Wikijunior:Cywilizacje/Celtowie

Na jakim terenie żyli?

Obszary zajmowane przez Celtów w III wieku przed naszą erą.

Kolebką Celtów, zwanych także Galami były tereny południowych Niemiec, niemniej jednak nie mieli oni nic wspólnego z przodkami współczesnych Niemców. Celtowie byli ludem, który bardzo szybko rozprzestrzenił się na rozległe tereny w całej Europie: w ciągu około stu lat opanowali większość współczesnej Francji, następnie przekroczyli Pireneje i przedostali się na Półwysep Iberyjski. Jednocześnie skolonizowali południową część Wysp Brytyjskich, wkrótce także część Europy Środkowej, w tym południową Polskę. Dotarli nawet do Azji Mniejszej (Turcja). Ekspansja ta miała raczej charakter pokojowy: poszczególne plemiona celtyckie zajmowały w większości bezludne, porośnięte gęstymi lasami ziemie Europy. Poszczególnym klanom przewodzili lokalni wodzowie. Ostatnie stulecia przed naszą erą to początek zmniejszania się obszaru, na którym żyli Celtowie. Z jednej strony, od wschodu wypierali ich Germanowie, od południa zaś Rzymianie. Z czasem Celtowie ulegli procesowi romanizacji, czyli przyjęli język, kulturę i obyczaje Rzymian. Obecnie ich spadkobiercami są narody takie jak Irlandczycy, Walijczycy, Szkoci, częściowo także Portugalczycy. Zromanizowanymi Celtami są również Francuzi, część Szwajcarów i Włochów.

Jak wyglądały ich budynki?

Czym się żywili?

Celtowie zajmowali się rolnictwem i hodowlą zwierząt. Specjalność u nich stanowiły wyroby masarskie, czyli przetwory mięsne, np. wieprzowina - mięso hodowanych w dębowych lasach świń. Wyrabiano z niego przepyszne szynki i wędliny, o których wspominali nawet starożytni Rzymianie. Z wieprzowiny robiono także kiełbasy, słoniny, smalec. Za przysmak uważano kiszkę oraz głowiznę, czyli mięso z głowy świńskiej. Jadano ponadto drób, zarówno hodowlany, jak i dziki, ryby, skorupiaki oraz mięczaki. Bardzo ceniono sobie ostrygi, które w dużych ilościach hodowano w stawach. W małżach tych zauroczyli się później także Rzymianie. Do przyprawiania potraw używali najczęściej Celtowie czosnku i cebuli, do słodzenia używano miodu, sól uzyskiwano z kopalni w Alpach lub z wody morskiej. Używano także przypraw, takich jak anyż czy kminek, nadto wyrabiano ostre sosy. Spośród warzyw popularne były szparagi, koper morski, pasternak, chrzan, także jarzyny, kapusta oraz rośliny strączkowe, jak groch czy fasola. Często jadano jabłka oraz czereśnie, prócz tego także brzoskwinie, śliwki, orzechy, jadalne kasztany oraz sprowadzane z południowej Europy figi i migdały. Galia, czyli kraj Celtów nie bez powodu nazywana była spichlerzem Rzymu, stamtąd bowiem pochodziły największe dostawy zboża i wyrobów zbożowych, m.in. chleba. Celtowie byli znakomitymi piekarzami, prócz chleba wyrabiali bułki i słodkie ciastka. Z mleka wytwarzali przepyszne sery, które stanowiły przysmak w całej Europie.

Jakie nosili stroje?

Podstawowym elementem męskiego ubrania celtyckiego były dość szerokie spodnie, zwane braccae. Najczęściej były one długie, w okresie zimowym często wkładano je w buty. Latem wkładano krótsze, sięgające do połowy łydek. To Celtowie rozpowszechnili spodnie w całej Europie. Zapożyczyli je od koczowniczych ludów Europy Wschodniej i Azji Środkowej. Po podboju Galii przez Rzymian ta część ubioru nadal była bardzo popularna i wkrótce zaczęła być używana przez rzymskich żołnierzy. Mężczyźni nosili prócz spodni tuniki - długie, sięgające do połowy uda, wciągane przez głowę szaty. W talii tunikę przewiązywano pasem. W okresie chłodów ubierano się w dwie, często podbite futrem szaty. Szyję miał chronić przed zimnem kołnierz, a także chusta lub szal. W chłodne, deszczowe dni Celtowie ubierali się w różnorodne płaszcze, a głowę chronili, zakładając kaptury.

Kobiety nie nosiły spodni, ich tuniki natomiast były bardzo długie i tworzył pewnego rodzaju suknię. W okresie chłodu, podobnie jak mężczyźni, kobiety nosiły dwie szaty, podbijane futrem. Tuniki przewiązywano wokół talii, pod nie wkładano natomiast koszulkę.

Jak wyglądało ich pismo?

Celtowie posługiwali się runami (lub fuþark'i). Nazwa fuþark wzięła się od liter sześciu pierwszych run: Fehu Uruz Þurisaz Ansuz Raido Kaunan. Są używane w różnych obrzędach. Na wyspach brytyjskich, których żyli Celtowie - o których teraz mówimy fuþark uległ ewolucji i był tam znany jako fuþork, który zawierał 33 znaki.

Klasyczne runy, i fuþark'i

W co wierzyli?

Celtowie byli politeistami: wyznawali wielu bogów i bogiń. Wierzyli, że nasz świat jest jednym spośród wielu innych światów, które zamieszkują bogowie, inne, często potężniejsze istoty duchowe oraz zmarli, którzy oczekują na ponowne przyjście na ziemię, uważano bowiem, że cały czas trwa cykl tak zwanej reinkarnacji, co oznaczało, że każda istota po śmierci ponownie wraca na świat. Całą rzeczywistość miała przenikać wszechobecna energia. Wierzono, że każda rzecz ma własną duszę. Celtowie uważali, że bogowie najczęściej przybierają postacie zwierząt, dlatego też uważali za święte niektóre zwierzęta. Poza tym za święte brano drzewa, studnie, rzeki, źródła.

Kto z nich jest sławny do dzisiaj?

Król Artur był legendarnym władcą celtyckiego plemienia Brytów. Większość historyków twierdzi, że istniał on naprawdę i żył w czasach, kiedy Wielką Brytanię opuściły ostatnie wojska rzymskie. Trwające po odejściu Rzymian nieustanne walki Brytów z zamieszkującymi Szkocję Piktami oraz próbującymi bezustannie wedrzeć się na Wyspy germańskimi Sasami doprowadziły do całkowitego wyniszczenia kraju. Król Artur był według jednej z hipotez rzymskim wodzem, który pozostawiony w Wielkiej Brytanii na czele grupy zaufanych celtyckich rycerzy próbował odpierać ataki wrogich Sasów. Początkowo walijską ludową opowieść o Arturze, która powstała z połączenia wielu legend rozpowszechnili średniowieczni poeci i śpiewacy.
Jak głoszą podania dawno temu władcą Brytów był król Uther, przyjaciel czarodzieja Merlina. Po śmierci Uthera, Merlin wbił magiczny miecz Ekskalibur w skałę i wyciągnąć go mógł tylko prawowity następca. Przez wiele lat trwały walki o władzę, żaden człowiek nie mógł bowiem wyjąć broni z kamienia. Dokonał tego syn Uthera, Artur, który dotychczas nie wiedział, że ma królewskie korzenie. Wkrótce na zamku Camelot odbyła się koronacja. Artur szybko rozprawił się ze wszystkimi wrogimi książętami. Niebawem do Wielkiej Brytanii, w której wreszcie zapanował porządek, zaczęli ściągać najznamienitsi rycerze z całej Europy. Aby nie dopuścić do sporów władca kazał ustawić w zamku Okrągły Stół. W ten sposób wszyscy przy nim siedzący ludzie byli sobie równi. Na każdym z krzeseł wypisane było imię jego właściciela. Jednak jedno, zwane Niebezpiecznym Miejscem przynosiło każdemu, kto na nim usiadł śmieć. Legenda mówiła, że jest ono przeznaczone dla rycesarza bez skazy. Doradcą Artura był czarodziej Merlin, a najbardziej zaufanym rycerzem - sir Lancelot. Opiekował się on dworem i żoną króla, Ginewrą. Podczas wielu spędzonych w jej towarzystwie lat, Lancelot pokochał ją z wzajemnością i stał się jej kochankiem. Wieść o tym szybko rozniosła się w królestwie. Niepokój siał na dworze królewskim, nieślubny syn Artura i wiedźmy Morgany, sir Mordred, przez intrygi którego Lancelot i Ginewra musieli uciekać z kraju. Wraz z nimi uciekło wielu rycerzy króla. Tak doszło do rozpadu bractwa Okrągłego Stołu. I oto właśnie chodziło Mordredowi. Artur wyruszył wkrótce przeciwko buntownikom na wojnę, co jego nieślubny syn wykorzystał i przejął władzę w kraju. Król powrócił do Brytanii wraz z ostatnimi wiernymi rycerzami i w morderczej bitwie zabił Mordreda, sam jednak odniósł ciężkie rany i umierający odpłynął do Avalonu - mitycznej krainy szczęścia. Podczas wojny polegli prawie wszyscy rycerze Okrągłego Stołu. Lancelot i Ginewra pogrążeni w żałobie wstąpili do zakonów.

Jednym z największych Celtów wszech czasów był Wercyngetoryks. Kiedy wojska rzymskie pod wodzą Juliusza Cezara wkroczyły do ziem celtyckich we Francji, zwanych Galią Wercyngetoryks, młody, ambitny wódz plemienia Arwernów, zyskując sobie przychylność innych plemion wszczął ogólnogalijskie powstanie skierowane przeciwko Rzymianom. Mimo wielu początkowych zwycięstw, ostatecznie został pokonany przez Cezara i wzięty do niewoli. Po kilku latach pobytu jako jeniec w Rzymie, został uduszony.

Innym sławnym Celtem był Wiriatus, bohater narodowy Portugalii, wódz plemienia Luzytanów, który stawił opór Rzymianom podczas ich ekspansji na Półwyspie Iberyjskim. Był to człowiek bardzo szlachetny i honorowy: kiedy oddział wojsk rzymskich wraz z ich dowódcą wpadł w zasadzkę, Wiriatus uznał, że nie może zabić jeńców, nie mają oni bowiem możliwości obrony, dlatego też odesłał wszystkich żołnierzy wraz z ich wodzem do Rzymu. Bardzo mu wdzięczny dowódca ustanowił go Przyjacielem Rzymu i zaprzestał z nim wojny. Jednak Senat nie uznał tej decyzji i przekupił trzech zaufanych ludzi Wiriatusa, aby zamordowali go. Ci wykonali zadanie, jednak gdy wrócili do Rzymu po zapłatę spotkało ich niemałe zaskoczenie, Senat orzekł bowiem, że nie będzie współpracował ze zdrajcami i rozkazał ich zabić.

Kalendarz Celtycki

Ich najstarszy kalendarz był oparty na cyklu księżycowym. Składał się z 12 miesięcy- siedem miało 30 dni a 5 miało ich 29. Pełnia w tym systemie przypadała na 7, 8 i 9 dzień miesiąca.Z czasem najprawdopodobniej pod wpływem Greków lub Rzymian przekształcono go w kalendarz Słoneczny.Doba rozpoczynała się w nocy. Początek zimy i nowy rok przypadał w dniu 1 listopada (w kalendarzu celtyckim był to dzień przesilenia zimowego). Rok dzielił się na dwie pory: zimową i letnią, które dodatkowo podzielono na dwie równe części przypadające na dzień zrównania długości dnia i nocy.