GDP. Powstający guanozynotrifosforan (GTP) jest uwalniany do cytoplazmy, gdzie uczestniczy w procesach otwierania kanałów jonowych w błonie neuronu (biochemiczna kaskada). Otwarcie kanałów umożliwia dyfuzję prostą jonów potasu z wnętrza na zewnątrz komórki i jonów sodu w przeciwnym kierunku, co powoduje depolaryzację jej błony. Powstający potencjał czynnościowy przemieszcza się wzdłuż neurytu do synapsy. Uwalnia tu do szczeliny synaptycznej neurotransmitery, które mogą wywołać potencjał czynnościowy w błonie sąsiedniego neuronu (neuron II rzędu).

Odkrycie rodziny OR

edytuj
Schemat łańcuchowej reakcji polimerazy (PCR):
1. Denaturacja w 96 °C
2. Wiązanie starterów w 68 °C
3. Synteza nici komplementarnej w 72 °C (P – polimeraza)

Linda B. Buck[12] i Richard Axel[13] otrzymali Nagrodę Nobla w dziedzinie fizjologii i medycyny w roku 2004 za odkrycia dokonane w wyniku badań rozpoczętych w roku 1985. Według L.B. Buck inspiracją jej badań była opublikowana w roku 1985 praca J. Pevsnera i współpracowników[14]. Autorzy pracy badali powinowactwo nabłonka węchowego wołu i szczura do 2-izobutylo-3-[3H]metoksypirazyny (silny zapach papryki). Stwierdzono, że odorant jest specyficznie i silnie wiązany w nabłonku węchowym (nie zaobserwowano tego zjawiska w 11 innych badanych tkankach). Jego powinowactwo do nabłonka węchowego szczura jest 9 razy większe niż do nabłonka innych części układu oddechowego. Z nabłonka wołu wyizolowano białko wiążące pirazyny, które stanowi około 1% całkowitego białka rozpuszczalnego. Zbadano jego strukturę, wskazując dwa miejsca wiązania odoranta. Wykazano również, że powinowactwo tego białka do homologicznej serii pirazyn jest skorelowane z progami wyczuwalności ich zapachu przez człowieka. Wyciągnięto wniosek, że białko odgrywa istotną fizjologiczną rolę w procesie percepcji zapachu[15].

Biorąc pod uwagę ogromną liczbę rozpoznawanych zapachów (> 10 tys.) Linda Buck założyła, że[12][16][17]:

  • w nabłonku węchowym występują liczne białka, kodowane przez dużą rodzinę genów
  • białka kodowane przez te geny wiążą różne cząsteczki odorantów
  • geny tych białek ulegają selektywnej ekspresji w neuronach narządu węchu

Było też prawdopodobne, że poszukiwane białka receptorowe należą do nowej wówczas grupy – receptorów sprzężonych z białkiem G (w roku 1989 znano 20 należących do GPCR interoreceptorów hormonów i neurotransmiterów). Badania zmierzające do potwierdzenia tych założeń Linda Buck prowadziła od roku 1988 w laboratorium kierowanym przez Richarda Axela. Badania polegały na[12][16][17]:

Uzyskano 64 frakcje łańcuchów DNA, wśród których spodziewano się zidentyfikować poszukiwaną rodzinę genów. Sekwencja nukleotydów, ustalona dla 10 łańcuchów DNA z jednej z tych frakcji, odpowiadała oczekiwanym pierwszorzędowym strukturom białek. Wyznaczona sekwencja aminokwasów w tych białkach wskazywała, że wyodrębnione łańcuchy DNA są genami białek z siedmioma domenami hydrofobowymi (o zmiennej sekwencji aminokwasów), tworzącymi α-helisy (struktura drugorzędowa analogiczna do struktury znanych GPCR). Wyniki pracy opublikowano w roku 1991[16][18].

Korzystając z bazy danych, zgromadzonych w czasie realizacji „Projektu poznania ludzkiego genomu” (ang. Human Genome Project, HGP), zidentyfikowano 636 analogicznych genów o długości ok. 1000 par zasad. Aktywność wykazuje tylko 339 z nich (ponad 2% z ok. 30 tys. wszystkich genów w genomie), a pozostałe są pseudogenami, które nie ulegają ekspresji (u zwierząt udział pseudogenów jest mniejszy; zob. uwaga 2). Geny receptorów węchowych występują w największej ilości w chromosomie 11 (318 genów), nie występują w chromosomach 8, 20 i Y[19].

Wszystkie receptory węchowe uznano za nadrodzinę OR (Olfactory Receptor), w której wyróżnia się rodziny (zgodność sekwencji > 40%) oznaczane kolejnymi numerami 1–56 oraz podrodziny (zgodność sekwencji > 60%) oznaczane symbolami literowymi, np. A, AG, C[20]. Ostatni element symbolu OR jest numerem białka w podrodzinie, np. OR10AG1[21].

System węchowy

edytuj
Określenie drogi sygnałów od zakończeń nerwów węchowych do kłębuszków opuszki umożliwiły białka zielonej fluorescencji
System węchowy człowieka
1. opuszka węchowa; 2. komórki mitralne (II neurony drogi węchowej; 3. kość sitowa 4. nabłonek węchowy; 5. „kłębuszki” opuszki węchowej; 6. komórki węchowe (receptory)
Zasada dekodowania zapachu odorantów, wiązanych przez różne receptory (zob. uwaga 3).
Cechy kształtu pięciu różnych receptorów oraz cząsteczek odorantów reprezentują różne właściwości chemiczne i stereochemiczne, decydujące o wzajemnym powinowactwie. W nabłonku węchowym człowieka znajduje się 339 różnych białek receptorowych OR w milionach komórek nabłonka węchowego. Liczba wzorców pobudzenia tych komórek jest niemal nieograniczona

Podstawami koncepcji systemu węchowego są[16][17][22][23]:

  • zidentyfikowanie nadrodziny ponad 1000 węchowych białek receptorowych (OR)
  • wykazanie, że poszczególne OR ulegają selektywnej ekspresji w poszczególnych komórkach narządów zmysłu węchu, przy czym w jednym neuronie ulega ekspresji jeden rodzaj OR
  • sprawdzenie, jak poszczególne OR reagują na różne związki chemiczne (odoranty)
  • zbadanie sposobu interpretacji sygnałów o pobudzeniu receptorów (neurony I rzędu) na wyższych piętrach analizatora wrażenia zmysłowego (zobacz: droga węchowa, nerw węchowy)

Potwierdzenie spodziewanej lokalizacji receptorów (selektywnej ekspresji genów OR) uzyskano wykorzystując metodę znakowania receptorów z użyciem GFP oraz technik inżynierii genetycznej i klonowania. Otrzymano zdjęcia, np. przekrojów tkanki nerwowej transgenicznych myszy, na których wyraźną zieloną fluorescencję (świadczącą o obecności białek OR) wykazują komórki nabłonka węchowego i opuszki[16][17].

Techniki inżynierii genetycznej zastosowano również czasie badań roli kłębuszków (glomerule) opuszki węchowej w interpretacji sygnałów węchowych. Opuszka człowieka i innych ssaków (bulbus olfactorius, BO) mieści się bezpośrednio nad blaszką sitową kości sitowej (lamina cribrosa ossis ethmoidale), stanowiącą sklepienie jamy nosowej. Przez blaszkę przenikają aksony komórek węchowych nabłonka, który pokrywa tę część jamy (ok. 2×2,5 cm², ok. 2×50 mln komórek czuciowych [24]).

W kłębuszkach BO znajdują się liczne synapsy, w których sygnał o pobudzeniu neuronów I rzędu (receptorów) jest przekazywany neuronom II rzędu (komórki mitralne). Aby zbadać szlak informacji przekazywanych z receptorów zawierających jeden rodzaj OR, wyhodowano mysz transgeniczną, w której komórkach następowała równoczesna ekspresja OR i lektyny jęczmienia. Obecność lektyny w komórkach badanych tkanek stwierdzano metodami immunohistochemicznymi. Uzyskano barwne obrazy mikroskopowe wskazujące, że w jednym kłębuszku opuszki myszy zbiega się kilka tysięcy aksonów komórek nabłonka. Powoduje to znaczne wzmocnienie sygnału o istnieniu zewnętrznego bodźca, który jest rejestrowany przez określony rodzaj OR. Rozmieszczenie kłębuszków odbierających sygnały z różnych OR jest charakterystyczne dla gatunku. Nie zmienia się w czasie, mimo że komórki nabłonka żyją zaledwie 2 miesiące (są zastępowane przez nieustannie powstające nowe komórki).

Informacja o pobudzeniu określonych stref opuszki jest przekazywana do neuronów rozsianych w korze węchowej. Z określonym zapachem wiąże się odpowiednia grupa pobudzonych neuronów kory, podobna u różnych osobników gatunku.

Informacja o pobudzeniu jednego typu OR byłaby równoznaczna z identyfikacją zapachu, gdyby te receptory były selektywnymi czujnikami, reagującymi na jeden związek lub na ściśle określoną grupę zanieczyszczeń powietrza, o takim samym lub podobnym zapachu. Ten warunek nie jest spełniony. Badania L.B. Buck i R. Axela wykazały, że jeden OR może reagować na działanie różnych związków chemicznych, a jeden związek wywołuje pobudzenie neuronów z różnymi OR. Dekodowanie niemal nieskończonej liczby zapachów polega więc na ich porównywaniu wzorcami, zachowanymi w pamięci w postaci informacji o reakcjach wszystkich receptorów (przetworzonych i wzmocnionych w opuszce)[12][16][17].

W tabeli przedstawiono przykład ilustrujący w jaki sposób różne receptory węchowe reagują na określone związki chemiczne (odoranty). Symbole S1, S3, S18 itd. oznaczają numery przypisane poszczególnym receptorom. Znak „+” oznacza reakcję receptora na działanie danego związku, zero – brak reakcji (zob. uwaga 4).

Związek chemiczny (odorant) S1 S3 S18 S19 S25 S41 S46 S51 S79 S83 Zapach
Kwas kapronowy 0 0 0 x 0 0 0 0 0 0 nieprzyjemny
Heksanol 0 x 0 0 x 0 0 0 0 0 przyjemny
Kwas entanowy (heptanowy) x 0 x x 0 x 0 x 0 0 nieprzyjemny
Heptanol 0 x 0 x x 0 0 0 0 0 przyjemny
Kwas kaprylowy x 0 x x 0 x x x x x nieprzyjemny
Oktanol 0 0 x x 0 x 0 x 0 0 przyjemny
Model przekazywania sygnałów o zapachu z nabłonka węchowego do ośrodka korowego (zob. uwaga 5)

Badania systemu węchowego, zainicjowane odkryciem OR, są intensywnie kontynuowane w wielu laboratoriach świata. W laboratorium Richarda Axela[25] badano np. węch transgenicznej myszy, wyhodowanej z komórki jajowej której jądro zastąpiono jądrem komórki węchowej. Stwierdzono, że węch tej myszy nie odbiega od węchu myszy grupy porównawczej. W komórkach jej nabłonka węchowego powstały wszystkie rodzaje OR myszy i mapa pobudzeń tych receptorów jest poprawnie rozpoznawana w mózgu[16]. W laboratorium Lindy B. Buck wyhodowano np. klon myszy ze znaczonymi białkami na całej długości drogi węchowej, co ułatwia badania organizacji systemu węchowego[16]. Wykazano też, że niektóre bezwonne związki mogą wywoływać wrażenia węchowe, jeżeli występują w mieszaninach[26]. W innych laboratoriach prowadzone są np. badania systemów nerwowych innych organizmów, np. porównania systemów węchowych człowieka i szympansa i inne analizy zmian systemu węchowego w procesie ewolucji[27][28].

Wciąż zagadkowe są procesy zachodzące w mózgu na etapie integracji wszystkich bodźców, równocześnie odbieranych przez człowieka. Badania tych procesów dotyczą najczęściej percepcji wzrokowej. O dawna opisywane jest np. zjawisko „stałości barw”, które sprawia, że kolorystyka oglądanych obrazów nie zależy od rodzaju oświetlenia (np. światło dzienne padające bezpośrednio lub przefiltrowane przez zieleń liści, różne rodzaje sztucznego oświetlenia wnętrz). Stałość barw jest jednym z wielu dowodów, że o rodzaju odbieranego wrażenia wzrokowego nie decydują informacje o instrumentalnie mierzonych wielkościach bodźców pobudzających czopki siatkówki. Poprawne rozpoznanie wrażenia wymaga integracji wszystkich sygnałów równocześnie odbieranych z różnych receptorów (informacje o aktualnym stanie organizmu i otoczenia) oraz z pamięci. Procesy percepcji wrażeń węchowych są badane rzadziej, jednak wydaje się oczywiste, że również w tym przypadku wielką rolę odgrywa integracyjna działalność mózgu, odpowiedzialna np. za poprawne rozpoznawanie zapachów, złudzenia lub adaptację węchową[29][30].

Uwagi

edytuj
  1. Według L. Białaczewskiego[16] badano nabłonek węchowy szczura. Prawdopodobnie autor miał na myśli badania prowadzone w laboratorium R. Axela nieco później, których wyniki opublikowano w roku 1993.
  2. Poszukiwania OR nie są zakończone, co sprawia, że w piśmiennictwie nie ma całkowitej zgodności danych. W czasie wykładu wygłoszonego w czasie uroczystości nadania Nagrody Nobla[12], Linda B. Buck wymieniła wartości (zob.: slajd 16):
    * człowiek: liczba genów aktywnych: 363, liczba pseudogenów: 275 (43%)
    * mysz: liczba genów aktywnych: 910, liczba pseudogenów: 299 (25%).
  3. Zobacz też: slajdy z wykładu Lindy B. Buck, wygłoszonego w czasie uroczystości nadania Nagrody Nobla (slajd 26)[12].
  4. Więcej przykładów – zobacz: slajdy z wykładu Lindy B. Buck, wygłoszonego w czasie uroczystości nadania Nagrody Nobla (slajd 25)[12].
  5. Zobacz też: slajdy z wykładu Lindy B. Buck, wygłoszonego w czasie uroczystości nadania Nagrody Nobla (slajd 46 i 47)[12].

Czy znasz odpowiedzi?

edytuj
  • Jak Luca Turin wyjaśniał różnice między zapachami enancjomerów?
  • Na jakich doświadczalnych podstawach opierał się John E. Amore formułując stereochemiczną teorię węchu?
  • Jak są zbudowane i jakie funkcje pełnią białka GCPR?
  • Na jakich doświadczalnych podstawach opierali się Linda Buck i Richard Axel tworząc podstawy współczesnej teorii węchu?
  • Jaka jest rola kłębuszków opuszki węchowej w procesie rozpoznawania zapachu?

Przypisy

edytuj
  1. ↑ G.M. Dyson. The scientific basis of odour. „Chem. Ind.”. 57, s. 647-651, 1938 (ang.). 
  2. ↑ J.T. Davies, F.H. Taylor. The role of adsorption and molecular morphology in olfaction: the calculation of olfactory thresholds. „Biol. Bull. Marine Lab, Woods Hole”. 117, s. 222-238, 1959 (ang.). 
  3. ↑ R.W. Moncrieff. „The Chemical Senses”. 117, s. 381-382, 1967 (ang.). 
  4. ↑ 4,0 4,1 Tim Jakob: Smell (Olfaction)/Theories of olfaction (ang.). www.cardiff.ac.uk. [dostęp 2010-09-07].
  5. ↑ Joanna Kośmider, Barbara Mazur-Chrzanowska, Bartosz Wyszyński: Odory. Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2002. ISBN 978-83-01-14525-5.
  6. ↑ R.H. Wright. Odour and Molecular Wibration. „Nature”. 190, s. 1101-1102, 1961 (ang.). 
  7. ↑ R.H. Wright: Nauka o zapachu. Warszawa: PWN, 1972. (pol.)
  8. ↑ L. Turin. A spectroscopic mechanizm for primary olfactory reception. „Chemical Senses”. 7, s. 217-229, 1997 (ang.). 
  9. ↑ J.E. Amoore. The stereochemical specificities of human olfactory receptors.. „Perfumery & Essential Oil”. 43, s. 321-330, 1952. 
  10. ↑ J.E. Amoore. Stereochemical Theory of Olfaction.. „Nature”. 199, s. 912-913, 1963. DOI: 10.1038/199912b0. PMID: 14079907. 
  11. ↑ Kevin Ryan, Xiaozhou P. Ryan: Molecular shape and the sense of smell (ang.). W: Inspiring Science Discovery [on-line]. AccessScience from McGraf-Hill. [dostęp 2011-05-27].
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 12,3 12,4 12,5 12,6 12,7 Linda B. Buck: Unraveling the Sense of Smell (ang.). The Nobel Foundation, 2004. [dostęp 2011-06-03].
  13. ↑ Richard Axel: Scents and Sensibility: A Molecular Logic of Olfactory Perception (ang.). The Nobel Foundation, 2004-12-08. [dostęp 2011-06-03].
  14. ↑ Linda B. Buck. The search of odorants receptors (commentary). „Cell”, s. 117–119, 2004–01–23. Cell Press (ang.). 
  15. ↑ J. Pevsner, R.R. Trifiletti, S.M.Strittmatter, S.H. Snyder. Isolation and characterization of an olfactory receptor protein for odorant pyrazines. „Proc. Natl. Acad. Sci. USA”. 82 (9), s. 3050–3054, maj 1985 (ang.). 
  16. ↑ 16,0 16,1 16,2 16,3 16,4 16,5 16,6 16,7 16,8 Leszek Białaczewski. Nagroda Nobla za rok 2004: odkrycie genów receptorów węchowych. „Otorynolaryngologia”. 4 (4), s. 163–168, 2005 (pol.). 
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 17,3 17,4 Jolanta Skangiel-Kramska, Karolina Rogozińska. Zmysł węchu — kodowanie zapachów — Nagroda Nobla z fizjologii lub medycyny w 2004 roku. „Kosmos. Problemy nauk biologicznych”. 54 (2–3 (267–268)), s. 149–154, 2005 (pol.). 
  18. ↑ Linda B. Buck, Richard Axel. A novel multigene family may encode odorant receptors: a molecular basis for odor recognition. „Cell”. 65, 1991 (ang.). 
  19. ↑ Informacje na temat niektórych receptorów węchowych (OR, olfactory receptors) można znaleźć na stronach en:wiki, np. en:Olfactory receptor, OR52M1, OR10A3, OR10A4, OR10A5,OR10A6, OR10AD1, OR10AG1, OR10C1,OR10G2 i wiele innych, zebranych w en:Category:G protein coupled receptors
  20. ↑ G. Glusman, A. Bahar, D. Sharon, Y. Pilpel, J. White, D. Lancet. The olfactory receptor gene superfamily: data mining, classification, and nomenclature. „Mamm. Genome”. 11 (11), s. 1016–1023, 2000. DOI: 10.1007/s003350010196. PMID: 11063259 (ang.). 
  21. ↑ HGNC; HUGO Gene Nomenclature Committee: OR10AG OR10AG1 (ang.). W: Gene Symbol Report [on-line]. www.genenames.org. [dostęp 2011-06-04].
  22. ↑ Andrzej Obrębowski. Nagroda Nobla w dziedzinie fizjologii i medycyny za rok 2004. „Medycyna Praktyczna”, 2005-04-11. Uniwersytet Adama Kopernika, Wydział Informatyki, Katedra i Klinika Foniatrii i Audiologii AM im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu (pol.). 
  23. ↑ Beata Ponikowska. Nowoczesne metody badania zmysłu węchu. „Prace poglądowe w Adv. Clin. Ex. Med.”. 12 (4), s. 525–528, 2003. ISSN 1230-025X (pol.). 
  24. ↑ Elżbieta Potargowicz. Węch – niedoceniany zmysł człowieka. „Postepy Hig Med Dosw.”. 62, s. 87–93, 2008 (pol.). 
  25. ↑ The Axel Laboratory: Representations of Olfactory Information in the Brain (ang.). cpmcnet.columbia.edu/dept/neurobeh. [dostęp 2011-05-27].
  26. ↑ Zhihua Zou, Linda B. Buck. Combinatorial effects of odorant mixes in olfactory cortex.. „Science”. 311, s. 1477–1481, 2006. ISSN 0036-8075 (ang.). [dostęp 2010-10-17]. 
  27. ↑ Dan D. Stettler, Richard Axel. Representations of Odor in the Piriform Cortex. „Neuron”. 63 (6), s. 854–864, 2009-09-24. DOI: 10.1016/j.neuron.2009.09.005 (ang.). 
  28. ↑ H.L. Eisthena, G. Polesea. Evolution of Nervous Systems. „Evolution of Nervous Systems”, s. 355–406, 2007-02-02 (online). DOI: 10.1016/B0-12-370878-8/00142-7 (ang.). 
  29. ↑ Jerzy Konorski: Integracyjna działalność mózgu. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1969.
  30. ↑ Oliver Sacks, Antropolog na Marsie, Zysk i S-ka, Poznań 2009, ISBN: 978-83-7506-286-1 (An Anthropologist on Mars, 1995)


Powrót do spisu treści
Źródło: „https://pl.wikibooks.org/w/index.php?title=Uciążliwość_zapachowa/Węch_człowieka/Receptory_węchowe_i_kodowanie_zapachu&oldid=394494”